تربیت فرزند

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تربیت است. تربیت فرزند از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تربیت فرزند در معارف و سیره معصوم - تربیت فرزند در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تعامل والدین و فرزندان در آیات و روایات متون اسلام متبلور است، چنان‌که در قرآن می‌خوانیم: فرزندان امانت الهی و نعمت‌های خدا هستند: ﴿...وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَنِينَ وَحَفَدَةً...﴾ و والدین درباره سلامت، رشد، تعلیم و تربیت این امانت‌های الهی، مسئولند و در برابر تربیت خوب پاداش ﴿وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا﴾ و اینکه در برابر تربیت بد آنان کیفر خواهند دید: ﴿...إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ...﴾.

مهم‌ترین حقوق، حق تربیت است که می‌توان سایر حقوق یاد شده در روایات را در جهت رسیدن به این حق و نیاز عظیم فرزند دانست. پدر امت، رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «ما ورث والد ولدا خيرا من أدب حسن»؛ «هیچ ارثی بهتر از تربیت نیکو، پدر برای فرزندش نگذاشته است»؛ چراکه مال می‌رود و ادب می‌ماند؛ لذا امام صادق می‌فرمایند: «بی‌گمان بهترین چیزی که پدران برای پسرانشان به ارث می‌گذارند تربیت است نه مال؛ زیرا که مال می‌رود و تربیت می‌ماند».

تعلیم و تربیت فرزندان پیش از تولد

در سیره معصومان(ع) تربیت کودک، پیش از تولد وی آغاز می‌شود. در واقع از زمان انتخاب همسر، کانون تربیت کودک در خانواده شکل می‌گیرد. اسلام برای دوران ضعف و ناتوانی کودک نیز حقوقی در حمایت از وی تعیین و والدین را به رعایت آنها توصیه کرده است که به نمونه‌هایی از این حقوق اشاره می‌کنیم:

انتخاب همسری شایسته

مؤلفان بهداشت روانی دوران پیش از تولد را از دو جنبه ژنتیک یا ارثی و محیطی کانون توجه قرار داده‌اند. محیط رَحِم و خصوصیات ژنتیک پدر و مادر نقش اساسی در تربیت فرزند و انتقال خصایص جسمانی، روحی و اخلاقی او دارند؛ بنابراین وراثت یکی از عوامل اساسی و مؤثر بر رشد و شخصیت کودک است. مصونیت فرزندان از خطرات و محفوظ ماندن آنها از آفات جسمی و روحی در گروی اصلاح پدران و مادران است. اگر پدران دارای صلاحیت اخلاقی و رستگار باشند، تأثیر مستقیمی در تربیت فرزند خواهند داشت و آنها را از سقوط در ورطه مهالک اخلاقی حفظ می‌کند. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند با صالح و نیک بودن یک مؤمن، رستگاری و سعادت فرزند او و فرزندان فرزند او را هم تأمین می‌کند».

اخلاق و تربیت فرزند، وابسته به نگرش والدین و اخلاق آنهاست؛ زیرا از اختلاط نطفه مرد با تخمک زن، جنین در رحم مادر تشکیل می‌گردد و به وسیله همین ترکیب عملی، تمامی خصایص، اخلاق و روحیات والدین تحت ضوابط خاصی به فرزند منتقل می‌شود. از این رو عفاف و پاکدامنی از معیارهای ضروری در انتخاب همسر است و در دامان مادران پاکدامن و با عفت فرزندان طیب و پاکیزه پرورش خواهند یافت.

در سیره ائمه اطهار(ع) برای انتخاب همسر، ویژگی‌های فراوانی معرفی شده که برخی از آنها عبارت‌اند از: شارب الخمر نباشد؛ دین‌دار و امانت‌دار باشد؛ فاسق نباشد؛ خوش اخلاق باشد و کودن و احمق نباشد.

آداب مباشرت

از دیگر زمینه‌های تعلیم و تربیت پیش از تولد فرزند در سیره ائمه اطهار(ع)، مباشرت و روابط صحیح پدر و مادر در این باره است. یکی از حقوق فرزندان بر والدین، این است که در زمان انعقاد نطفه فرزند، روحیه پدر و مادر از نظر شرعی و علمی مطلوب باشد؛ زیرا همه این عوامل در سرنوشت فرزند و خصوصیات جسمی و روانی وی مؤثر خواهد بود.

در سیره ائمه اطهار(ع) نیز مطالب فراوانی درباره کیفیت روابط زناشویی، زمان و مکان، حالات آن، ذکر و دعای مخصوص این کار، آمده است که رعایت هر یک از آنها در سرنوشت فرزند، تأثیرگذار خواهد بود؛ از جمله: زمان و مکان انعقاد نطفه؛ رفتار و حالات زوجین؛ ازدواج در حال طهارت زن؛ یاد خداوند هنگام آمیزش و حق زندگی و مسئولیت والدین در برابر جنین

نقش و شیوه بارداری در تربیت

پس از انعقاد نطفه و تشکیل جنین و رشد او در رحم، وظیفه اصلی سلامت جسم و جان فرزند بر عهده مادر است و تمام رفتار و گفتار مادر و هر آنچه که بر مادر تأثیر می‌گذارد (مثبت یا منفی) بر جنین نیز تأثیر می‌گذارد،؛ چراکه مادر در ارتباط مستقیم با کودک قرار دارد. رشد جنین و نوزاد کاملاً به تغذیه مادر بستگی دارد، تا جایی که استفاده مادر از برخی غذاها و میوه‌ها، هم در شکل ظاهری و هم در اخلاق و روحیات فرزند تأثیر دارد؛ از این رو اولیای دین در مورد تغذیه مادر در دوران بارداری، هنگام تولد نوزاد و دوران شیردهی توصیه‌هایی می‌کنند و همچنین دستوراتی نیز برای سلامت و جان کودک در این مواقع ارائه داده‌اند.

با توجه به تأثیرگذاری فراوان تغذیه بر جسم پس باید غذا و وسایل زندگی مادر و فرزندش از مال حلال تهیه شود که این امر نیز از وظایف سنگین هر شخصی نسبت به خودش و افراد تحت نظارتش است،؛ چراکه صادق آل محمد فرمودند: «اثر مال حرام در نسل آشکار می‌گردد». بنابراین انسان موظف است تا در کیفیت و کمیت غذای خود مواظبت نماید.

تعلیم و تربیت فرزندان در بدو تولد

در سیره معصومان(ع)، آداب و سنت‌هایی یافت می‌شود که از آغاز تولد فرزند تا روز هفتم به آنها عمل می‌کردند. عمل به این آداب، زمینه مساعد تربیت را در فرزند به وجود می‌آورد. برخی از این مراسم عبارت‌اند از:

1. پذیرش کودک چه دختر و چه پسر: اولین وظیفه والدین، تلقی مثبت نسبت به فرزندشان است. آنان باید فرزند را چه دختر و چه پسر، نعمت و رحمتی از جانب خدا بدانند و سلامت نوزاد مهم‌ترین و نخستین چیزی باشد که توجه‌شان را جلب می‌کند و این پذیرش را در گفتار و رفتار در حد توان نشان دهند. چنان که رفتار زینت عبادت کنندگان از اهل بیت پیامبر بزرگوارمان این‌گونه بوده است.
2. انتخاب نام نیکو: نامی که برای فرزند انتخاب می‌شود، نقش مهمی در شخصیت او دارد. از این رو باید به گونه‌ای انتخاب شود که بعدها باعث تحقیر و تمسخر وی نباشد. دین اسلام به والدین دستور می‌دهد حتی پیش از تولد فرزندشان، نام نیکو برای او انتخاب کنند. پیامبر خدا(ص) می‌فرمایند: «نخستین هدیه هر پدری به فرزندش، نام نیکوست. پس نام نیکو بر فرزند خویش بگذارید». در سیره ائمه اطهار(ع) در مورد نام پسر، تأکید شده که دست‌کم تا هفت روز او را محمد بنامند و سپس نام دلخواه خود را بر او بنهند.
3. گفتن اذان و اقامه در گوش فرزند: نخستین اقدام ائمه(ع) پس از تولد فرزند، این بود که در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه می‌گفتند. امام سجاد(ع) روایت کرده‌اند: هنگامی که امام حسین(ع) متولد شد، پیامبر(ص) در گوش او اذان گفتند. معصومین(ع) به آثار این کار نیز اشاره کرده‌اند؛ از جمله دور کردن شیطان و مصون ماندن از گزند وی.
4. غسل نوزاد: در سیره معصومین(ع) همواره بر رعایت نظافت و بهداشت تأکید شده است؛ چنان که به مناسبت‌های مختلف، غسل‌های واجب یا مستحب را به پیروان خویش توصیه کرده‌اند. از جمله به والدین سفارش شده است به منظور ادای حق رعایت بهداشت که از حقوق فرزند است، وی را پس از تولد غسل دهند. امام صادق(ع) فرموده‌اند: «... غسل دادن نوزاد واجب است...». تعبیر «واجب» در این سخن، به معنای تأکید بر استحباب است که بیانگر اهمیت این مسئله است.
5. برداشتن کام نوزاد: یکی دیگر از سنت‌های سفارش شده هنگام تولد فرزند در سیره اهل بیت(ع) برداشتن کام نوزاد با خرما، آب فرات، تربت امام حسین(ع) یا آب باران است. برداشتن کام بدین معناست که مقداری خرمای نرم و ملایم یا تربت امام حسین(ع) را به حلق کودک بریزند. در روایات آمده است: «کام مولود با آب فرات برداشته می‌شود و در گوش او اقامه گفته می‌شود و در روایت دیگر آمده: کام فرزندان‌تان را با آب فرات و با تربت قبر امام حسین(ع) بردارید و اگر نبود، با آب آسمان».
6. ختنه کردن پسران: ختنه کردن پسران در روز هفتم تولد، یکی دیگر از آدابی است که در سیره معصومان(ع) دیده می‌شود. انجام این آئین سبب پاکیزگی و رشد بهتر نوزاد می‌گردد. امام باقر(ع) می‌فرمایند: پیامبر(ص) حسن و حسین(ع) را در روز هفتم تولدشان ختنه کرد. معصومان(ع) ختنه کردن پسران را عامل تطهیر و رشد آنها دانسته و به والدین توصیه کرده‌اند که فرزند خود را تا هفت روز اول تولد، ختنه کنند و اگر نشد، تا زمان بلوغ می‌توان به تأخیر انداخت.
7. سوراخ کردن گوش فرزند: یکی از سنت‌های اسلامی و سفارش شده پیامبر خدا(ص) و معصومین(ع) سوراخ کردن گوش دختر است. «از نظر اسلامی سوراخ کردن گوش نوزاد دختر و پسر فرقی ندارد؛ اگرچه در زمان ما به این سنت اسلامی در مورد پسران عمل نمی‌کنند. در سیره پیامبر اکرم(ص) مشاهده می‌شود که ایشان به دخترشان، حضرت زهرا(س) دستور دادند گوش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را سوراخ کند.
8. تراشیدن موی سر: یکی دیگر از سنت‌ها هنگام تولد که والدین موظف به رعایت آن شده‌اند، تراشیدن موی سر نوزاد است. امام کاظم(ع) فرموده‌اند: «... از جمله وظایف والدین در روز هفتم تولد نوزاد، این است که موی سر وی را تراشیده، هم وزن آن طلا یا نقره به فقرا تصدق دهند و اگر آن هم مقدور نباشد، هر چه می‌توانند صدقه بدهند...».
9. دادن عقیقه و ولیمه: از مهم‌ترین آداب و سنت‌هایی که در سیره معصومین(ع) سفارش شده، این است که وقتی خداوند فرزندی به کسی عطا می‌کند، به شکرانه این نعمت الهی ولیمه دهد. عقیقه کردن، یعنی قربانی کردن در روز هفتم ولادت نوزاد برای اطعام مؤمنین. بهتر است برای پسر گوسفند نر و برای دختر، گوسفند ماده عقیقه شود و دعای مخصوص آن را بخوانند و هنگام تقسیم آن استخوان‌های آن را نشکنند و پا و ران، بلکه یک چهارم آن را برای ماما بفرستند و بخش دیگر گوشت آن را پخته و حداقل از ده نفر از مؤمنین به شکرانه این نعمت الهی برای خوردن آن دعوت کنند. تا عضو جدیدی به جامعه اسلامی معرفی شود و مورد پذیرش آنان قرار گیرد و دعای خیر مؤمنین همراه خوبی برای کودک در مشکلات پیش رو باشد.
10. رنگ لباس نوزاد: یکی دیگر از سنت‌های پسندیده‌ای که در سیره ائمه(ع) بدان توجه شده، پوشاندن لباسی با رنگ شاد و روشن به تن نوزاد است. زمانی که امام حسن(ع) متولد شد، پیامبر(ص) ایشان را در آغوش گرفت و او را با پارچه‌ای سفید و روشن پوشانید. تأکید پیامبر(ص) بر رنگ سفید و روشن در پوشش نوزاد، از تأثیر‌گذاری رنگ بر روحیه و حالات کودک حکایت دارد. پژوهشگران در تحقیقات گسترده درباره تأثیر رنگ بر روح و روان انسان، به این نتیجه رسیده‌اند که رنگ سفید، اشاره به صداقت، پاکیزگی، ملایمت، آرامش و صمیمیت است.
11. تغذیه با شیر مادر: یکی دیگر از عوامل مؤثر در رشد جسمانی، روانی و اخلاقی نوزاد، تغذیه با شیر مادر است. تعالیم اسلام بهترین غذای نوزاد را شیر مادر می‌داند. رسول خدا(ص) فرمودند: «برای کودک، شیری بهتر از شیر مادرش نیست». تأثیرگذاری شیر مادر به حدی است که اگر زنی به مدت و دفعات معین به کودکی شیر دهد، حکم مادر او را پیدا می‌کند و برخی از قوانین خویشاوندی نسبی بین کودک و وابستگان آن زن ایجاد می‌شود. اولیای دین بر تأثیرگذاری عمیق شیر مادر تأکید می‌کنند. در صورتی که کودک نمی‌تواند از شیر مادر استفاده کند، پدر موظف است دایه‌ای شایسته برای شیر دادن او انتخاب کند؛ چراکه بهره هوشی پایین، نوع باورهای دینی و رفتارهای نابهنجار و حتی زیبایی و زشتی زن شیرده، در نوزاد اثر می‌گذارد و در ویژگی‌های شخصیتی و سلامت روانی و جسم او نیز تأثیر دارد. امام باقر(ع) می‌فرمایند: «برای شیر دادن کودک خود دایه خوب‌روی استخدام کن و از دایه‌های زشت دوری کن؛ زیرا شیر (ویژگی‌های مادر را به فرزند) سرایت می‌دهد».

منابع

1. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم
2. سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم
3. ولی‌زاده، حامد، سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت