توحید در ربوبیت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث توحید است. توحید در ربوبیت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: توحید در ربوبیت در قرآن - توحید در ربوبیت در حدیث - توحید در ربوبیت در کلام اسلامی - توحید در ربوبیت در عرفان اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• با توجه به معنای لغوی واژه "رب"، توحید در ربوبیت‏ یعنی: "اعتقاد به اینکه تنها خدای متعال است که می‌‏تواند استقلالا و بدون نیاز به هیچگونه اذن و اجازه‏‌ای، در تمام شؤون مخلوقات و کل جهان تصرف کرده، آنها را تدبیر و اداره کند"
• طبق این تعریف، انسان بعد از آفرینش، تدبیرش به خود او تفویض نشده بلکه با تدبیر الهی زیست می‌‏کند. البته این بدان معنا نیست که هیچ عاملی در طول فاعلیت‏ خدا، از چیز دیگر تأثیر نپذیرد بلکه خداوند چیزهای دیگر را واسطه سبب قرار می‌‏دهد و از راه آنها تأثیراتی در عالم تحقق پیدا می‏‌کند که تأثیرات حقیقی است.
• یکی از محققان در این باره می‌‏نویسد: "مراد از رب در اصطلاح اسلامی، مربی کامل است؛ یعنی بنیان‌گذار نظام زندگی در طی مراحل پرورش تا رسیدن به درجه کمال"
• "خداوند برای تحقق معنای رب العالمین بودن خود، ابتدا فرشتگاه را آفرید؛ زیرا آنان سپاه خلق در خلق و حاملان عرش ربوبی هستند. پس از آن، به آفرینش زمان و مکان و آسمان و زمین پرداخت و هر چه مورد نیاز جانداران آن بود؛ از آب و گیاه و سایر ما یحتاج، در اختیارشان قرار داد. سپس جن و حیوان را آفرید و انسان را پس از خلق همه نیازمندی‌‏هایش به دنیا آورد".
• بر اساس توحید در ربوبیت، هر امری که در جهان محقق شده و سهمی از هستی داشته باشد، به خدا اسناد پیدا می‏‌کند و علت آن خدا است؛ خواه آن امر، از امور حقیقی باشد یا اعتباری
• به عبارت دیگر، اگر علت که خداست کار حقیقی انجام دهد؛ مثلاً درخت‏ی انسان را بیافریند، ربوبیت او تکوینی است و اگر کار اعتباری انجام دهد؛ مثلا قانون مالکیت را وضع کند ربوبیت او تشریعی خواهد بود.
• بنابراین، ربوبیت ‏خداوند عام است و شامل تمام امور حقیقی و اعتباری می‏گردد

شؤون و مراتب توحید در ربوبیت

• توحید در ربوبیت‏ یکی از اقسام توحید افعالی است که خود دارای شؤون و مراتب گوناگون بود و ما از میان شؤون مختلف آن، تنها به سه مرتبه، که در ارتباط با تحقیق حاضر، دارای اهمیت‏ بیشتری هستند، می‌‏پردازیم که عبارتند از:

1. توحید در تشریع؛
2. توحید در حاکمیت؛
3. توحید در اطاعت.

ملازمه میان توحید در ربوبیت و حکومت دینی

• آیا یکتاپرستی، به عنوان یک مفهوم و برداشت نظری، می‏ تواند در زندگی انسان و به ویژه در خط دادن به حاکمیت ‏سیاسی در دنیای آدمیان مؤثر باشد؟ پاسخ به این پرسش مستلزم ارائه تصویری روشن از حضور خداوند در عالم انسانی و دنیای بشری است و اینکه آیا حضور خداوند حضور جنبی و بدون کارایی است‏ یا اینکه اساسی و پویا و تأثیرگذار می‏‌باشد؟ حقیقت این است که اسلام در صدد آن نبوده است تا مسأله توحید را بعد تجریدی بدهد تا هیچ ارتباطی با زندگی آدمی و مسایل روزمره او نداشته باشد بلکه به عکس، سعی کرده تا جامعه اسلامی را از مسیرهای توحید، به خصوص توحید افعالی، به پیش ببرد.
• اما اینکه چگونه می‏ تواند جامعه اسلامی را از مسیرهای توحید افعالی به پیش ببرد پاسخ آن، از مباحث مربوط به توحید افعالی روشن می ‏شود؛ زیرا از شؤون ربوبیت‏ خداوند، توحید در تشریع، ولایت تشریعی (توحید در حاکمیت) و توحید در اطاعت است؛ یعنی مبنای جهان بینی توحیدی:

1. تشریع قوانین بر اساس توحید در تشریع، حق خداوند است.
2. اداره امور انسانها و تصرف در نفوس و اموال و افعال آنان از کانال اعمال قوانین خداوند بر طبق توحید در حاکمیت اولا و بالذات در انحصار اوست.
3. اطاعت از خداوند و تن دادن به ولایت تشریعی او، بر اساس توحید در اطاعت، مخصوص خداوند است. بنابراین، دخالت در تمام امور انسانها از اختیارات ویژه مدبر و ولی حقیقی بشر است که این دخالت تنها در شکل حکومت دینی امکان‏پذیر است؛ زیرا حکومت دینی یعنی حکومتی که قوانین آن از طرف خداوند بوده و مجریان آن منصوب از طرف او باشند و مردم نیز از دستورات حاکمان منصوب الهی که بر اساس قانون خداوند صادر می ‏شود اطاعت نمایند.

• البته تحقق عینی ولایت و حاکمیت تشریعی خداوند، که با انسانها سر و کار دارد، با دو شرط امکان‏پذیر است:

1. ابلاغ تشریع الهی یعنی: تشریع الهی و تقنین او به مردم برسد و مردم از آن آگاه شوند.
2. اجرای تشریع الهی یعنی: تشریع الهی بعد از آگاهی مردم از آن، در زندگی فردی و اجتماعی آنان اجرا و پیاده شود.

• با توجه به اینکه انجام و اعمال این دو شرط که مستلزم تصرف در امور مردم به طور مستقیم است از طرف خداوند معقول نیست. بنابراین، باید به صورت غیر مستقیم توسط منصوبین خاص یا عام او صورت گیرد.
• برای تحقق عینی ولایت و حاکمیت تشریعی خداوند دو شرط لازم است که عبارتند از:

1. ابلاغ تشریع الهی؛
2. اجرای تشریع الهی.

توحید در ربوبیت

«رب» در لغت بر کسی اطلاق می‌شود که صاحب اختیار کسی یا چیزی است، به گونه‌ای که هرگاه بخواهد بتواند در امور آن کس یا آن چیز دخالت کرده و آن را تدبیر نماید. ربوبیت به این معنا لازمه مالکیت حقیقی است،؛ چراکه تا موجودی مالک حقیقی موجود دیگری نباشد، نمی‌تواند مستقلاً و به صورت مطلق، به تدبیر امور او بپردازد و در امور او دخالت کند. بنابراین توحید در ربوبیت، به این معناست که تنها خداوند مالک حقیقی تمام هستی است، تدبیر امور موجودات عالم را عهده‌دار بوده، می‌تواند به صورت مطلق و مستقل در امور موجودات تصرف کرده و آنها را تدبیر نماید. توحید در ربوبیت به توحید در ربوبیت تکوینی و توحید در ربوبیت تشریعی قابل تقسیم است. توحید در ربوبیت تکوینی، به معنای حق انحصاری خداوند در دخالت و تصرف در نظام تکوین است و منظور از ربوبیت تشریعی، حق انحصاری خداوند در قانون‌گذاری و تشریع احکام است و اعتقاد به اینکه یگانه مشرِّع و قانون‌گذار حقیقی، خداوند است و احدی غیر از خداوند حق ندارد که به صورت مستقل، برای تنظیم حیات بشری قوانینی وضع نماید. مقام معظم رهبری معتقدند که از آنجایی که خدای سبحان آفریننده انسان و نظام هستی است، از هر کسی به امکانات و نیازهای او آگاه‌تر است و ذخائر و استعدادها و انرژی‌های نهفته در جسم و جان آدمی و نیز قابلیت‌ها و ذخائر بی‌شمار موجود در جهان هستی و میزان کاربرد و مورد مصرف و چگونگی التقاء اینها را به خوبی می‌شناسد، بنابراین فقط خداوند است که می‌تواند شیوه زندگی و خط مشی حرکت انسان را در نظام تکوین طرح‌ریزی کرده و سیستم قانون زندگی و نظام اجتماعی او را ترسیم نماید. این حق نتیجه منطقی و طبیعی آفریدگاری خداوند است و هرگونه دخالتی از سوی دیگران در تعیین مسیر و خط مشی عملی انسان‌ها، دخالت در قلمرو خدایی و موجب شرک است.

منابع

• شاهدی، غفار، توحید و حکومت دینی، فصلنامه حکومت اسلامی

جستارهای وابسته

• ربوبیت