حکومت مستضعفان

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حکومت مستضعفان در معارف و سیره نبوی - حکومت مستضعفان در معارف مهدویت - حکومت مستضعفان در فقه سیاسی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل سیره اجتماعی معصومان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

سنت قطعی الهی این است که دولت‌های باطل زایل و دولت حق با قیام مستضعفان - که امدادهای خداوند با آنان است - ظهور کند. به بیان امام خمینی: «خداوند همیشه با مستضعفان است و حق همواره بر باطل غلبه کرده و ایمان همیشه فائق شده است». وعده خداوند چنین است که مستضعفان وارث زمین خواهند شد و ستم و بیداد محو، و عدل و داد به تمامی رخ خواهد نمود، که: «امامت حق مستضعفین است، وراثت از [آن] مستضعفین است، مستکبرین غاصبند، مستکبرین باید از میدان خارج شوند». این حقیقتی است که با توفیق الهی محقق خواهد شد: «خداوند تعالی وعده فرموده است که مستضعفین ارض را به امید خودش و توفیق خودش بر مستکبرین غلبه دهد و آنها را امام قرار دهد و پیشوا قرار دهد». خداوند در کتاب شریفش این وعده حق را با قاطعیت عنوان فرموده است: ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾.

این آیه بشارتی است بزرگ در جهت پیروزی حق بر باطل، ایمان بر کفر، عدالت بر ستم، مستضعفان بر مستکبران؛ نویدی است برای همه آزادگان و عدالت‌جویان و محرومان؛ پیام امیدی است در جهت برچیده شدن بساط بیداد و تحقق عدالتی فراگیر. قرآن کریم به عنوان نمونه‌ای از تحقق سنت الهی پیروزی حق بر باطل و چیره شدن مستضعفان بر مستکبران و فروپاشی دولت فرعونیان، حکومت بنی اسرائیل را مثال زده است و این آیه در ضمن آن داستان به عنوان حقیقتی کلی آمده است، نمونه کامل‌تر تحقق این سنت الهی، حکومت پیامبر اکرم(ص) و پیروزی مستضعفان پس از ظهور اسلام است، حکومت محرومان و تهیدستان با ایمان و ستمدیدگان پاکدل که از سوی فرعون صفتان عصر خویش مورد تحقیر و استهزا بودند و انواع فشارها و ستم‌ها بر آنان روا می‌شد. اما سرانجام همین مردمان مستضعف، نه تنها تمامی حجاز را به زیر پرچم توحید درآوردند، بلکه قدرت‌های بزرگ دنیای آن روز را به زیر کشیدند و حکومت کسراها و قیصرها را پایان بخشیدند و بینی مستکبران را به خاک مالیدند و طرحی نو درافکندند. اما نمونه نهایی پیروزی مستضعفان بر مستکبران بنابر وعده حق الهی، حکومت عدالت بر تمامی کره زمین به وسیله حجت حق، امام زمان(ع) است، امیرمؤمنان علی(ع) دراین‌باره فرموده است: «لَتَعْطِفَنَّ‏ الدُّنْيَا عَلَيْنَا بَعْدَ شِمَاسِهَا عَطْفَ الضَّرُوسِ‏ عَلَى وَلَدِهَا وَ تَلَا عَقِيبَ ذَلِكَ- ﴿وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ﴾».

همچنین پیشوای عدالت‌گرایان، علی(ع) درباره آیه شریفه وراثت مستضعفان بر زمین و پیشوایی آنان فرموده است: «هُمْ آلُ مُحَمَّدٍ يَبْعَثُ اللَّهُ مَهْدِيَّهُمْ‏ بَعْدَ جَهْدِهِمْ‏ فَيُعِزُّهُمْ وَ يُذِلُّ عَدُوَّهُمْ».

این پیام امیدی برای مستضعفان است؛ پیام امید پیروزی موسویان بر فرعونیان، همان طور که در حدیث امام سجاد تعبیر شده است: «وَ الَّذِي بَعَثَ مُحَمَّداً بِالْحَقِّ بَشِيراً وَ نَذِيراً إِنَّ الْأَبْرَارَ مِنَّا أَهْلَ الْبَيْتِ وَ شِيعَتَهُمْ بِمَنْزِلَةِ مُوسَى وَ شِيعَتِهِ وَ إِنَّ عَدُوَّنَا وَ أَشْيَاعَهُمْ‏ بِمَنْزِلَةِ فِرْعَوْنَ‏ وَ أَشْيَاعِهِ‏».

شیبانی - دانشمند حنفی مذهب - در کتاب کشف البیان آورده است که در اخبار ما از امام باقر و امام صادق(ع) روایت شده است که آن دو امام فرموده‌اند: «إِنَّ هذِهِ الْآيَةَ مَخْصُوصَةٌ بِصَاحِبِ الْأَمْرِ الَّذِي يَظْهَرُ فِي آخِرِ الزَّمَانِ، وَ يَبِيدُ الْجَبَابِرَةَ وَ الْفَرَاعِنَةَ، وَ يَمْلِكُ‏ الْأَرْضَ‏ شَرْقَاً وَ غَرْبَاً، فَيَمْلَأُهَا عَدْلَاً، كَمَا مُلِئَتْ جَوْرَاً».

ابن ابی‌الحدید معتزلی نیز می‌نویسد: اصحاب ما عقیده دارند این آیه وعده به ظهور امامی است که تمامی زمین را تصرف می‌کند و بر کشورها استیلا می‌یابد. آری، همان طور که در خبر ابی الجارود از امام باقر(ع) آمده است آن حضرت با تحقق حکومتی جهانی مستضعفان، زمین را پس از آنکه سراسر ستم و بیدار شده است، لبریز از عدالت و قسط می‌سازد؛ و در سایه این حکومت است که زندگی واقعی معنا می‌یابد. ﴿اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا قَدْ بَيَّنَّا لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾.

ابن عبّاس در معنای این آیه گوید: یعنی خداوند زمین را به وسیله قائم آل محمد پس از مردن آن اصلاح می‌کند؛ یعنی پس از آنکه به دست اهل کشورها از ستم پر شده است، در این هنگام به وسیله آن حضرت آیات خویش را بر شما روشن می‌کنیم تا بیندیشید. پیروزی مستضعفان بر مستکبران موجب رفع مانع اصلاحات اساسی می‌شود و با ظهور عدالت کامل، حیات حقیقی به تمامی آشکار می‌گردد: زمین زنده می‌شود. و این تحول، ظهور بزرگ‌ترین آیات خداست که اراده الهی به تحقق آن تعلق گرفته است. از رسول خدا(ص) روایت شده است که فرمود: «لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يُخْرِجَ رَجُلًا مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا كَمَا مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً».

بزرگان تفسیر و حدیث و اهل معرفت با عشق و علاقه درباره این حقیقتی که فطرت انسان‌ها با آن پیوند خورده است سخن‌ها گفته‌اند، از جمله شیخ اکبر، محیی الدین عربی است که دراین‌باره به تفصیل سخن رانده است، وی می‌نویسد: «بدانید که بی‌گمان خداوند را خلیفه‌ای است که ظهور می‌کند تا دنیا را پر از قسط و عدل کند پس از آنکه لبریز از ظلم و ستم شده باشد و اگر یک روز از عمر دنیا مانده باشد خداوند آن روز را چندان طولانی سازد تا آن خلیفه بیاید. او از عترت رسول خدا(ص) و از فرزندان فاطمه و همنام رسول خداست.»...

این وعده‌ای است که به صورت واقعه‌ای محتوم در کتاب‌های پیشین نیز آمده است: ﴿وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ يَرِثُهَا عِبَادِيَ الصَّالِحُونَ﴾. شیخ طبرسی، مفسر گرانقدر، در ذیل این آیه می‌نویسد از امام باقر(ع) روایت شده است که این بندگان شایسته که وارث زمین می‌شوند اصحاب مهدی(ع) در آخر زمان‌اند، و اضافه می‌کند حدیثی که شیعه و سنی از پیامبر(ص) روایت کرده‌اند بر گفته امام باقر(ع) دلالت دارد. این که آن حضرت فرمود: «لَوْ لَمْ‏ يَبْقَ‏ مِنَ‏ الدُّنْيَا إِلَّا يَوْمٌ‏ وَاحِدٌ لَطَوَّلَ اللَّهُ ذَلِكَ الْيَوْمَ حَتَّى يَبْعَثَ رَجُلًا صَالِحَاً مِنْ أَهْلِ بَيْتِي يَمْلَأُ الْأَرْضَ عَدْلًا وَ قِسْطَاً کَمَا قَدْ مُلِئَتْ ظُلْماً وَ جَوْراً».

این زمان فرخنده بی‌گمان فرا خواهد رسید و مردمان طعم تام و کامل عدالت و امنیت و رفاهت را خواهند چشید. ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا﴾. از امامان اهل بیت(ع) روایت شده است که این آیه درباره مهدی آل محمد(ص) است؛ و به دست اوست که حکومت مستضعفان تحقق کامل می‌یابد و سیره و سنت پیامبر اکرم(ص) به تمامی عینیت پیدا می‌کند. در حدیثی از رسول خدا(ص) چنین آمده است: «سُنَّتُهُ سُنَّتِي يُقِيمُ‏ النَّاسَ‏ عَلَى‏ مِلَّتِي‏ وَ شَرِيعَتِي‏ وَ يَدْعُوهُمْ إِلَى كِتَابِ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ».

مهدی(ع) به سیره پیامبر عمل می‌کند و جاهلیت را به کلی نابود می‌کند و عدالت را به تمامی استوار می‌سازد. محمد بن مسلم گوید: «سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) عَنِ الْقَائِمِ‏ إِذَا قَامَ‏ بِأَيِّ‏ سِيرَةٍ يَسِيرُ فِي النَّاسِ» (از امام باقر(ع) درباره قائم(ع) پرسیدم که چون قیام نماید به کدام سیره در میان مردم رفتار می‌کند؟) فرمود: «بِسِيرَةِ مَا سَارَ بِهِ‏- رَسُولُ اللَّهِ(ص) حَتَّى يُظْهِرَ الْإِسْلَامَ» عرض کردم: «وَ مَا كَانَتْ سِيرَةُ رَسُولِ اللَّهِ(ص)؟» (سیره رسول خدا(ص) چه بود؟) فرمود: «وَ مَا كَانَتْ سِيرَةُ رَسُولِ اللَّهِ(ص) قَالَ أَبْطَلَ مَا كَانَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ وَ اسْتَقْبَلَ النَّاسَ بِالْعَدْلِ وَ كَذَلِكَ الْقَائِمُ(ع) إِذَا قَامَ يُبْطِلُ مَا كَانَ فِي الْهُدْنَةِ مِمَّا كَانَ فِي أَيْدِي النَّاسِ وَ يَسْتَقْبِلُ بِهِمُ الْعَدْلَ».

با ظهور دولت مستضعفان صالح همه قدرت‌های باطل زایل می‌شود و همه قدرت حق آشکار می‌گردد. امام باقر(ع) دراین‌باره فرمود: «إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) ذَهَبَتْ دَوْلَةُ الْبَاطِلِ‏».

مهدی(ع) دولت‌های باطل را سرنگون می‌کند و بدین ترتیب زمینه برای رخ نمودن عدالت به طور کامل فراهم می‌شود تا روابط انسانی و ارزش‌های کمالی آن سان که باید ظهور یابد، زیرا تا دولت‌های باطل هستند ایجاد چنان اصلاحی ممکن نیست. «وَ يُطَهِّرُ الْأَرْضَ‏ مِنْ‏ كُلِّ‏ جَوْرٍ وَ ظُلْمٍ‏».

با ظهور دولت مستضعفان صالح دیگر ستمی نمی‌ماند و عدالت و امنیت و رفاهت کامل در همه وجوه فراهم و زمینه کمال آدمیان به طور کامل تدارک می‌شود. در حدیث امام صادق(ع) آمده است: «إِذَا قَامَ الْقَائِمُ(ع) حَكَمَ بِالْعَدْلِ وَ ارْتَفَعَ‏ فِي‏ أَيَّامِهِ‏ الْجَوْرُ وَ آمَنَتْ بِهِ السُّبُلُ وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ بَرَكَاتِهَا وَ رُدَّ كُلُّ حَقٍّ إِلَى أَهْلِهِ وَ لَمْ يَبْقَ أَهْلُ دِينٍ حَتَّى يُظْهِرُوا الْإِسْلَامَ وَ يَعْتَرِفُوا بِالْإِيمَانِ... فَحِينَئِذٍ تُظْهِرُ الْأَرْضُ كُنُوزَهَا وَ تُبْدِي بَرَكَاتِهَا فَلَا يَجِدُ الرَّجُلُ مِنْكُمْ يَوْمَئِذٍ مَوْضِعاً لِصَدَقَتِهِ وَ لَا لِبِرِّهِ لِشُمُولِ الْغِنَى جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ».

جستارهای وابسته

منابع

1. دل‍ش‍اد ت‍ه‍ران‍ی‌، م‍ص‍طف‍ی‌، سیره نبوی ج۲

پانویس