انسان در معارف و سیره سجادی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث انسان است. "انسان" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

انسان در قرآن - انسان در حدیث - انسان در کلام اسلامی - انسان در معارف دعا و زیارات - انسان در معارف و سیره سجادی - انسان در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل انسان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

واژه انسان از ریشه انس و به معنای اُنس و اُلفت است. برخی برآنند که به انسان از آن جهت انسان گفته شده که جز با انس و الفت با دیگر افراد نمی‌تواند زندگی کند و طبیعتاً موجودی اجتماعی است. نیز گفته شده که انسان در اصل انسیان (از نسیان) بوده و انسان از آن جهت انسان نامیده شده که عهدش را فراموش کرده است. به انسان بشر هم گفته می‌شود. تفاوت انسان با بشر در آن است که به آدمی از نظر فضایل و کمالات و استعدادهایش انسان و از نظر جسد و ظاهر بدن و شکل ظاهرش بشر گفته می‌شود. به عبارت دیگر به آدمی از جنبه بُعد معنوی و روحانی او انسان و از جنبه بُعد مادی و جسمانی وی بشر گفته می‌شود. در صحیفه سجادیه، همچون در قرآن، واژه انس همراه با جن به کار رفته است: «وَ أَعِذْنِي وَ ذُرِّيَّتِي... مِنْ‏ شَرِّ كُلِّ‏ مَنْ‏ نَصَبَ‏ لِرَسُولِكَ‏ وَ لِأَهْلِ بَيْتِهِ حَرْباً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ»؛ (خداوندا)... مرا و ذریه مرا از هرکس از جن و انس که برخلاف رسول تو و اهل بیت او برخاسته پناه ده. همچنین در صحیفه واژه “انسانیت” یک بار به کار رفته است و آن در مقام حمد و ستایش خداوند است که بندگانش را از معرفت حمد و ستایش و شکر نعمت‌های پی‌در‌پی‌اش محروم نساخته است. آن‌گاه حضرت می‌فرماید: «وَ لَوْ كَانُوا كَذَلِكَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِيَّةِ إِلَى حَدِّ الْبَهِيمِيَّةِ فَكَانُوا كَمَا وَصَفَ‏ فِي‏ مُحْكَمِ‏ كِتَابِهِ‏: ﴿إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾» و اگر چنین بودند (که خدا را نمی‌شناختند و شکرش را به جا نمی‌آوردند) از دایره انسانیت بیرون می‌افتادند و در زمره چارپایان در می‌آمدند که خدای متعال در محکم تنزیل خود گفته است: چون چارپایان شدند بلکه از چارپایان هم گمراه‌ترند. امام سجاد(ع) در این عبارت تمایز انسان از چارپایان را “شناخت خدا و سپاس و شکرگزاری حق تعالی” دانسته است. بنابراین هویت انسانی انسان مشروط به شناخت خداوند و حمد و ستایش الهی است.

مفهوم انسان

لغت‌شناسان کلمه انسان را از ماده اُنس و نسیان دانسته‌اند. در آیات و روایات نیز اُنس و نسیان به عنوان ویژگی‌های انسان مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین انسان‌شناسی به معنای شناخت جایگاه انسان در هندسه آفرینش است.

از منظر قرآن، انسان از خاک به گِل گِل بدبو حالت چسبندگی و گل خشکیده گذر کرده و در نهایت روح الهی در او دمیده و انسان شده است.

آیات قرآن کریم بر جایگاه عقل در تعالی انسان تأکید دارد. علاوه بر این تقلیدِ جاهلانه را نکوهش کرده و ارزشمندی انسان را به میزان تقوای او خوانده است: ﴿إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ﴾ بر اساس روایات، تمایلات نفسانی در کارآیی عقل خلل ایجاد می‌کند و انسان تنها با تمسک به آموزه‌های وحی می‌تواند این خلل را جبران کند و مراتب کمال والای انسانی را دریابد. انسان عاقل دل به دنیا نمی‌بازد و بی‌نیازی را در بندگی خدا می‌بیند.

عالمان اخلاق، کمال انسان را در حاکمیت خرد بر سایر قوا خوانده‌اند. و اما در صحیفه سجادیه انسان‌شناسی بر تصویر امام سجاد(ع) از انسان مبتنی است. آن بزرگوار با روش ابتکاری و بدیع خود و با استفاده از دعا ابعاد وجودی انسان و فضائل و رذائل اخلاقی و... او را تبیین کرده است. به طور کلی رویکرد به نیایش یکی از نشانه‌های مهم پیوند انسان با خالق هستی و برترین عامل تقرب اوست.

برخی از آموزه‌های انسان‌شناختی در صحیفه سجادیه عبارت است

1. خلقت انسان؛ امام سجاد(ع)، ساختار بدنی و جسمانی انسان را بسیار ضعیف و همه حرکات و سکنات او را منوط به عنایت خاص خداوند می‌داند: «بارخدایا! ما را از ناتوانی آفریده‌ای و بنیان ما بر سستی نهاده‌ای و از آبی پست و بی‌ارج صورت بسته‌ای. ما را هیچ جنبشی نیست مگر به توانی که تو ارزانی داری، و نیرویی نیست مگر به مددی که تو رسانی». «ای خداوند! شب را به روز و روز را به شب می‌آورم، در حالی که بنده ذلیل تو هستم. مالک سود و زیان خود نیستم مگر به نیروی تو. بر این گواهی می‌دهم و به ناتوانی و بیچارگی خود معترفم». «بارخدایا! مرا طاقت رنج، یارای شکیبایی در بلا و توان درویشی نیست؛ پس روزی‌ام را از من دریغ مدار و مرا به دیگر آفریدگانت وامگذار و تو خود نیاز من برآر و کفاف من بر عهده دار».
2. حقیقت انسان؛ برخی از عوامل تجلی حقیقت انسان از منظر امام سجاد(ع)، عبارت است از:
   1. بندگی خداوند؛ از نظر امام حقیقت انسان در صورت بندگی خداوند و اعتراف به عظمت او و ترجیح دادن رضایت خالق بر خواسته خویش تجلی می‌یابد: «ای خداوند!... بنده ذلیل تو هستم. مالک سود و زیان خود نیستم مگر به نیروی تو. بر این گواهی می‌دهم و به ناتوانی و بیچارگی خود معترفم». «معبود من! اگر تو مرا بلند مرتبه گردانی، چه کسی خوار و ذلیلم تواند کرد؟ اگر تو مرا حقیر سازی، کیست که سربلندم نماید؟ اگر تو مرا گرامی بداری، چه کسی حقیر و ناچیزم تواند شمرد؟ اگر تو مرا به حقارت در افکنی، دیگر چه کسی گرامی‌ام تواند داشت»؟
   2. قدردانی از خداوند؛ حقیقت انسان در قدردانی او از نعمت‌های خداوند تبلور می‌یابد و عدم توجه به آن، او را به وادی بهیمیّت می‌کشاند: «حمد و سپاس خداوندی را که اگر معرفت حمد خویش را از بندگان خود دریغ می‌داشت، در برابر آن همه نعمت‌ها... لب به سپاسش نمی‌گشادند... و اگر چنین می‌بودند، از دایره انسانیت برون می‌افتادند».
   3. آرامش قلب؛ قلب انسان با ذکر خداوند و تقرب به او آرامش می‌یابد: «بارخدایا! دلم را به آنچه در نزد توست آرام و مطمئن نمای... و به طاعت خویش سیراب فرمای و توانگری، عفت، تندرستی، فراخی روزی، آرامش و عافیت، همه را یکجا نصیب من گردان».
   4. بهره‌گیری از قرآن؛ قرآن کتابی است که نسخه کامل هدایت انسان را دربردارد و عمل به فرامین آن آدمی را با حقیقت خویش آشنا می‌سازد: «بر محمد و خاندان او درود بفرست و قرآن را برای ما وسیله‌ای ساز که بدان بر شریف‌ترین منازل کرامت قرار گیریم، نردبانی که بدان جایگاه امن و سلامت عروج کنیم».
3. منزلت انسان؛ در منظر امام سجاد(ع)، انسان به دلیل برخورداری از کرامت الهی، از دیگر آفریده‌های خداوند برتر است و بر همه آنها سلطه دارد: «حمد خداوندی را که سیرت‌ها و صورت‌های پسندیده را برای ما برگزید و روزی‌های خوش و نیکو به ما ارزانی داشت؛ خداوندی که ما را بر همه آفریدگانش برتری داد، چندان که به قدرت و عزت او، هر آفریده‌ای فرمانبردار و تحت فرمان ماست».
4. عوامل صعود و سقوط انسان؛ نیایش‌های امام سجاد(ع)، سرشار از بیان عوامل صعود و سقوط انسان است.

عوامل صعود انسان

1. خشنودی خداوند «خداوندا! چون میان دو نقصان، یکی در دین و یکی در دنیا، قرار گرفتیم نقصان را در آن قرار ده که زودگذر است و توبه را در آن قرار ده که بقایش بیشتر است. و چون آهنگ دو کار کردیم که یکی تو را خشنود می‌سازد و دیگری تو را به خشم می‌آورد، ما را بدان سوی که سبب خشنودی توست روانه دار و عزم ما را در آنچه سبب خشم توست سست نمای».
2. صله رحم و حُسن همسایگی: «خدایا، در این ماه ما را موفق دار که به خویشاوندانمان نیکی کنیم و به دیدارشان بشتابیم و همسایگانمان را به بخشش و عطای خویش بنوازیم».
3. توبه: «ای خداوند! ما را در شمار توبه کنندگانی درآور که محبت خود را به آنان ارزانی داشته‌ای و پذیرفته‌ای که به طاعت تو بازگردند، ای دادگرترین دادگران».
4. فرزندان صالح: «ای خداوند، فرزندان مرا... چنان کن که فرمان‌های تو را بنیوشند و اطاعت کنند، یاران تو را محبّان و نیک‌خواهان، و با دشمنان تو دشمنان و کینه‌توزان باشند».
5. نفرت از بدی: «بارخدایا، انزجار از زشتی‌های گناهان و رسوایی‌های معاصی را شعار قلب من ساز».
6. سلامت قلب: «بارالها! و سلامت دل‌های ما را در یاد کرد عظمتت، آسایش ابدان ما را در شکر و نعمتت و گشادگی زبان ما را در وصف احسانت قرار ده».
7. آمادگی برای ورود به عالم آخرت: «و در آن روز که اسرار آشکار می‌شود هلاکم مکن».

برخی عوامل سقوط انسان عبارت است از:

1. چشم‌داشت به دیگران: «بارخدایا! درود بفرست بر محمد و خاندان او، و مرا به آنچه توانگران را عطا کرده‌ای مفتون منمای و آنان را به آنچه مرا نداده‌ای به عُجب میفکن... سپاس مرا به درگاهت، بر آنچه مرا نداده‌ای، افزون‌تر نمای از سپاس من به درگاهت بر آنچه مرا عطا کرده‌ای».
2. خودبرتربینی: یکی از عوامل سقوط انسان خودبرتربینی است؛ به همین دلیل امام(ع) از خدا می‌خواهد که همواره فقر و ذلّت درونی انسان را به خودش بنمایاند: «بارخدایا!... و هرگاه مرا در نظر مردم به درجتی فرا می‌بری به همان قدر در نفس خود خوارم گردان، و هرگاه مرا به عزتی آشکار می‌نوازی به همان قدر در نفس خود ذلیل گردان».
3. دنیازدگی: منظور از دنیازدگی دل بستن فرد به دنیا به قیمت تباهی شخصیت و معنویت خودش است: «خداوندا...، از دل من محبت این جهان سفله را برکن؛ که راه مرا از دست یافتن به خیراتی که در نزد توست می‌بندد و چون خواهم به سوی تو آیم سد راه من می‌شود و مرا از تقرب به درگاه تو غافل می‌گرداند».
4. دل بستن به غیر خدا: «خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست و عزّت و آبرویم را با توانگری حفظ فرما و منزلتم را با تنگدستی به خواری میفکن تا مجبور شوم از روزی خواهانت روزی بخواهم و دست نیاز به سوی مردمان فرومایه پیش آورم».
5. سایر عوامل: در دعاهای امام سجاد(ع) عوامل سقوط انسان بسیار است و ما فقط به برخی دیگر از این عوامل اشاره می‌کنیم که عبارت است از: کینه‌توزی؛ حرص، غضب، حسد، کم صبری، اسراف، بدخلقی، هواپرستی، غفلت و... ؛ آرزوهای طولانی، تن‌پروری، اشتغال به لهو و لعب و... ..

منابع

1. شیرزاد، امیر، مقاله «انسان»، دانشنامه صحیفه سجادیه
2. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «انسان‌شناسی»، دانشنامه صحیفه سجادیه