شیعه در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شیعه است. شیعه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شیعه در لغت - شیعه در قرآن - شیعه در کلام اسلامی - شیعه در تاریخ اسلامی - شیعه در معارف مهدویت - شیعه در فقه سیاسی - شیعه در معارف و سیره حسینی - شیعه در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

• در لغت به معنای پیروان است و در اصطلاح، کسانی را گویند که به خلافت بلافصل حضرت علی بن ابی‌طالب (ع) معتقدند. برای نخستین بار، پیامبر اسلام (ص) بود که پس از نزول آیه ۷ سوره بینه، پیروان علی بن ابی‌طالب را "شیعه" خواند و فرمود: "تو و شیعیانت، روز قیامت رستگار خواهید بود".
• شیعیان به فرقه‌هایی انشعاب یافته‌اند که از آن میان، شیعه امامیه یا اثنی عشریه- شیعه جعفری- پر شمارتر است. شیعیان امامیه معتقدند که پیامبر (ص) به صراحت، علی بن ابی طالب (ع) و یازده فرزند او را خلفای خویش خوانده است. بنابر آموزه‌های شیعی، امامان دوازده‌گانه بر مسلمانان به نیابت از پیامبر (ص) در امور دین و دنیا ولایت دارند. امامان معصوم (ع) به الهام الهی و علم لدنی و منزلتی آسمانی از دیگر انسانها تمایز یافته‌اند و دوازدهمین تن از آنان زنده است و در غیبت به سر می‌برد و روزی ظهور می‌کند و جهان را سرشار از عدالت می‌سازد.
• متکلمان شیعه امامیه درباره شمار اصول دین به اختلاف افتاده‌اند. نظریه مشهور آن است که اصول دین، سه اصل است: توحید، نبوت و معاد و دو اصل عدل و امامت، اصول مذهب‌اند. بدین‌سان، ایمان به سه اصل نخست، شرط مسلمانی است و ایمان به دو اصل بعدی، شرط ورود به مذهب.
• ولایت علی (ع) و امامان معصوم پس از او، عصمت، بداء و رجعت از باورهای بنیادی‌ شیعه امامیه است. فقه شیعه امامیه، بر چهار منبع استوار است: قرآن، سنت، عقل و اجماع. شیعه امامیه نیز در طول تاریخ فرقه‌هایی به خود یافته؛ اما این فرقه‌ها نتوانسته‌اند پیروان پرشماری برای خود بیابند و بدین روی، دوام و قوام نیافته و مورد توجه قرار نگرفته‌اند.
• در قرون اخیر دو گروه اخباری و اصولی میان علمای امامیه پدید آمدند. اخباریان- یا اهل حدیث- اجتهاد را برنمی‌تافتند و معتقد بودند که برای استنباط احکام و آموزه‌های دینی باید تابع بی‌چون و چرای ظاهر روایات معصومین (ع) بود. در برابر، اصولیان بر آن بودند که در این راه لازم است از اجتهاد بهره جست و بر قرآن، سنت، عقل و اجماع تکیه کرد. سرانجام علمای اصولی در روزگار مرجعیت سید محمدباقر وحید بهبهانی بر اخباریان غلبه کردند و اندیشه اخباری‌گری سلطه خویش را بر مجامع علمی شیعه از دست داد.

شیعه در فرهنگ اصطلاحات علم کلام

• حقیقت شیعه به‌عنوان یکی از دو فرقه اصلی عالم اسلام مبتنی بر جهان‌بینی و ایدئولوژی خاص برگرفته از قرآن و معصومین (ع) در حوزه‌های مختلف است.

تبارشناسی واژه شیعه

• لفظ "شیعه" در قرآن و منابع لغوی به‌معنای پیرو آمده است: ﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾؛ همان‌گونه که در روایاتی از پیامبر (ص) نیز مراد از شیعه، علی (ع) و پیروان او بوده است.
• البته از نظر شیخ مفید معنای لغوی شیعه صرف پیرو نیست، بلکه پیرو همراه با گرایش درونی و دوستی همراه با اخلاص است. ایشان این قید را از آیه ﴿فَاسْتَغَاثَهُ الَّذِي مِنْ شِيعَتِهِ عَلَى الَّذِي مِنْ عَدُوِّهِ﴾ استفاده کرده است. از نگاه اصطلاحی، از نظر شیخ مفید شیعه با الف و لام و بدون هرگونه قید و پسوندی، پیروان علی (ع) در ولایت و امامت بلافصل او پس از پیامبر (ص) با نفی خلفای قبلی را گویند. البته درباره معنای اصطلاحی شیعه حداقل ده تعریف ارائه شده که وجه مشترک همه آنها باور به افضلیت و اولویت امام علی (ع) در امر امامت بر تمام صحابه است.
• از این‌رو شیعه در مفهوم شامل همه فرقه‌هایی می‌‌شود که به امامت بلافصل امام علی (ع) از جانب پیامبر (ص) معتقدند؛ زیرا شیعه کسی است که از امام منصوب به نام علی (ع) پیروی می‌‌کند که علاوه بر امامیه، زیدیه و اسماعیلیه را دربر می‌‌گیرد.

منابع

• فرهنگ شیعه
• محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام