لوح محفوظ: تفاوت میان نسخه‌ها
(صفحه‌ای تازه حاوی «{{علم امام}} {{خرد}} شرح مدخل اصلی '''لوح محفوظ''' هنوز آماده انتشار نیست. اين مدخ...» ایجاد کرد) |
|||
| (۱۱۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۸ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{علم | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = علم معصوم | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = [[لوح محفوظ در قرآن]] - [[لوح محفوظ در حدیث]] - [[لوح محفوظ در کلام اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = علم معصوم (پرسش) | |||
}} | |||
'''لوح محفوظ''' عبارت از لوحی است که در آن تمامی موجودات هستی با تمام [[حقیقت]] و واقعیتشان منعکس‌اند و از این رو اگر کسی از این لوح [[آگاه]] شود، گویا بر همه چیز عالم [[آگاه]] گشته است. لوح محفوظ گنجینۀ [[علم]] [[خدا]]ست و چون [[علم]] خدا عین ذات اوست، لذا هیچ وقت در آن [[تغییر]] و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و [[استوار]] است. این کتاب ویژگی‌هایی دارد مانند اینکه جایگاه [[علم کلی]] [[خداوند]] است؛ محل علم جزئی [[پروردگار]] است؛ این [[لوح]] در عین محدود بودن، مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های عالم را در برمی‌گیرد. لوح محفوظ یکی از منابع [[علم امام]] محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی‌کند. | |||
== معناشناسی == | |||
=== معنای [[لوح]] === | |||
واژۀ "[[لوح]]" در لغت به معنای صفحه ایی است چوبین یا استخوانی پهن شده که در روزگار قدیم بر آن می‌‌نوشته‌اند.<ref>ر.ک: طریحی، مجمع البحرین، ج ۲، ص ۱۵۲.</ref> و در اصطلاح [[دینی]]، مرتبه ایی است که حقایق [[جهان هستی]] را بر ان نوشته‌اند<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۳۹۳.</ref>. | |||
== | === معنای لوح محفوظ === | ||
با توجه به منابع اسلامی، دو نوع [[لوح]] وجود دارد، لوحی که در آن محو و [[اثبات]] امور توسط [[پروردگار]] صورت می‌گیرد و لوحی که در آن تمامی موجودات هستی با تمام [[حقیقت]] و واقعیتشان منعکس‌اند و از این روست که اگر کسی بدین [[لوح]] دست یابد و از آن [[آگاه]] گردد، گویا بر همه چیز عالم [[آگاه]] گشته است<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲ و ۲۹۳؛ [[گل‌افشان پارسانسب|پارسانسب، گل‌افشان]]، [[پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا (پایان‌نامه)|پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا]]، ص ۴۳.</ref>. به عبارتی دیگر دو نوع [[لوح]] عبارت است از، لوح محفوظ که از آن به "[[ام الکتاب]]"، "[[کتاب مبین]]" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه]]؛ [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|علم امام]]؛ [[زهرةالسادات میرترابی حسینی|میرترابی حسینی، زهرةالسادات]]، [[علم لدنی در قرآن و حدیث (پایان‌نامه)|علم لدنی در قرآن و حدیث]]، ص ۷۸؛ [[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref> و [[لوح محو و اثبات]] که محل [[ثبت]] حوادث و اتفاقاتی است که به مرحلۀ فعلیت خواهد رسید و به طوری که از نامش پیداست آنچه در آن نوشته شده قابل تغییر و تبدیل است<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref>. | |||
توضیح اینکه حوادث [[جهان هستی]] دو مرحله دارند، مرحلۀ قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان [[آیات]] و [[روایات]] حوادث این مرحله در [[ام الکتاب]] یا لوح محفوظ [[ثبت]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ [[مجتبی مطهری|مطهری، مجتبی]]، [[علم لدنی (مقاله)|علم لدنی]]، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|وحی]]، ص ۵.</ref>. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است<ref>ر.ک: [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|وحی]]، ص ۵.</ref> و بنابر برخی [[تفاسیر]] تنها برخی از اولیای [[خداوند]] به تناسب جایگاه و [[منزلت]] خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند.<ref>ر.ک: [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه]]؛ [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن (مقاله)|علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن]].</ref> و دیگر "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث [[آگاه]] است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور [[قطع]] از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان [[آیات]] و [[روایات]] از آن تعبیر به [[لوح محو و اثبات]] شده است<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[محمد تقی دیاری بیدگلی|دیاری بیگدلی؛ محمد تقی]]، [[حسین قاسمی|قاسمی، حسین]]، [[عصمت نیری|نیری، عصمت]]، [[بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی (مقاله)|بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی]].</ref>. ذیل آیۀ {{متن قرآن|وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref>سورۀ زخرف، آیۀ ۴.</ref> [[امام صادق]] {{ع}} در رابطه با لوح محفوظ و [[علم]] [[خداوند]] می‌‌فرمایند: «هر امری را که [[خداوند]] [[اراده]] می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در [[علم الهی]] موجود بوده است».<ref>ر.ک: [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.</ref> تفاوت [[علم]] [[خداوند]] با [[علوم]] [[انبیاء]] و [[اولیاء]] در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه [[علم]] [[خداوند]] ذاتی و مستقل است و [[علم]] [[معصومین]] اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد<ref>ر.ک: [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.</ref>. | |||
[[رده:مدخل‌های | لوح محفوظ گنجینۀ [[علم]] [[خدا]] و آیینۀ صفت عالِمیت اوست و چون [[علم]] خدا عین ذات اوست، لذا هیچ وقت در آن [[تغییر]] و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و [[استوار]] است و می‌توانیم بگوییم لوح محفوظ، ظرف [[علم الهی]] است؛ البته [[علم]] [[خدا]] نامحدود است و این که این لوح را ظرف آن یا گنجینۀ آن قلمداد می‌کنیم در نسبت به معلومات است که مجموع پدیده‌های [[جهان هستی]] است و به هر حال محدود است<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref>. | ||
[[رده: | |||
[[رده: | == [[قرآن]] و لوح محفوظ == | ||
{{اصلی|لوح محفوظ در قرآن}} | |||
برخی از آیاتی که درباره لوح محفوظ آمده، عبارتند از: {{متن قرآن|يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ}}<ref>سورۀ رعد، آیۀ ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِين}}<ref>سورۀ انعام، آیۀ ۵۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳.</ref> | |||
== صفات و ویژگی‌ها == | |||
طبق [[آیات]] و روایاتی که دربارۀ لوح محفوظ آمده، این کتاب ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: | |||
# این [[کتاب]] جایگاه [[علم کلی]] [[خداوند]] است که شامل [[علم]] به تمامی موجودات از کوچک و بزرگ می‌شود و اعم از پدیده‌هایی است که فعلیت یافته و یا هنوز وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: {{متن قرآن|وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ}}<ref> و تو در هیچ کاری نیستی و از آن هیچ قرآنی نمی‌خوانی و (نیز شما) هیچ کاری نمی‌کنید مگر همین که بدان می‌پردازید، ما بر شما گواهیم و همسنگ ذرّه‌ای در زمین یا در آسمان، از پروردگارت پنهان نمی‌ماند و هیچ چیز کوچک‌تر و یا بزرگ‌تر از آن نیست مگر که در کتابی روشنگر آمده است؛ سوره یونس، آیه ۶۱.</ref>. | |||
# لوح محفوظ محل علم جزئی [[پروردگار]] است و [[علم]] او به احوال اشخاص و [[جوامع]] و بروز و ظهور حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب [[ثبت]] شده و شمارش تمام موجودات در آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: {{متن قرآن|وَإِن مَّن قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِك فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا }}<ref> و هیچ شهری نیست مگر که ما پیش از رستخیز آن را از میان می‌بریم یا سخت عذاب می‌کنیم، این در کتاب (خداوند) نگاشته است؛ سوره اسراء، آیه ۵۸.</ref>؛ {{متن قرآن|قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ}}<ref>همانا ما می‌دانیم که زمین از آنان چه خواهد کاست و نزد ما کتابی نگهدارنده (ی همه چیز) است؛ سوره ق، آیه۴.</ref>. | |||
# این [[لوح]] در عین محدود بودن مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های عالم را در برمی‌گیرد: {{متن حدیث|عَنِ النَّبِيِّ {{صل}} قَالَ: كَانَ اللَّهُ قَبْلَ كُلِ شَيْءٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ وَ كَتَبَ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ ذِكْرَ كُلِّ شَيْءٍ الْخَبَرَ}}<ref>خدا پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز وجود دارد؛ [[محمد باقر|مجلسی، محمد باقر]]، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۲۰۷.</ref>؛ {{متن حدیث|قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَلَمِ اكْتُبْ فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُور}}<ref>خداوند به قلم گفت: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۳۶۸.</ref>.<ref>[[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات]]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴، ص ۸۴.</ref> | |||
== [[منبع علم امام]] == | |||
با توجه به آیۀ {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»}}<ref>سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ ـ ۷۹.</ref> و با توجه به [[آیۀ تطهیر]]<ref>سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳: {{متن قرآن|إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً}}.</ref> که در مورد [[خاندان پیامبر]] {{صل}} است روشن می‌شود مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" ـ لوح محفوظ و یا [[ام الکتاب]]<ref>ر.ک: [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.</ref> ـ هستند و از آن باخبرند، [[پیامبر]] {{صل}} و [[خاندان]] ایشان هستند.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳؛ [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی]]، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت؛ [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن]]، ص ۱۱۲.</ref> [[امام]] کاملترین [[انسان]] [[عهد]] خود و مظهر تام اسماء و [[صفات خدایی]] است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست؛ منتها نکته این است که این گونه موهبتی به موجب ادلۀ عقلی و [[نقلی]] که آن را [[اثبات]] می‌کند قابل هیچ‌گونه تخلف نیست و تغیر نمیپذیرد و به اصطلاح [[علم]] است به آنچه در لوح محفوظ [[ثبت]] شده است؛ یعنی [[امام]] به آنچه در لوح محفوظ هست [[علم]] دارد<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، بررسی‌های اسلامی.</ref>. بنابراین یکی از راه‌های [[علوم غیبی]] [[امامان]] {{عم}} [[آگاهی]] به لوح محفوظ یا [[ام الکتاب]] است<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص ۴۳.</ref>. | |||
== منبع علم امام در روایات == | |||
{{اصلی|لوح محفوظ در حدیث}} | |||
روایاتی در رابطۀ منبع بودن لوح محفوظ برای [[علم امام]] وارد شده است مانند: | |||
# [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} می‌‌فرمایند: «من صاحب و عالم بر لوح محفوظم و خداوند تمام آنچه را از علوم و دانش‌ها در آن است بر من الهام فرموده است»<ref>{{متن حدیث|أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيه}}؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|بحثی مبسوط در آموزش عقاید]]، ص۴۳.</ref> | |||
# در ضمن [[حدیثی]] طولانی از امیرالمؤمینن {{ع}} آمده است: «[[محمد]] {{صل}} صاحب جمع است و من صاحب نشر، محمد صاحب [[بهشت]] است و من صاحب [[دوزخ]] هستم. به دوزخ می‌گویم: این را بگیر و این یک را واگذار. محمد صاحب مکان و من صاحب ریزش و من صاحب [[لوح]] محفوظم که [[خدا]] به من [[الهام]] نموده آنچه در لوح است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.</ref>.<ref>ر.ک: [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[با پیشوایان هدایتگر (کتاب)| با پیشوایان هدایتگر]]، ج۴، ص۱۹۸.</ref> | |||
== [[تکلیف]] آور نبودن [[علم به لوح محفوظ]] == | |||
البته باید توجه داشت، [[علم امام]] به [[لوح]] محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی کند؛ زیرا تکلیف همواره از راه امکان و [[اختیار]] به فعل تعلق می‌گیرد و از راه این که فعل و ترک هر دو در اختیار مکلف‌اند، فعل یا ترک خواسته می‌شود، اما از جهت حتمی بودن، محال است فعل مورد تکلیف قرار گیرد<ref>ر.ک: [[سید محمد حسین طباطبایی|طباطبایی، سید محمد حسین]]، بررسی‌های اسلامی.</ref>. | |||
== پرسش‌های وابسته == | |||
{{پرسش وابسته}} | |||
* [[رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم معصوم چیست؟ (پرسش)]] | |||
* [[رابطه لوح یا لوح محفوظ با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)]] | |||
{{پایان پرسش وابسته}} | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:152461.jpg|22px]] [[ناصر مکارم شیرازی|مکارم شیرازی، ناصر]]، [[پیام قرآن (کتاب)|'''پیام قرآن''']] | |||
# [[پرونده:IM009680.jpg|22px]] [[محمد هادی معرفت|معرفت، محمد هادی]]، [[تفسیر و مفسران (کتاب)|'''تفسیر و مفسران''']] | |||
# [[پرونده:5604.jpg|22px]] [[سید علی حسینی میلانی|حسینی میلانی، سید علی]]، [[با پیشوایان هدایتگر (کتاب)|'''با پیشوایان هدایتگر''']] | |||
# [[پرونده:Mg1150 91icl.jpg|22px]] [[یعقوب جعفری|جعفری، یعقوب]]، [[بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات (مقاله)|'''بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات''']]، [[کلام اسلامی (نشریه)|فصلنامه کلام اسلامی]]، ش ۳۴. | |||
# [[پرونده:11499.jpg|22px]] [[محسن غرویان|غرویان، محسن]]، [[سید محمد حسین میرباقری|میرباقری، سید محمد حسین]]، [[محمد رضا غلامی|غلامی، محمد رضا]]، [[بحثی مبسوط در آموزش عقاید (کتاب)|'''بحثی مبسوط در آموزش عقاید''']] | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[محمد علی رضایی اصفهانی|رضایی اصفهانی، محمد علی]]، '''تفسیر قرآن مهر''' | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[گل‌افشان پارسانسب|پارسانسب، گل‌افشان]]؛ [[پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا (پایان‌نامه)|'''پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا''']] | |||
# [[پرونده:Moasseseimamkhomeini.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه (پایان‌نامه)|'''جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه''']] | |||
# [[پرونده:1368251.jpg|22px]] [[سید علی هاشمی|هاشمی، سید علی]]، [[ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی (کتاب)|'''ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی''']] | |||
# [[پرونده:B1771.JPG|22px]] [[محمد زمان رستمی|رستمی، محمد زمان]]، [[طاهره آل‌بویه|آل‌بویه، طاهره]]، [[علم امام ۲ (کتاب)|'''علم امام''']] | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[زهرةالسادات میرترابی حسینی|میرترابی حسینی، زهرةالسادات]]، [[علم لدنی در قرآن و حدیث (پایان‌نامه)|'''علم لدنی در قرآن و حدیث''']] | |||
# [[پرونده:11138.jpg|22px]] [[مجتبی مطهری|مطهری، مجتبی]]، [[علم لدنی (مقاله)|'''علم لدنی''']]، [[رهیافت انقلاب اسلامی (نشریه)|فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی]] | |||
# [[پرونده:11394.jpg|22px]] [[محمد منصورنژاد|منصورنژاد، محمد]]، [[وحی ۱ (مقاله)|'''وحی''']]، [[رشد آموزش معارف اسلامی (نشریه)|فصلنامه رشد آموزش قرآن]] | |||
# [[پرونده:pajuhesh.jpg|22px]] [[حسن رهبری|رهبری، حسن]]، [[علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن (مقاله)|'''علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن''']]، [[پژوهش‌های قرآنی (نشریه)|فصلنامه پژوهش‌های قرآنی]] | |||
# [[پرونده:Pajoohesh.jpg|22px]] [[محمد تقی دیاری بیدگلی|دیاری بیگدلی؛ محمد تقی]]، [[حسین قاسمی|قاسمی، حسین]]، [[عصمت نیری|نیری، عصمت]]، [[بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی (مقاله)|'''بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی''']]، [[پژوهش‌های فلسفی کلامی (نشریه)|فصلنامه پژوهش‌های فلسفی کلامی]] | |||
# [[پرونده:9030760879.jpg|22px]] [[حسن مهدی‌فر|مهدی‌فر، حسن]]، [[علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن (پایان‌نامه)|'''علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن''']] | |||
# [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:علم معصوم]] | |||
[[رده:مدخل‌های درجه دو دانشنامه]] | |||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]] | |||
[[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]] | |||
نسخهٔ کنونی تا ۲۷ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۰۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. لوح محفوظ از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: لوح محفوظ در قرآن - لوح محفوظ در حدیث - لوح محفوظ در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبطلوح محفوظ عبارت از لوحی است که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و از این رو اگر کسی از این لوح آگاه شود، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است. لوح محفوظ گنجینۀ علم خداست و چون علم خدا عین ذات اوست، لذا هیچ وقت در آن تغییر و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و استوار است. این کتاب ویژگی‌هایی دارد مانند اینکه جایگاه علم کلی خداوند است؛ محل علم جزئی پروردگار است؛ این لوح در عین محدود بودن، مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های عالم را در برمی‌گیرد. لوح محفوظ یکی از منابع علم امام محسوب می‌شود. البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی‌کند.
معناشناسی
معنای لوح
واژۀ "لوح" در لغت به معنای صفحه ایی است چوبین یا استخوانی پهن شده که در روزگار قدیم بر آن می‌‌نوشته‌اند.[۱] و در اصطلاح دینی، مرتبه ایی است که حقایق جهان هستی را بر ان نوشته‌اند[۲].
معنای لوح محفوظ
با توجه به منابع اسلامی، دو نوع لوح وجود دارد، لوحی که در آن محو و اثبات امور توسط پروردگار صورت می‌گیرد و لوحی که در آن تمامی موجودات هستی با تمام حقیقت و واقعیتشان منعکس‌اند و از این روست که اگر کسی بدین لوح دست یابد و از آن آگاه گردد، گویا بر همه چیز عالم آگاه گشته است[۳]. به عبارتی دیگر دو نوع لوح عبارت است از، لوح محفوظ که از آن به "ام الکتاب"، "کتاب مبین" و "کتاب مکنون" هم تعبیر می‌شود[۴] و لوح محو و اثبات که محل ثبت حوادث و اتفاقاتی است که به مرحلۀ فعلیت خواهد رسید و به طوری که از نامش پیداست آنچه در آن نوشته شده قابل تغییر و تبدیل است[۵].
توضیح اینکه حوادث جهان هستی دو مرحله دارند، مرحلۀ قطعیت که هیچ‌گونه دگرگونی در آن راه ندارد؛ در لسان آیات و روایات حوادث این مرحله در ام الکتاب یا لوح محفوظ ثبت شده است[۶]. این کتاب از دسترس انسان‌های عادی خارج است[۷] و بنابر برخی تفاسیر تنها برخی از اولیای خداوند به تناسب جایگاه و منزلت خود می‌توانند به آن دسترسی داشته و به علومی ویژه دست یابند که افراد عادی از آن بی‌بهره‌‌اند.[۸] و دیگر "مرحلۀ غیر قطعی" است، یا به تعبیر دیگر "مرحله مشروط"، در این مرحله شخص از علل حوادث آگاه است، اما ممکن است تمام شرائط و موانع آن نزد او روشن نباشد، و لذا نمی‌تواند به طور قطع از وقوع حوادث خبر دهد، اما به طور مشروط می‌تواند و این همان چیزی است که در لسان آیات و روایات از آن تعبیر به لوح محو و اثبات شده است[۹]. ذیل آیۀ ﴿وَإِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾[۱۰] امام صادق (ع) در رابطه با لوح محفوظ و علم خداوند می‌‌فرمایند: «هر امری را که خداوند اراده می‌کند، قبل از ایجاد آن در علمش موجود است. هیچ چیزی وجود پیدا نمی‌کند جز اینکه قبل از آن در علم الهی موجود بوده است».[۱۱] تفاوت علم خداوند با علوم انبیاء و اولیاء در اینجا ظاهر می‌شود، یعنی علاوه بر اینکه علم خداوند ذاتی و مستقل است و علم معصومین اکتسابی و غیرمستقل، یکی جنبه قطعیت دارد و دیگری ندارد[۱۲].
لوح محفوظ گنجینۀ علم خدا و آیینۀ صفت عالِمیت اوست و چون علم خدا عین ذات اوست، لذا هیچ وقت در آن تغییر و تبدیلی رخ نمی‌دهد و محتوای آن، همواره ثابت و استوار است و می‌توانیم بگوییم لوح محفوظ، ظرف علم الهی است؛ البته علم خدا نامحدود است و این که این لوح را ظرف آن یا گنجینۀ آن قلمداد می‌کنیم در نسبت به معلومات است که مجموع پدیده‌های جهان هستی است و به هر حال محدود است[۱۳].
قرآن و لوح محفوظ
برخی از آیاتی که درباره لوح محفوظ آمده، عبارتند از: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاء وَيُثْبِتُ وَعِندَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾[۱۴]، ﴿وَعِندَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لاَ يَعْلَمُهَا إِلاَّ هُوَ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ وَمَا تَسْقُطُ مِن وَرَقَةٍ إِلاَّ يَعْلَمُهَا وَلاَ حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الأَرْضِ وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِين﴾[۱۵].[۱۶]
صفات و ویژگی‌ها
طبق آیات و روایاتی که دربارۀ لوح محفوظ آمده، این کتاب ویژگی‌هایی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- این کتاب جایگاه علم کلی خداوند است که شامل علم به تمامی موجودات از کوچک و بزرگ می‌شود و اعم از پدیده‌هایی است که فعلیت یافته و یا هنوز وجود عینی و خارجی پیدا نکرده است: ﴿وَمَا تَكُونُ فِي شَأْنٍ وَمَا تَتْلُو مِنْهُ مِن قُرْآنٍ وَلاَ تَعْمَلُونَ مِنْ عَمَلٍ إِلاَّ كُنَّا عَلَيْكُمْ شُهُودًا إِذْ تُفِيضُونَ فِيهِ وَمَا يَعْزُبُ عَن رَّبِّكَ مِن مِّثْقَالِ ذَرَّةٍ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء وَلاَ أَصْغَرَ مِن ذَلِكَ وَلا أَكْبَرَ إِلاَّ فِي كِتَابٍ مُّبِينٍ﴾[۱۷].
- لوح محفوظ محل علم جزئی پروردگار است و علم او به احوال اشخاص و جوامع و بروز و ظهور حوادث و اتفاقات جزئی و شخصی در این کتاب ثبت شده و شمارش تمام موجودات در آن قرار دارد و گاهی از آن به عنوان کتاب حفیظ یاد شده است: ﴿وَإِن مَّن قَرْيَةٍ إِلاَّ نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا كَانَ ذَلِك فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا ﴾[۱۸]؛ ﴿قَدْ عَلِمْنَا مَا تَنقُصُ الأَرْضُ مِنْهُمْ وَعِندَنَا كِتَابٌ حَفِيظٌ﴾[۱۹].
- این لوح در عین محدود بودن مشتمل بر تمام مخلوقات است و مجموع پدیده‌های عالم را در برمی‌گیرد: «عَنِ النَّبِيِّ (ص) قَالَ: كَانَ اللَّهُ قَبْلَ كُلِ شَيْءٍ وَ كانَ عَرْشُهُ عَلَى الْماءِ وَ كَتَبَ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ ذِكْرَ كُلِّ شَيْءٍ الْخَبَرَ»[۲۰]؛ «قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْقَلَمِ اكْتُبْ فَسَطَرَ الْقَلَمُ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ مَا كَانَ وَ مَا هُوَ كَائِنٌ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَالْمِدَادُ مِدَادٌ مِنْ نُورٍ وَ الْقَلَمُ قَلَمٌ مِنْ نُورٍ وَ اللَّوْحُ لَوْحٌ مِنْ نُور»[۲۱].[۲۲]
منبع علم امام
با توجه به آیۀ ﴿إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ فِي كِتَابٍ مَّكْنُونٍ لّا يَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ»﴾[۲۳] و با توجه به آیۀ تطهیر[۲۴] که در مورد خاندان پیامبر (ص) است روشن می‌شود مصادیق بارز "مطهرون" که قادر به تماس با "کتاب مکنون" ـ لوح محفوظ و یا ام الکتاب[۲۵] ـ هستند و از آن باخبرند، پیامبر (ص) و خاندان ایشان هستند.[۲۶] امام کاملترین انسان عهد خود و مظهر تام اسماء و صفات خدایی است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست؛ منتها نکته این است که این گونه موهبتی به موجب ادلۀ عقلی و نقلی که آن را اثبات می‌کند قابل هیچ‌گونه تخلف نیست و تغیر نمیپذیرد و به اصطلاح علم است به آنچه در لوح محفوظ ثبت شده است؛ یعنی امام به آنچه در لوح محفوظ هست علم دارد[۲۷]. بنابراین یکی از راه‌های علوم غیبی امامان (ع) آگاهی به لوح محفوظ یا ام الکتاب است[۲۸].
منبع علم امام در روایات
روایاتی در رابطۀ منبع بودن لوح محفوظ برای علم امام وارد شده است مانند:
- امیرالمؤمنین (ع) می‌‌فرمایند: «من صاحب و عالم بر لوح محفوظم و خداوند تمام آنچه را از علوم و دانش‌ها در آن است بر من الهام فرموده است»[۲۹].[۳۰]
- در ضمن حدیثی طولانی از امیرالمؤمینن (ع) آمده است: «محمد (ص) صاحب جمع است و من صاحب نشر، محمد صاحب بهشت است و من صاحب دوزخ هستم. به دوزخ می‌گویم: این را بگیر و این یک را واگذار. محمد صاحب مکان و من صاحب ریزش و من صاحب لوح محفوظم که خدا به من الهام نموده آنچه در لوح است»[۳۱].[۳۲]
تکلیف آور نبودن علم به لوح محفوظ
البته باید توجه داشت، علم امام به لوح محفوط هیچ گونه تکلیفی برای ایشان ایجاد نمی کند؛ زیرا تکلیف همواره از راه امکان و اختیار به فعل تعلق می‌گیرد و از راه این که فعل و ترک هر دو در اختیار مکلف‌اند، فعل یا ترک خواسته می‌شود، اما از جهت حتمی بودن، محال است فعل مورد تکلیف قرار گیرد[۳۳].
پرسش‌های وابسته
منابع
مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن
معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران
حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر
جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴.
غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید
رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر- پارسانسب، گل‌افشان؛ پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا
هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه
هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام- میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث
مطهری، مجتبی، علم لدنی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی
منصورنژاد، محمد، وحی، فصلنامه رشد آموزش قرآن
رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن، فصلنامه پژوهش‌های قرآنی
دیاری بیگدلی؛ محمد تقی، قاسمی، حسین، نیری، عصمت، بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی، فصلنامه پژوهش‌های فلسفی کلامی- مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن
فرهنگ شیعه
پانویس
- ↑ ر.ک: طریحی، مجمع البحرین، ج ۲، ص ۱۵۲.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۳۹۳.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، تفسیر قرآن مهر، ج ۲۱، ص ۲۹۲ و ۲۹۳؛ پارسانسب، گل‌افشان، پژوهشی در مقام علمی و مقام تحدیث حضرت فاطمه زهرا، ص ۴۳.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه؛ رستمی، محمد زمان، آل‌بویه، طاهره، علم امام؛ میرترابی حسینی، زهرةالسادات، علم لدنی در قرآن و حدیث، ص ۷۸؛ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
- ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
- ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳؛ مطهری، مجتبی، علم لدنی، فصلنامه رهیافت انقلاب اسلامی، ش ۳، ص ۷۵؛ منصورنژاد، محمد، وحی، ص ۵.
- ↑ ر.ک: منصورنژاد، محمد، وحی، ص ۵.
- ↑ ر.ک: هاشمی، سید علی، جایگاه امامت از دیدگاه اصحاب ائمه؛ رهبری، حسن، علم پیامبر و امام در تفسیر من وحی القرآن.
- ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی؛ غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ دیاری بیگدلی؛ محمد تقی، قاسمی، حسین، نیری، عصمت، بررسی علم غیب ائمه در مکتب کلامی علامه طباطبایی و شاگردان وی.
- ↑ سورۀ زخرف، آیۀ ۴.
- ↑ ر.ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.
- ↑ ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
- ↑ سورۀ رعد، آیۀ ۳۹.
- ↑ سورۀ انعام، آیۀ ۵۹.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳.
- ↑ و تو در هیچ کاری نیستی و از آن هیچ قرآنی نمی‌خوانی و (نیز شما) هیچ کاری نمی‌کنید مگر همین که بدان می‌پردازید، ما بر شما گواهیم و همسنگ ذرّه‌ای در زمین یا در آسمان، از پروردگارت پنهان نمی‌ماند و هیچ چیز کوچک‌تر و یا بزرگ‌تر از آن نیست مگر که در کتابی روشنگر آمده است؛ سوره یونس، آیه ۶۱.
- ↑ و هیچ شهری نیست مگر که ما پیش از رستخیز آن را از میان می‌بریم یا سخت عذاب می‌کنیم، این در کتاب (خداوند) نگاشته است؛ سوره اسراء، آیه ۵۸.
- ↑ همانا ما می‌دانیم که زمین از آنان چه خواهد کاست و نزد ما کتابی نگهدارنده (ی همه چیز) است؛ سوره ق، آیه۴.
- ↑ خدا پیش از هر چیزی وجود داشت و عرش او بر آب بود و در لوح محفوظ ذکر همه چیز وجود دارد؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۲۰۷.
- ↑ خداوند به قلم گفت: هر چه را که شده و یا تا روز قیامت خواهد شد در لوح محفوظ بنویس، پس مرکب از نور و قلم از نور و لوح از نور بود؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۷، ص ۳۶۸.
- ↑ جعفری، یعقوب، بحثى در باره لوح محفوظ و لوح محو و اثبات، فصلنامه کلام اسلامی، ش ۳۴، ص ۸۴.
- ↑ سورۀ واقعه، آیۀ ۷۷ ـ ۷۹.
- ↑ سورۀ احزاب، آیۀ ۳۳: ﴿إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً﴾.
- ↑ ر.ک: معرفت، محمد هادی، تفسیر و مفسران، ۲۹۳.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳؛ هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی، مکاتبۀ اختصاصی دانشنامۀ مجازی امامت و ولایت؛ مهدی‌فر، حسن، علوم اهل بیت ویژگی‌ها ابعاد و مبادی آن، ص ۱۱۲.
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص ۴۳.
- ↑ «أَنَا صَاحِبُ اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ أَلْهَمَنِي اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عِلْمَ مَا فِيه»؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.
- ↑ ر.ک: غرویان، محسن، میرباقری، سید محمد حسین، غلامی، محمد رضا، بحثی مبسوط در آموزش عقاید، ص۴۳.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴.
- ↑ ر.ک: حسینی میلانی، سید علی، با پیشوایان هدایتگر، ج۴، ص۱۹۸.
- ↑ ر.ک: طباطبایی، سید محمد حسین، بررسی‌های اسلامی.