حسن بن علی بن معاویه بجلی

موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

الحسن بن علی بن معاویة، در یکی از اسناد تفسیر کنز الدقائق به گزارش از بصائر الدرجات یاد شده است:

«حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِيسَى بْنِ أَسْلَمَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ هَذَا الْحَدِيثُ الَّذِي سَمِعْتُهُ مِنْكَ مَا تَفْسِيرُهُ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ إِنَّ الْمُؤْمِنَ يَنْظُرُ بِنُورِ اللَّهِ فَقَالَ يَا مُعَاوِيَةُ إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ نُورِهِ وَ صَبَغَهُمْ فِي رَحْمَتِهِ وَ أَخَذَ مِيثَاقَهُمْ لَنَا بِالْوَلَايَةِ عَلَى مَعْرِفَتِهِ يَوْمَ عَرَّفَهُمْ نَفْسَهُ فَالْمُؤْمِنُ أَخُو الْمُؤْمِنِ لِأَبِيهِ وَ أُمِّهِ أَبُوهُ النُّورُ وَ أُمُّهُ الرَّحْمَةُ وَ إِنَّمَا يَنْظُرُ بِذَلِكَ النُّورِ الَّذِي خُلِقَ مِنْهُ».

شرح حال راوی

این حدیث در بحار الأنوار نیز گزارش شده و نام راوی، در آن، با عنوان «الحسن بن معاویة» یاد گردیده است: بصائر الدرجات عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عِيسَى بْنِ أَسْلَمَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ الله(ع)....

نویسنده کتاب بصائر الدرجات در حدیثی دیگر از الحسن بن علی بن معاویة که استاد روایی اوست، چنین گزارش کرده است:

«حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ شَرِيكِ بْنِ مَلِيحٍ وَ حَدَّثَنِي الْخَضِرُ بْنُ عِيسَى عَنِ الْكَاهِلِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ شَرِيكِ بْنِ مَلِيحٍ عَنْ أَبِي يَحْيَى الصَّنْعَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ: يَا أَبَا يَحْيَى إِنَّ لَنَا فِي لَيَالِي الْجُمُعَةِ لَشَأْناً مِنَ الشَّأْنِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا ذَلِكَ الشَّأْنُ قَالَ يُؤْذَنُ لِأَرْوَاحِ الْأَنْبِيَاءِ الْمَوْتَى وَ أَرْوَاحِ الْأَوْصِيَاءِ الْمَوْتَى وَ رُوحِ الْوَصِيِّ الَّذِي بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ يُعْرَجُ بِهَا إِلَى السَّمَاءِ حَتَّى تُوَافِيَ عَرْشَ رَبِّهَا فَتَطُوفَ بِهَا أُسْبُوعاً وَ يُصَلِّي عِنْدَ كُلِّ قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ تُرَدُّ إِلَى الْأَبْدَانِ الَّتِي كَانَتْ فِيهَا فَتُصْبِحُ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَوْصِيَاءُ قَدْ مُلِئُوا وَ أُعْطُوا سُرُوراً وَ يُصْبِحُ الْوَصِيُّ الَّذِي بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ وَ قَدْ زِيدَ فِي عِلْمِهِ مِثْلُ جَمِّ الْغَفِيرِ».

در کتب رجال و شرح حال راویان، از راوی با عنوان یادشده گزارشی نیست؛ ولی بررسی کتب حدیثی و رجالی و کاوش در اسناد می‌نمایاند وی با عنوان الحسن بن معاویة نیز در اسناد قرار گرفته، به چند دلیل:

1. اتحاد راوی: از دو حدیث پیشین روشن گردید محمد بن حسن صفار (صاحب کتاب بصائر الدرجات) شاگرد حدیثی حسن بن علی بن معاویة است؛ وی در روایت پسین از همین استاد با عنوان الحسن بن معاویة یاد کرده است: «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ أَخِي يُوسُفَ بْنِ حَمَّادٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْقَرَاطِيسِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَذَكَرْتُ لَهُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ الشِّيعَةِ وَ مِنْ أَقَاوِيلِهِمْ فَقَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ الْإِيمَانُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ...».
2. یکسانی و اتحاد طبقه که هنگام بررسی طبقه راوی یاد می‌گردد.
3. یادکرد نام راوی با عنوان «الحسن بن معاویة» در رجال النجاشی و الفهرست. جناب نجاشی و شیخ طوسی هنگام گزارش از طریق روایی خود به اسماعیل بن محمد بن اسماعیل بن هلال المخزومی، الحسن بن معاویة را از شاگردان حدیثی و گزارشگران کتاب او معرفی کرده‌اند:
   1. رجال النجاشی: "أبومحمد إسماعيل بن محمد بن إسماعيل بن هلال المخزومي، أحد أصحابنا، ثقة فيما يرويه، قدم العراق و سمع أصحابنا منه مثل أيوب بن نوح و الحسن بن معاوية و محمد بن الحسين و علي بن الحسن بن فضال....
   2. الفهرست: إسماعيل بن محمد بن إسماعيل بن هلال المخزومي، أبومحمد، وجه أصحابنا المكيين، كان ثقة فيما يرويه، و قدم العراق، و سمع أصحابنا بها منه: أيوب بن نوح و الحسن بن معاوية و محمد بن الحسين و علي بن الحسن بن فضال و أحمد أخوه....

دو چیز، قرینه اتحاد الحسن بن معاویة در دو طریق یادشده با راوی مورد گفتوگوست:

1. یکسانی طبقه آنهاست؛ زیرا اولاً فرد یادشده در طریق روایی نجاشی و شیخ به قرینه راویان همدوش و همدورانش که از طبقه هفتم‌اند، مانند ایوب بن نوح، محمد بن الحسین، و علی بن الحسن بن فضال از طبقه هفتم شمرده می‌شود و راوی مورد گفت وگو نیز از همین طبقه است و ثانیاً این راویان با راوی مورد بحث، در برخی از شاگردان، مانند حسن صفّار و عبیدالله بن موسی علوی نیز در برخی استادان، مانند حسن بن محبوب و عبدالله بن جبله همانند یکدیگرند.
2. پیوند مستقیم نام راوی به جدّ (انتساب به جدّ) گرچه گزاره‌ای خلاف اصل است، به علل گوناگونی، مانند مشهور بودن جدّ، یا جداسازی راوی از همنامان او، یا اختصار نام راوی، در روش محدثان برای گزارش راویان سند به کار گرفته می‌شود؛ مانند الحسن بن علی بن فضال که در شماری از اسناد با عنوان الحسن بن فضال از او یاد شده. یا نظیر الحسن بن علی بن زکریا عدوی بصری که در برخی اسناد، با عنوان حسن بن زکریا (بصری) از او نام برده شده؛ یا همچون عملکرد نجاشی در شرح حال محمد بن الحسن بن زیاد العطار که در پایان طریق روایی‌اش به کتاب او، از وی با عنوان محمد بن زیاد یاد کرده است.

الحسن بن علی بن معاویة با عنوان الحسن بن معاویة که پیوند به جدّ است، در شماری از روایات قرار گرفته که نشانه غلبه استعمال آن در اسناد روایی است.

نکته

در برخی اسناد کتب حدیثی از کسی با نام الحسن بن معاویة بن وهب یاد شده که در شمار کمی از اسناد روایی قرار دارد و فرزند راوی معروف، معاویة بن وهب بجلی است.

آیت الله بروجردی پس از یادکرد عنوان الحسن بن معاویة در طبقات رجال الکافی به ناشناختگی او اشاره کرده و اتحادش با حسن بن معاویة بن وهب را محتمل دانسته و نوشته است: لا أعرفه الآن؛ لعله الحسن بن معاویة بن وهب الآتی ذکره.

حسن بن معاویة متحد با راوی مورد گفتوگوست، پس احتمال مذکور پذیرفتنی نیست، به دو دلیل:

1. نام راوی محل بحث، الحسن بن علی بن معاویة است و خوانده شدنش به الحسن بن معاویة، نمونه انتساب به جدّ به شمار می‌آید؛ ولی الحسن بن معاویة بن وهب جدّش «وهب» و پدرش «معاویه» است و قرینه آن، کنیه «ابو الحسن» برای معاویة بن وهب است که نجاشی و شیخ از آن گزارش داده و این بدان معناست که معاویة بن وهب فرزندی به نام حسن داشته است.
2. اختلاف و دوگانگی در طبقه: شاگردان حدیثی راوی، (الحسن بن علی بن معاویة یا الحسن بن معاویة) از طبقه هشتم و هفتم‌اند؛ مانند حسن صفّار و احمد برقی و جعفر بن محمد بن مالک و استادانش نظیر حسن بن محبوب و عبدالله بن جبلة از طبقه ششم‌اند ؛ ولی راویان از حسن بن معاویة بن وهب از طبقه هفتم هستند؛ همچون منصور بن عباس و حسن بن محمد بن سماعة و استادانش از طبقه پنجم‌اند؛ مانند پدرش معاویة بن وهب بجلی و برخی از اصحاب امام باقر(ع).

برآمد گفتار پیشین، جدایی حسن بن علی بن معاویة (حسن بن معاویه) از حسن بن معاویة بن وهب و تعدّد آنهاست.

گفتنی است که از راوی مورد گفت وگو، افزون بر عنوان‌های الحسن بن علی بن معاویة و الحسن بن معاویة با عنوان الحسن بن علی نیز یاد شده است.

طبقه راوی

شرح حال راوی در تراجم و کتب وابسته به رجال یاد نشده، از این رو، تاریخ تولد و درگذشت راوی پیدا نیست.

آری! شاگرد حدیثی او صفّار از اصحاب امام حسن عسکری(ع) شمرده شده و در سال ۲۹۰ وفات یافته؛ نیز استاد حدیثی وی عبدالله بن جبله که از اصحاب امام کاظم(ع) شمرده شده و تا سال‌های پایانی دوران امام نهم(ع) زنده بوده و در سال ۲۱۹ درگذشته، پس این راوی در نیمه یکم و بخشی از نیمه دوم قرن سوم هجری می‌زیسته که برابر است با دوران امامت حضرت هادی و حضرت عسکری(ع) و چند سالی از زمان غیبت صغرا.

روایات این راوی، همگی باواسطه از معصوم(ع) گزارش شده‌اند.

افزون بر آنچه گذشت: «عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ الْبَنْدَنِيجِيُّ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى الْعَلَوِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَلَّادِ بْنِ الصَّفَّارِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) هَلْ وُلِدَ الْقَائِمُ(ع) فَقَالَ لَا وَ لَوْ أَدْرَكْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أَيَّامَ حَيَاتِي».

شاگردان حدیثی حسن بن علی بن معاویة (حسن بن معاویة) از طبقه هشتم راویان همچون صفار قمی یا از طبقه هفتم، مانند جعفر بن محمد بن مالک فزاری هستند و همچنین استادان حدیثی او نظیر عبدالله بن جبله و حسن بن محبوب از طبقه ششم راویان شمرده شده‌اند. پس مورد گفت وگو از طبقه هفتم به شمار می‌آید. آیت‌الله بروجردی نیز الحسن بن معاویة را از طبقه هفتم شمرده است.

استادان و شاگردان راوی

حسن بن علی بن معاویة (حسن بن معاویة) از افرادی مانند محمد بن سلیمان، موسی بن سعدان، عبدالله بن جبلة، حسن بن محبوب، محمد بن الفضیل، إبراهیم بن هاشم، و محمد بن حماد خزاز روایت کرده است.

روایت‌گران و شاگردان حدیثی وی نیز محمد بن حسن صفار، جعفر بن محمد بن مالک، احمد بن محمد بن خالد برقی، و عبیدالله بن موسی علوی عباسی هستند.

آیت الله بروجردی این راوی را از طبقه هفتم شمرده است.

مذهب راوی

گذشت که شرح حال راوی در کتب وابسته به رجال و تراجم گزارش نشده؛ ولی بر پایه گفتار پیشین درباره اتحاد راوی با الحسن بن معاویة تشیع و امامی بودن وی از دو نکته برداشت می‌شود:

1. نجاشی هنگام یادکرد إسماعیل بن محمد بن إسماعیل المخزومی از راوی و شماری دیگر، با عبارت أصحابنا یاد کرده است: إسماعیل بن محمد بن إسماعیل بن هلال المخزومی، أبو محمد، أحد أصحابنا، ثقة فیما یرویه، قدم العراق و سمع أصحابنا منه، مثل أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة و محمد بن الحسین و علی بن الحسن بن فضال.... کلمه "اصحابنا" در عبارت سمع أصحابنا از امامی بودن چند راوی یاد شده که یکی از آنها حسن بن معاویه است، گزارش می‌دهد. شیخ طوسی نیز همانند نجاشی حسن بن معاویة را از اصحاب شمرده و نوشته است: إسماعیل بن محمد بن إسماعیل بن هلال المخزومی، أبومحمد، وجه أصحابنا المکیین، کان ثقة فیما یرویه، و قدم العراق، و سمع أصحابنا بها منه: أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة و محمد بن الحسین و علی بن الحسن بن فضال و أحمد أخوه....
2. روایات راوی روی هم رفته نشانه تشیع راویاند:
   1. «حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُوسَى بْنِ سَعْدَانَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ شَرِيكِ بْنِ مَلِيحٍ وَ حَدَّثَنِي الْخَضِرُ بْنُ عِيسَى عَنِ الْكَاهِلِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ شَرِيكِ بْنِ مَلِيحٍ عَنْ أَبِي يَحْيَى الصَّنْعَانِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ قَالَ: يَا أَبَا يَحْيَى إِنَّ لَنَا فِي لَيَالِي الْجُمُعَةِ لَشَأْناً مِنَ الشَّأْنِ قَالَ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ مَا ذَلِكَ الشَّأْنُ قَالَ يُؤْذَنُ لِأَرْوَاحِ الْأَنْبِيَاءِ الْمَوْتَى وَ أَرْوَاحِ الْأَوْصِيَاءِ الْمَوْتَى وَ رُوحِ الْوَصِيِّ الَّذِي بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ يُعْرَجُ بِهَا إِلَى السَّمَاءِ حَتَّى تُوَافِيَ عَرْشَ رَبِّهَا فَتَطُوفَ بِهَا أُسْبُوعاً وَ يُصَلِّي عِنْدَ كُلِّ قَائِمَةٍ مِنْ قَوَائِمِ الْعَرْشِ رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ تُرَدُّ إِلَى الْأَبْدَانِ الَّتِي كَانَتْ فِيهَا فَتُصْبِحُ الْأَنْبِيَاءُ وَ الْأَوْصِيَاءُ قَدْ مُلِئُوا وَ أُعْطُوا سُرُوراً وَ يُصْبِحُ الْوَصِيُّ الَّذِي بَيْنَ ظَهْرَانَيْكُمْ وَ قَدْ زِيدَ فِي عِلْمِهِ مِثْلُ جَمِّ الْغَفِيرِ».
   2. «مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بُكَيْرٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) يَقُولُ إِنَّ لِلْقَائِمِ(ع) غَيْبَةً قَبْلَ أَنْ يَقُومَ قُلْتُ وَ لِمَ قَالَ إِنَّهُ يَخَافُ وَ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى بَطْنِهِ يَعْنِي الْقَتْلَ».
   3. «عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ الْبَنْدَنِيجِيُّ عَنْ عُبَيْدِ اللَّهِ بْنِ مُوسَى الْعَلَوِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ خَلَّادِ بْنِ الصَّفَّارِ قَالَ: سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) هَلْ وُلِدَ الْقَائِمُ(ع) فَقَالَ لَا وَ لَوْ أَدْرَكْتُهُ لَخَدَمْتُهُ أَيَّامَ حَيَاتِي».
   4. «حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُعَاوِيَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ أَخِي يُوسُفَ بْنِ حَمَّادٍ الْخَزَّازِ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ الْقَرَاطِيسِيِّ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) فَذَكَرْتُ لَهُ شَيْئاً مِنْ أَمْرِ الشِّيعَةِ وَ مِنْ أَقَاوِيلِهِمْ فَقَالَ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ الْإِيمَانُ عَشْرُ دَرَجَاتٍ بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ لَهُ عَشْرُ مَرَاقِيَ وَ تُرْتَقَى مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاةٍ فَلَا يَقُولَنَّ صَاحِبُ الْوَاحِدَةِ لِصَاحِبِ الثَّانِيَةِ لَسْتَ عَلَى شَيْءٍ وَ لَا يَقُولَنَّ صَاحِبُ الثَّانِيَةِ لِصَاحِبِ الثَّالِثَةِ لَسْتَ عَلَى شَيْءٍ حَتَّى انْتَهَى إِلَى الْعَاشِرَةِ قَالَ وَ كَانَ سَلْمَانُ فِي الْعَاشِرَةِ وَ أَبُو ذَرٍّ فِي التَّاسِعَةِ وَ الْمِقْدَادُ فِي الثَّامِنَةِ يَا عَبْدَ الْعَزِيزِ لَا تُسْقِطْ مَنْ هُوَ دُونَكَ فَيُسْقِطَكَ مَنْ هُوَ فَوْقَكَ إِذَا رَأَيْتَ الَّذِي هُوَ دُونَكَ فَقَدَرْتَ أَنْ تَرْفَعَهُ إِلَى دَرَجَتِكَ رَفْعاً رَفِيقاً فَافْعَلْ وَ لَا تَحْمِلَنَّ عَلَيْهِ مَا لَا يُطِيقُهُ فَتَكْسِرَهُ فَإِنَّهُ مَنْ كَسَرَ مُؤْمِناً فَعَلَيْهِ جَبْرُهُ لِأَنَّكَ إِذَا ذَهَبْتَ تَحْمِلُ الْفَصِيلَ حَمْلَ الْبَازِلِ فَسَخْتَهُ».

شیخ نمازی در مستدرکات علم رجال الحدیث پس از یادکرد حدیث تفسیر کنز الدقائق و چند روایت دیگر می‌نویسد: فی کل هذه المواضع الثمانیة الحسن بن علی بن معاویة، و فیها دلالات علی حسن عقیدته.

جایگاه حدیثی راوی

شرح حال جداگانه‌ای دربارۀ راوی گزارش نشده؛ ولی رجالیان سده‌های اخیر، عبارتی را که جناب نجاشی و شیخ طوسی همسان با یکدیگر در شرح حال إسماعیل بن محمد مخزومی آورده‌اند، نشانه اعتبار راوی دانسته‌اند:

1. نجاشی: إسماعیل بن محمد بن إسماعیل بن هلال المخزومی، أبومحمد، أحد أصحابنا، ثقة فیما یرویه، قدم العراق و سمع أصحابنا منه مثل أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة و محمد بن الحسین و علی بن الحسن بن فضال.
2. شیخ طوسی: إسماعیل بن محمد بن إسماعیل بن هلال المخزومی، أبومحمد، وجه أصحابنا المکیین، کان ثقة فیما یرویه، و قدم العراق، و سمع أصحابنا بها منه أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة و محمد بن الحسین و علی بن الحسن بن فضال و أحمد أخوه.

دیدگاه بزرگان

1. وحید بهبهانی: الحسن بن معاویة: مر فی إسماعیل بن محمد بن إسماعیل ما یظهر منه معروفیته بل نباهته، فتأمل.
2. بحرانی: و اعلم أن الحسن بن معاویة المذکور فی ضمن الترجمة لم أطلع علی حاله مع کثرة التتبع، و لم یذکر له ترجمة فی کتب الرجال التی اطلعت علیها، لکن یفهم من ظاهر عبارة الشیخ و النجاشی و العلامة هنا جلالته و کونه من أصحابنا العراقیین، فتدبر.
3. محدث نوری: الحسن بن معاویة: فی الخلاصة، و النجاشی فی ترجمة إسماعیل بن محمد -: أبومحمد، وجه أصحابنا المکیین، کان ثقة فیما یرویه، قدم العراق و سمع أصحابنا [منه] مثل: أیوب بن نوح، و الحسن بن معاویة. إلی آخره، و یظهر منه معروفیته، بل نباهته.
4. مامقانی: الحسن بن معاویة: مر فی ترجمة إسماعیل بن محمد بن إسماعیل ما یظهر منه معروفیته بل نباهته.
5. آیت الله خوئی: الحسن بن معاویة: تقدم فی إسماعیل بن محمد بن إسماعیل أنه سمع أصحابنا منه، مثل أیوب بن نوح، و الحسن بن معاویة و محمد بن الحسین، و علی بن الحسن بن فضال، و فی ذلک دلالة علی جلالته و معروفیته.

بررسی عبارت شیخ طوسی و نجاشی

عبارت یادشده از جناب شیخ طوسی و جناب نجاشی دو نکته اعتباربخشاند:

1. همسان قرار دادن راوی مورد گفت وگو با شماری از راویان معروف، ممدوح و موثق که سبب می‌گردد حسن بن معاویة نیز مشمول حکم کلی وثاقت و ممدوحیت قرار گرفته و همان جایگاه یا نزدیک به آن را به دست آورد.
2. یادکرد این چند راوی شناخته شده و معتبر، برای تحکیم و استوارسازی جایگاه راوی موثق و صاحب کتاب به نام اسماعیل بن محمد مخزومی است و این از اعتبار بالاتر و شناخت بودن بیشتر راویان نامبرده در کلام نجاشی و شیخ گزارش می‌دهد.

یادآوری

آنچه از ظاهر عبارت گزارش شده از نجاشی و شیخ طوسی برداشت می‌شود، روایت چند راوی یاد شده از اسماعیل بن محمد مخزومی است.

1. شیخ طوسی: و قدم العراق، و سمع أصحابنا بها منه: أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة....
2. نجاشی: قدم العراق و سمع أصحابنا منه مثل أیوب بن نوح و الحسن بن معاویة....

شیخ طوسی عنوان إسماعیل بن محمد مخزومی را در کتاب رجال در بخش من لم یرو عن واحد من الأئمة(ع) نیز یاد کرده است: إسماعیل بن محمد بن إسماعیل بن هلال المخزومی، مکی، أبومحمد، روی عن أیوب بن نوح و نظرائه.

این گزارش، عکس عبارت الفهرست و رجال النجاشی و در برابر آنهاست و گویای آن است که اسماعیل بن محمد از این چند راوی گزارش کرده است. بیشتر رجالیان، عبارت شیخ در رجال الطوسی را صحیح دانسته‌اند.

به هر روی، دو نکته‌ای که در اعتبار راوی یاد گردیدند، از عبارت رجال الطوسی نیز برداشت می‌شوند. برآیند آنچه یاد شد، اعتبار راوی و وثاقت اوست.

جستارهای وابسته

• علی بن معاویه بجلی (پدر)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۷