امت وسط در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث امت وسط است. امت وسط از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امت وسط در قرآن - امت وسط در حدیث - امت وسط در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مدارک عامه

هرچند در میان اهل عامه، برای مصداق ﴿شُهَدَاءَ﴾ که در آیه شریفه تفاسیر گوناگونی ارائه شده، ولی عده فراوانی از آنان هستند که مراد از آن در آیه را ائمه معصومین(ع) بیان کرده‌اند. در میان اهل سنت، حاکم نیشابوری حسکانی در تفسیر خود، به این معنا تصریح می‌نماید و روایت ذیل را با اسناد کامل از علی(ع) ذکر می‌کند: «أخبرنا محمد بن عبد الله بن أحمد الصوفی... عن سلیم بن قیس عن علی(ع) قال: إن الله إیّانا عنّی بقول تعالی: ﴿لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ فرسول الله شاهد علینا، و نحن شهداء الله علی الناس [علی خلقه] وحجته فی أرضه و نحن الذین قال الله جل اسمه [فیهم] ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾».

مدارک شیعه

در نصوص شیعه، از زوایای مختلفی به تبیین معنای «امّت وسط» در آیه شریفه پرداخته شده است.:

اهل بیت(ع)؛ تنها مصداق امّت وسط

«عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ قَالَ نَحْنُ‏ الْأُمَّةُ الْوَسَطُ وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِي أَرْضِهِ». در روایات اهل بیت(ع)، مؤدای شهادت، گاه عمل به احکام ذکر شده و در برخی دیگر، مثل روایت بالا، به طور مطلق، اعم از اعمال و اعتقادات بیان شده است؛ ولی در هر صورت، حضرات ائمه معصومین(ع) شاهدان بر امّتند. «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع)‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى‏ ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾‏ قَالَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ بِمَا عِنْدَهُمْ‏ مِنَ‏ الْحَلَالِ‏ وَ الْحَرَامِ‏ وَ مَا ضَيَّعُوا مِنْهُ».

مراتب شهدای بر اعمال

مراتب شهادت، بستگی به مراتب اولیاء الهی(ع) در نظام تکوین و تشریع دارد؛ یعنی اول شهید بعد از خداوند، رسول اکرم(ص) است و سپس اهل بیت(ع) و در مراتب بعد، سایر شهداء هستند؛ از قبیل ملائکه و انبیاء سلف(ع) و یا سایر خواص از مؤمنین، بنا بر رتبه‌ای که در ایمان دارند. «عَنْ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَوْلَ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى- ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ قَالَ نَحْنُ‏ الْأُمَّةُ الْوَسَطُ وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَجُهُ فِي أَرْضِهِ... ﴿لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ ‏ فَرَسُولُ اللَّهِ(ص) الشَّهِيدُ عَلَيْنَا بِمَا بَلَّغَنَا عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ نَحْنُ الشُّهَدَاءُ عَلَى النَّاسِ فَمَنْ صَدَّقَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ صَدَّقْنَاهُ وَ مَنْ كَذَّبَ كَذَّبْنَاهُ».

«سُلَيْمُ بْنُ قَيْسٍ الْهِلَالِيُّ عَنْ عَلِيٍّ(ع)‏ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِيَّانَا عَنَى بِقَوْلِهِ‏ ﴿شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ ‏ فَرَسُولُ اللَّهِ شَاهِدٌ عَلَيْنَا وَ نَحْنُ شُهَدَاءُ اللَّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ حُجَّتُهُ فِي أَرْضِهِ وَ نَحْنُ الَّذِينَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى‏ وَ ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ وَ يُقَالُ‏ إِنَّهُ‏ الْمَعْنِيُ‏ بِقَوْلِهِ‏ ﴿وَجِيءَ بِالنَّبِيِّينَ وَالشُّهَدَاءِ﴾».

دوام حضور امام در میان امّت تا قیامت

شهید بر هر امّت، باید حاضر و ناظر بر آن امّت باشد؛ لذا در همه زمان‌ها وجود امام معصومی که شاهد بر امّت و واسطه در ایصال فیض هدایت باشد ضروری است. «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع)‏ فِي قَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى ﴿وَكَذَلِكَ﴾ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مِنَّا شَهِيدٌ عَلَى كُلِّ زَمَانٍ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ فِي زَمَانِهِ وَ الْحَسَنُ فِي‏ زَمَانِهِ‏ وَ الْحُسَيْنُ‏ فِي‏ زَمَانِهِ‏ وَ كُلُّ مَنْ يَدْعُو مِنَّا إِلَى أَمْرِ اللَّهِ تَعَالَى».

امام (امّت وسط)؛ میزان اعمال و اعتقادات امّت در دنیا و آخرت

در برخی روایات، امّت وسط به عنوان ملاک و میزان برای سایرین بیان شده که هر کس باید اعمال و اعتقادات خود را با آن تنظیم نماید. این‌گونه روایات، اشاره به شأن دیگر امام دارد و با معنای بهینه و اعدل و افضل از هر چیز که برای واژه «وسط» ذکر کردیم سازگار است و در عین حال، با مقام شهادتی که اشاره شد منافات ندارد. «عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ(ع) يَقُولُ‏ نَحْنُ‏ نَمَطُ الْحِجَازِ فَقُلْتُ وَ مَا نَمَطُ الْحِجَازِ قَالَ أَوْسَطُ الْأَنْمَاطِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ‏ ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾ ثُمَّ قَالَ إِلَيْنَا يَرْجِعُ الْغَالِي وَ بِنَا يَلْحَقُ الْمُقَصِّرُ». در زیارات حضرات ائمه هدی(ع)، دلیل این مقام را استقرار امام در مقام حق‌الیقین و انطباق همه امور نظری و عملی آنان با حق بیان می‌دارد تا به آنجا که حق با آنان شناخته می‌شود؛ چنان‌که در زیارت جامعه می‌خوانیم: «... فَالرَّاغِبُ‏ عَنْكُمْ‏ مَارِقٌ‏ وَ اللَّازِمُ‏ لَكُمْ لَاحِقٌ وَ الْمُقَصِّرُ فِي حَقِّكُمْ زَاهِقٌ وَ الْحَقُّ مَعَكُمْ وَ فِيكُمْ وَ مِنْكُمْ وَ إِلَيْكُمْ وَ أَنْتُمْ أَهْلُهُ وَ مَعْدِنُهُ».

امام؛ حافظ دین در مقام شهادت بر امّت

یکی دیگر از آثار مقام شهادت بر امّت، نگهبانی و حراست امام از دین الهی است. «قال أبو بصیر عن أبی عبد الله(ع): ﴿لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ﴾ قال: بما عندنا من الحلال و الحرام و بما ضیعوا منه». شاهد در لغت، علاوه بر معنای گواه، به معنای حاضر و ناظر بر امری است و امام معصوم در هر زمان حاضر در میان امّت است و در صورت مشاهده انحراف در دین و حلال و حرام الهی، بیان او فصل‌الخطاب اختلافات است.

استدلال عقلی امام صادق(ع) بر معنای شهادت در آیه شریفه

با اشاره به مقام عصمت و ذکر دلایل روایی، استدلال شد که امّت وسط در آیه شامل همه امّت اسلام نمی‌گردد. گرچه این استدلال عقلی در آیه شریفه ضرورت دائمی وجود امام را ثابت می‌کند، ولی در بیانات ائمه هدی(ع)، برهان عقلی با استفاده از آیه مذکور بیان شده که ذیلاً به آن اشاره می‌کنیم: امام صادق(ع) خطاب به ابوعمرو زبیری در تفسیر این آیه می‌فرمایند: «چگونه عقل می‌پذیرد که مراد از امّت وسط در آیه همه امّت اسلام باشند و ایشان در قیامت بر سایر امّت‌ها در درستی یا نادرستی اعمالشان شهادت دهند، در حالی‌که در میان افراد امّت اسلام کسانی یافت می‌شوند که به واسطه فسق و گناهان کبیره‌ای که از آنان سر زده، حتی در محاکم قضایی دنیوی نیز شهادت آنان بر امر کم‌ارزشی مثل اندکی خرما یا دسته‌ای سبزی و از این قبیل پذیرفته نیست! پس چگونه ممکن است که در بارگاه الهی شهادت آنان مقبول افتد و مراد از آیه همه امّت اسلام باشند؟!» «عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ‏ قَالَ اللَّهُ‏ ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ فَإِنْ ظَنَنْتَ أَنَّ اللَّهَ عَنَى بِهَذِهِ الْآيَةِ جَمِيعَ أَهْلِ الْقِبْلَةِ مِنَ الْمُوَحِّدِينَ أَ فَتَرَى أَنَّ مَنْ لَا يَجُوزُ شَهَادَتُهُ‏ فِي‏ الدُّنْيَا عَلَى‏ صَاعٍ‏ مِنْ تَمْرٍ يَطْلُبُ اللَّهُ شَهَادَتَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ يَقْبَلُهَا مِنْهُ بِحَضْرَةِ جَمِيعِ الْأُمَمِ الْمَاضِيَةِ كَلَّا لَمْ يَعْنِ اللَّهُ مِثْلَ هَذَا مِنْ خَلْقِهِ يَعْنِي الْأُمَّةَ الَّتِي وَجَبَتْ لَهَا دَعْوَةُ إِبْرَاهِيمَ‏ ﴿كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ﴾ ‏وَ هُمُ الْأُمَّةُ الْوُسْطَى وَ هُمْ خَيْرُ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ».

همین بیان با کمی تفاوت در استدلال امام صادق(ع) با ابوحُمران ذکر شده است. «وَ فِي رِوَايَةِ حُمْرَانَ عَنْ أَبِيهِ أَعْيَنَ عَنْهُ(ع)‏ إِنَّمَا أَنْزَلَ اللَّهُ‏ ﴿وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا﴾ يَعْنِي عَدْلًا ﴿لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا﴾ قَالَ وَ لَا يَكُونُ شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ إِلَّا الْأَئِمَّةُ وَ الرُّسُلُ فَأَمَّا الْأُمَّةُ فَإِنَّهُ غَيْرُ جَائِزٍ أَنْ يَسْتَشْهِدَهَا اللَّهُ‏ تَعَالَى‏ عَلَى النَّاسِ وَ فِيهِمْ مَنْ لَا تَجُوزُ شَهَادَتُهُ فِي الدُّنْيَا عَلَى حُزْمَةِ بَقْلٍ».

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴