حدیث ثقلین در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حدیث ثقلین است. حدیث ثقلین از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حدیث ثقلین در کلام اسلامی - حدیث ثقلین در معارف مهدویت - حدیث ثقلین در علوم قرآنی - حدیث ثقلین در تاریخ اسلامی - حدیث ثقلین در معارف و سیره فاطمی - حدیث ثقلین از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

سند حدیث ثقلین که در بسیاری از کتاب‌های روایی و تفسیری شیعه و سنّی آمده، متواتر و صدور آن از پیامبر (ص) قطعی است. رسول خدا (ص) بارها امتش را وادار کرده است که هم به قرآن تمسک بجویند و هم به اهل بیتش و گمراه نشدن امّت را در گرو تمسّک و پیروی از آن دو معرّفی کرده و فرموده است: آن دو هیچ‌گاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند و با توجه به این نکته که قرآن خود را ﴿تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ﴾ معرفی کرده و روایات بسیاری دلالت دارد که دانش هرچیزی در قرآن هست

همه علوم و حتی همه معارف و احکام دینی را بدون استمداد از تبیین مفسّر و مبیّن برگزیدۀ خدا نمی‌توان از قرآن فهمید، پی می‌بریم که تمسک به اهل بیت پیامبر (ع) در کنار قرآن از آن جهت شرط‍ گمراه نشدن معرفی شده است که آنان مفسران برگزیدۀ خدا برای قرآن بوده‌اند و با استمداد از تفسیر و سخنان آنان می‌توان به همۀ دانش لازم برای هدایت بشر که در قرآن کریم آمده، پی برد. این حدیث با عبارت‌های مختلف نقل شده و سرّ آن این است که پیامبر اکرم (ص) در مکان‌های گوناگون و در موارد متعدد با عبارت‌های گوناگون محتوای این حدیث را به امت گوشزد کرده است؛ برای مثال، یکی از عبارت‌های آن چنین است: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»؛ همانا من در میان شما دو چیز گران‌بها می‌گذارم که اگر به آن دو تمسّک کنید، هرگز گمراه نخواهید شد: کتاب خدا و عترتم، اهل بیتم، و به‌راستی آن دو هرگز از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند».

جمله «إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا» به مثابه دو گزاره است:

1. آنان از قرآن جدا نمی‌شوند.
2. قرآن از آنان جدا نمی‌شود.

همچنین از آن، دو ویژگی برای اهل بیت و عترتی که در این حدیث منظور است، استفاده می‌شود:

1. آگاه بودن آنان به همۀ معانی و معارف قرآن؛ زیرا جدا نشدن قرآن از آنان به این است که قرآن با همۀ معانی و معارفش در نزد آنها موجود باشد و اگر قسمتی از معارف آن را ندانند، آن قسمت از آنان جدا شده است و حال آنکه پیامبر (ص) جدایی قرآن را از آنان نفی کرده است.
2. مصونیت آنان از هوای نفس و خطا؛ زیرا جدا نشدن آنان از قرآن به این است که دانش، اندیشه و رفتار آنان به‌طور کامل مطابق قرآن باشد و این مستلزم مصونیت آنان از هوا و خطا است و اگر جز این باشد، جدا شدن آنان از قرآن محقق نمی‌شود. این ویژگی از جملۀ « مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا أَبَداً» نیز به‌دست می‌آید؛ زیرا اگر مصون از هوا و خطا نباشند، تمسک به آنان بازدارنده از گمراهی نخواهد بود و با توجه به اینکه همۀ اهل بیت و عترت رسول خدا (ص) دارای این دو ویژگی نیستند، معلوم می‌شود که از عترت و اهل بیت در این حدیث، مطلق کسانی که از نظر عرفی و برحسب معنای لغوی، عترت و اهل بیت آن حضرت به شمار می‌آیند، منظور نیست، بلکه افراد خاصی که دارای ویژگی‌های یادشده باشند، منظور است و آن افراد را باید از راه معرفی رسول خدا (ص) شناخت و در شماری از روایات آن افراد همان دوازده امام معصوم (ع) معرفی شده‌اند؛ برای نمونه: حموینی - از دانشمندان اهل تسنن - در فرائد السمطین و شیخ حر عاملی در اثبات الهداة روایت مفصّلی را در گفتگوی حضرت علی (ع) با جماعتی از صحابه آورده‌اند که قسمتی از آن چنین است: «أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَامَ خَطِيباً لَمْ يَخْطُبْ بَعْدَ ذَلِكَ فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي فَتَمَسَّكُوا بِهِمَا لِئَلَّا تَضِلُّوا فَإِنَّ اللَّطِيفَ الْخَبِيرَ أَخْبَرَنِي وَ عَهِدَ إِلَيَّ أَنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَقَامَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ وَ هُوَ شِبْهُ الْمُغْضَبِ فَقَالَ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَ كُلُّ أَهْلِ بَيْتِكَ فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ أَوْصِيَائِي مِنْهُمْ أَوَّلُهُمْ أَخِي وَ وَزِيرِي وَ وَارِثِي وَ خَلِيفَتِي فِي أُمَّتِي وَ وَلِيُّ كُلِّ مُؤْمِنٍ مِنْ بَعْدِي هُوَ أَوَّلُهُمْ ثُمَّ ابْنِيَ الْحَسَنُ ثُمَّ ابْنِيَ الْحُسَيْنُ ثُمَّ تِسْعَةٌ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ وَاحِدٌ بَعْدَ وَاحِدٍ حَتَّى يَرِدُوا عَلَيَّ الْحَوْضَ شُهَدَاءَ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَجَهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ خُزَّانُ عِلْمِهِ وَ مَعَادِنُ حِكْمَتِهِ مَنْ أَطَاعَهُمْ أَطَاعَ اللَّهَ وَ مَنْ عَصَاهُمْ عَصَى اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالُوا كُلُّهُمْ نَشْهَدُ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ ذَلِكَ»؛

شما را به خدا، آیا می‌دانید رسول خدا (ص) در آخرین خطبه‌ای که خواندند، فرمودند: ای مردم، در میان شما دو چیز گران‌قدر می‌گذارم، کتاب خدا و عترتم اهل بیتم. پس به آن دو تمسّک کنید تا هیچ‌گاه گمراه نشوید؛ زیرا خدای لطیف آگاه به همه چیز حتی به اشیای کوچک به من خبر داده است که البته آن دو هیچ‌گاه از یکدیگر جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض بر من وارد شوند؛ سپس عمر بن خطاب شبیه شخص خشمگین برخاست و گفت: ای رسول خدا! آیا همۀ خاندانت‌؟ فرمود: خیر، بلکه اوصیای من از آنان که نخستین آنها برادر و وزیر و وارث و جانشینم در امت و ولیّ هر مؤمنی بعد از من است. او نخستین آنهاست؛ سپس پسرم حسن، بعد پسرم حسین و سپس نه نفر از فرزندان حسین، یکی بعد از دیگری، تا در کنار حوض بر من وارد شوند. آنان گواهان خدا در زمین و حجت او بر خلق او و خزینه‌داران علم او و معدن‌های حکمت اویند. هرکه آنان را اطاعت کند، خدا را اطاعت کرده و هرکه آنان را نافرمانی کند، خدا را نافرمانی کرده است.

آن‌گاه همۀ آنان یعنی جماعت صحابه گفتند: گواهی می‌دهیم که رسول خدا (ص) این سخن را فرموده است».

شیخ صدوق با سند معتبر چنین روایت کرده است: «سُئِلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ (ع) عَنْ مَعْنَى قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ صإِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي مَنِ الْعِتْرَةُ فَقَالَ أَنَا وَ الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ الْأَئِمَّةُ التِّسْعَةُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَيْنِ تَاسِعُهُمْ مَهْدِيُّهُمْ وَ قَائِمُهُمْ لَا يُفَارِقُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَ لَا يُفَارِقُهُمْ حَتَّى يَرِدُوا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ (ص) حَوْضَهُ»؛

در معنای این سخن رسول خدا (ص) که فرموده است: من دو چیز گران‌قدر، کتاب خدا و عترتم را در میان شما به جای می‌گذارم، از امیر المؤمنین (ع) پرسیدند که عترت چه کسانی‌اند؟ فرمود: من و حسن و حسین و نه امام از فرزندان حسین که نهمین آنها مهدی و قائم آنهاست.

از کتاب خدا جدا نمی‌شوند و کتاب خدا نیز از آنان جدا نمی‌شود تا در کنار حوض کوثر بر رسول خدا (ص) وارد شوند».

از این روایت که سند آن صحیح است، چند مطلب دریافت می‌شود:

1. عترت پیامبر که در حدیث ثقلین همسنگ قرآن واقع شده‌اند، دوازده نفرند که اولین آنها حضرت علی (ع) و آخرین آنها حضرت مهدی (ع) است؛
2. آنان هیچ‌گاه از کتاب خدا جدا نمی‌شوند و این دلیل عصمت آنان از خطا و هواست؛
3. تا قیامت کتاب خدا از آنان جدا نمی‌شود و این دلیل علم آنان به همۀ معانی و معارف قرآن و مصونیت آنان از فراموش کردن آن و توانمندی آنان بر تفسیر همۀ معانی و معارف قرآن است.

روایاتی دیگر نیز وجود دارد که عترت و اهل بیت یادشده در حدیث ثقلین را در آن دوازده نفر محصور می‌کند که برای رعایت اختصار، به ذکر نشانی آنها در پاورقی بسنده می‌شود.

بنابراین، می‌توان گفت حدیث ثقلین یکی از دلایل حقانیت اعتقاد شیعه است؛ زیرا به خوبی دلالت دارد که دوازده امام معصومی که در گذشته به آنان اشاره شد، مفسران برگزیدۀ خدا برای قرآن کریم‌اند.

منابع

1. بابایی، علی اکبر، تاریخ تفسیر قرآن