قانون اساسی در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
خط ۳۶: خط ۳۶:
در مواردی که تدوین و تصویب قانون اساسی قدیم با استفاده از شیوه‌های غیردموکراتیک بوده یعنی با فرمان شاه، امپراتور، دیکتاتور، دولت و [[حزب]] انجام گرفته، ضرورتی ندارد که قانون اساسی جدید نیز به همان روال گذشته تأسیس شود. در هر حال منشأ حاکمیت [[اراده مردم]] است که باید در قانون اساسی جدید متجلی شود.
در مواردی که تدوین و تصویب قانون اساسی قدیم با استفاده از شیوه‌های غیردموکراتیک بوده یعنی با فرمان شاه، امپراتور، دیکتاتور، دولت و [[حزب]] انجام گرفته، ضرورتی ندارد که قانون اساسی جدید نیز به همان روال گذشته تأسیس شود. در هر حال منشأ حاکمیت [[اراده مردم]] است که باید در قانون اساسی جدید متجلی شود.
در کشورهایی که [[قانون اساسی غیرمدون]] و [[عرفی]] است، هر چند تکمیل و [[اصلاح]] [[قانون اساسی]] توسط [[پارلمان]] انجام می‌شود، اما لکن در صورت تجدید [[قانون اساسی مدون]] باید روش ارجاع به [[آرای عمومی]] [[اعمال]] گردد مگر آنکه [[قانون اساسی عرفی]] جدید جایگزین قانون اساسی عرفی قدیم شود که استخراج و تنظیم آن توسط پارلمان نیز میسر است<ref>درآمدی بر فقه سیاسی، ص۱۴۴.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۴۵۵.</ref>
در کشورهایی که [[قانون اساسی غیرمدون]] و [[عرفی]] است، هر چند تکمیل و [[اصلاح]] [[قانون اساسی]] توسط [[پارلمان]] انجام می‌شود، اما لکن در صورت تجدید [[قانون اساسی مدون]] باید روش ارجاع به [[آرای عمومی]] [[اعمال]] گردد مگر آنکه [[قانون اساسی عرفی]] جدید جایگزین قانون اساسی عرفی قدیم شود که استخراج و تنظیم آن توسط پارلمان نیز میسر است<ref>درآمدی بر فقه سیاسی، ص۱۴۴.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی]]، ص ۴۵۵.</ref>
==قانون اساسی==
قانون اساسی (constitution) مجموعه‌ای از [[قواعد]] کلی و اساس منسجم و متعاملی است که [[نظام سیاسی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] [[دولت]] را مشخص می‌کند.
قانون اساسی به معنای عام کلمه، به تمامی قواعد و مقرراتی گفته می‌شود که مربوط به [[قدرت]]، انتقال و اجرای آن است. پس [[موازین]] و اصول [[حاکم]] بر [[روابط سیاسی]] افراد در [[ارتباط]] با دولت، [[نهادهای سیاسی]] [[کشور]] و طرز تنظیم آنها و همچنین نحوۀ سرشکن شدن قدرت در میان [[فرمانروایان]] و فرمانبران، از جمله قواعد و مقررات قانون اساسی به شمار می‌آید. قانون اساسی از یک سو [[حدود آزادی]] فردی را در برابر عملکرد قدرت و از سوی دیگر حدّ و [[مرز]] [[اعمال]] [[تشکیلات]] حاکم را در برخورد با حوزۀ [[حقوق فردی]] رسم می‌کند.
قانون اساسی از دو زاویه، قابل بررسی است: یکی از لحاظ محتوایی و دیگری از لحاظ ترکیب ظاهری آن. قانون اساسی به لحاظ محتوایی شامل تمامی قواعدی است که به صورت [[قانون]] یا مقررات یا عرف یا رسم و [[عادت]] در ارتباط با دولت و [[سیاست]] در [[جامعه]] وجود دارد؛ یعنی شامل محتوای قواعد است، اما در مفهوم شکلی به یک سلسله اصول و قواعد مدون و مرتّبی گفته می‌شود که زیر لوای یک متن رسمی و تشریفاتی به وسیلۀ [[مقامات]] صلاحیت‌دار به تصویب رسیده باشد و بر افراد و [[تشکیلات سیاسی]] و متصدیان امور و همچنین بر [[قوانین]] عادی به عنوان قانون [[برتر]] [[حکم]] براند.
قانون اساسی اقسامی دارد که عبارتند از:
#قانون اساسی یک دست و قانون اساسی مختلط؛
#قانون اساسی سخت و قانون اساسی نرم؛
#[[قانون اساسی مدون]] و [[قانون اساسی غیرمدون]]؛
#قانون اساسی [[دموکراتیک]] و قانون اساسی غیردموکراتیک.
از قانون اساسی تعبیرهای مختلفی به عمل آمده که از آن جمله می‌توان به نظامنامۀ اساسی که در اوایل [[مشروطه]] در [[ایران]] [[شهرت]] یافته بوده، اشاره کرد.
همچنین کلمۀ دستور که به معنای ضابطه و [[فرمان]] معتبر به کار می‌رود، از جمله واژه‌های اختصاصی است که امروز در اصطلاح [[حقوقی]] [[زبان عربی]] معاصر به معنی (قانون اساسی) مورد استفاده قرار گرفته است.
کلمۀ دستور در اصل، دستور بوده که به معنای [[صاحب منصب]] به کار می‌رفته است. دستور به معنای صاحب دست نشینانی مانند [[وزیر]] و [[امیر]] گفته می‌شده است. با توجه به این نکته که در لغت [[فارسی]] دست به معنای [[قدرت]] به کار می‌آید، معنای دستور مترادف با صاحب قدرت است. دستور باضمۀ دال معرب دستور است که امروز در لغت [[عرب]] به معنای قانون اساسی است و مضموم کردن حرف اول آن به این دلیل بوده است که فعول با فتحه اول در لغت عرب نیامده است. کاربرد کلمۀ دستور در زبان حقوقی [[عربی]] به گونه‌ای است که مفهوم اساسی را نیز با خود همراه دارد و به همین لحاظ معمولاً حقوقدانان عرب از حالت انطباق [[قوانین]] عادی با قانون اساسی به [[دستوری]] بودن قوانین عادی تعبیر می‌کنند. با توجه به ریشۀ [[یونانی]] کلمۀ [[قانون]] و ریشه عربی داشتن، به نظر می‌رسد، واژۀ دستور برای [[زبان فارسی]] و قانون اساسی برای زبان عربی مناسب‌تر بوده است<ref>تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، ص۲۲۰.</ref>.<ref>درآمدی بر فقه سیاسی، ص۲۹ – ۲۸.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۳۳۷.</ref>
==[[قانون اساسی ایران]] اولین==
در [[تاریخ]] [[سیاسی]] [[ایران]]، [[سال ۱۳۲۴ هجری]] [[قمری]] (۱۲۸۵ شمسی) از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این سال نه تنها [[نهضت]] سیاسی مذهبی [[ملت ایران]] در برابر [[استبداد]] مطلق داخلی و [[نفوذ]] روزافزون [[بیگانگان]] به دومین و مهم‌ترین [[پیروزی]] خود نائل شد و [[شاه]] [[مستبد]] را مجبور به بازپس دادن بخشی از اقتدارات - به ناحق تصاحب کردۀ خود - به [[ملت]] کرد، بلکه گام‌های عملی نیز برای بهره‌گیری قانونی از این پیروزی برداشته شد؛ زیرا در [[رجب]] همان سال بود که با تشکیل کمیسیون خاصی با شرکت سران نهضت در محل مدرسۀ عالی [[نظام]]، نظامنامۀ [[انتخابات]] اولین [[مجلس شورا]]، تنظیم و بر اساس آن در سی‌ام رجب ۱۳۲۴ مطابق با شهریور ماه ۱۲۸۵، اولین [[انتخابات]] [[مجلس شورا]] در [[تهران]] آغاز شد. ولی این [[پیروزی]] در عمل به نوعی [[انحراف]] کشانیده شد، به این ترتیب که در نظامنامۀ انتخابات که در دو فصل و سی و سه ماده توسط کمیته‌ای از [[روشنفکران]] زیر نظر مشیرالدوله (صدراعظم وقت) تنظیم شد و به امضای مظفرالدین [[شاه]] رسید، عوامل دربار زمینه‌های سوءاستفاده [[سیاسی]] [[آینده]] را به [[زیان]] [[ملت]] و به نفع دخالت‌ها و [[نفوذ]] [[مجدد]] [[استبداد]]، فراهم کردند.
بیشتر کسانی که در تنظیم [[قانون]] انتخابات اولین مجلس شورای [[مشروطیت]] به طور مستقیم دست داشتند (از قبیل [[فرزندان]] تحصیل کرده و خارج رفتۀ صدراعظم وقت) سرانجام به صدارت عظمی نائل شدند و برخی دیگر نیز مانند صنیع الدوله به [[ریاست]] مجلس رسیدند.
به موجب این قانون، انتخابات به صورت طبقاتی تعیین شد و براساس مادۀ اول آن فقط طبقات: شاهزادگان و قاجاریه، [[علما]] و طلاب، اعیان و اشراف، [[تجار]] و ملاکین، فلاحین و اصناف می‌توانستند در انتخابات شرکت کرده و [[انتخاب]] شوند. بنابر مادۀ دوم نیز انتخاب کنندگان باید دارای شرایط زیر باشند:
سن آنها کمتر از ۲۵ سال نباشد، ملاکین و فلاحین باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته باشد، تجار باید دارای [[حجره]] و [[تجارت]] شخصی باشند، اصناف نیز دکانی داشته باشند که [[اجاره]] بهای آن مطابق با اجاره بهای حد متوسط محلی محسوب شود.
به موجب مادۀ ششم نظامنامه، تعداد [[نمایندگان]] تهران ۶۰ نفر و به طور استثنایی به شرح زیر تعیین شده بود:
شاهزادگان و قاجاریه ۴ نفر، علما و طلاب ۴ نفر، ملاکین و فلاحین ۱۰ نفر، تجار ۱۰ نفر، اصناف از هر صنف یک نفر که نمایندگان اصناف جمعاً ۳۲ نفر می‌شدند.
به این ترتیب از میان ۱۵۶ تن از نمایندگان مجلس اول مشروطیت، فقط ۹۶ تن برای تمامی استان‌ها و شهرستان‌های سراسر [[کشور]] منظور شده و بیش از یک سوم و قریب به دو پنجم آن به تهران اختصاص یافت. از آنجا که اجرای نظامنامه در ایالات و شهرستان‌ها با وجود [[حکام مستبد]] و [[خودکامه]]، امکان‌پذیر نبود، با شرکت تعداد ۶۰ نفر نمایندۀ منتخب [[مردم]] [[تهران]] در ۱۴ مهر ماه ۱۲۸۵ اولین جلسۀ رسمی مجلس شورای ملی در [[کاخ]] گلستان با حضور مظفرالدین [[شاه]] - که به حال [[بیماری]] و با صندلی چرخدار به آن محل آورده شده بود - تشکیل و مجلس اول با [[نطق]] شاه افتتاح شد.
با آغاز اولین دورۀ [[قانونگذاری]] در [[تاریخ]] [[سیاسی]] [[ایران]]، همۀ [[چشم‌ها]] به [[خانه]] [[آمال]] [[ملت]] دوخته شد و نخستین [[انتظار]] مهم و اساسی ملت، پس از طرد [[نفوذ]] [[اجانب]] از میهن [[اسلامی]] توسط مجلس شورای ملی، تهیه، تدوین و تصویب قانون اساسی [[کشور]] بود که باید به اهداف [[نهضت]] مردم [[مسلمان]] ایران و خواسته‌های اسلامی ملت که به دلیل آن ده‌ها سال تلاش و [[مبارزه]] کرده بودند، [[جامه]] عمل می‌پوشانید و [[قانون]] را جایگزین [[فرمان]] [[استبداد]] می‌کرد.
مجلس اول که [[وارث]] [[شور]] انقلابی ملت و تبلور [[آرمان]] عدالتخواهی و نتیجۀ [[دعوت]] و مبارزۀ پیگیر و مداوم [[علمای اسلام]] و توده‌های وسیع برای [[اجرای احکام]] [[شرع]] بود، اولین گام را در ایفای [[رسالت]] خود با [[مخالفت]] یکپارچه با [[نفوذ بیگانگان]] و اعطای امتیازات به خارجیان و لایحۀ قرضۀ خارجی برداشت.
در زمینۀ [[مقابله با استبداد]] داخلی نیز دو کار اساسی انجام شد. نخست آنکه چند تن از شاهزادگان و [[حاکمان]] [[مقتدر]] و متنفذ توسط مجلس از اریکۀ [[قدرت]] بر کنار شدند، و دوم اینکه [[هیأت وزیران]] در برابر مجلس [[مسئول]] شناخته شد و قانون آن، با وجود مخالفت شدید درباریان، در تاریخ [[ذیحجه]] [[سال ۱۳۲۴ هجری]] [[قمری]] به تصویب رسید.
ولی مهم‌ترین کار مجلس اول که بیش از هر اقدامی مورد انتظار ملت بود، تدوین و تصویب اولین [[قانون اساسی ایران]] بود که بدون آن، هر [[اقدام]] دیگری برای [[اصلاح]] وضع فلاکت‌بار کشور بی‌فایده و نقش بر آب محسوب می‌شد.
از این رو مجلس هیأتی را برای تهیه و تدوین پیش‌نویس قانون اساسی تعیین کرد و این هیأت که مرکب از [[فرزندان]] خارج رفتۀ صدراعظم و تنی چند از تحصیلکرده‌های درباریان بود، به کار تحریر - یا دقیق‌تر بگوییم به ترجمۀ - قانون اساسی پرداخت.
از آنجا که قانون اساسی سر نوشت [[استبداد]] و [[حاکمیت ملی]] و تضاد فیمابین آن دو را تعیین می‌کرد، حامیان هر دو [[جبهه]] در برابر یکدیگر به [[صف‌آرایی]] و [[اعمال]] [[نفوذ]] پرداختند و هر کدام سعی بر آن داشتند که [[قدرت]] جبهه خود را تقویت و نفوذ و قدرت طرف مقابل را [[تضعیف]] کنند.
کمیسیون قانون اساسی مجلس به دلیل [[عدم آگاهی]] در زمینۀ اینکه قانون اساسی باید جامع همه مسائل اساسی [[دولت]] و [[حقوق ملت]] باشد - و یا به هر دلیل دیگر - تنها به تبیین موقعیت مجلس [[قانونگذاری]] و نهاد [[قوۀ مقننه]] در برابر [[سلطنت]] [[همت]] گماشت و از این رو بر سر [[حفظ قدرت]] بیشتر سلطنت و امتیازات بیشتری در مجلس [[سنا]] که خواست درباریان و دولت بود، [[اختلاف]] بروز کرد و در جلسۀ [[روز]] [[پنجشنبه]] ۱۱ [[ذیقعده]] ۱۳۲۴ [[هجری قمری]] [[نمایندگان]] دربار و دولت برای [[مذاکره]] و به دست آوردن موافقت در موارد اختلاف قانون اساسی تهیه شده در مجلس حاضر شدند.
در خاتمۀ این جلسه که هفت [[ساعت]] به طول انجامید، موافقت در تمامی اصول پنجاه و یک‌گانه قانون اساسی که در پنج فصل تنظیم شده بود، حاصل شد و در [[تاریخ]] ۸ دیماه ۱۲۸۵ شمسی مطابق با ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۴ هجری قمری به امضای مظفرالدین [[شاه]] و [[ولی‌عهد]] او رسید و در همان شب شاه درگذشت (گویا شاه با وجود [[بیماری]] سخت، فقط برای امضای قانون اساسی زنده مانده بود) و سرانجام مجلس شورای ملی پس از چهار ماه اولین قانون اساسی را تقدیم [[ملت]] کرد.
فصول پنجگانۀ قانون اساسی مصوب دیماه ۱۲۸۵ [[هجری شمسی]]، عبارت بودند از:
فصل اول: شامل چهارده اصل در زمینۀ چگونگی [[تشکیل مجلس]] شورای ملی (اصول ۱ تا ۱۴)؛
فصل دوم: شامل هفده اصل در زمینۀ [[وظایف]] مجلس شورای ملی و [[حقوق]] و [[اختیارات]] آن (از اصل ۱۵ تا ۳۱)؛
فصل سوم: شامل هفت اصل دربارۀ نحوۀ عرض و اظهار مطالب به مجلس (از اصل ۳۲ تا ۳۸)؛
فصل چهارم: مشتمل بر چهار اصل در مورد طرح مطالب از طرف مجلس (از اصل ۳۹ تا ۴۲)؛
فصل پنجم: مشتمل بر ۹ اصل دربارۀ شرایط و نحوۀ [[تشکیل مجلس]] [[سنا]] (از اصل ۴۳ تا ۵۱)<ref>فقه سیاسی، ج۱، ص۱۶۱ – ۱۵۸.</ref>.<ref>[[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|دانشنامه فقه سیاسی ج۲]]، ص ۳۳۸.</ref>


== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
# [[پرونده: 1100699.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۱''']]
# [[پرونده:1100701.jpg|22px]] [[عباس علی عمید زنجانی|عمید زنجانی، عباس علی]]، [[دانشنامه فقه سیاسی ج۲ (کتاب)|'''دانشنامه فقه سیاسی ج۲''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}

نسخهٔ ‏۵ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۸:۳۸

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قانون است. قانون اساسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قانون اساسی در فقه سیاسی - پرسش مرتبط ندارد

پایان قانون اساسی

«پایان قانون اساسی»، تجدیدنظر و بازنگری قانون اساسی. یکی از نظریات مطرح در حقوق اساسی امکان یا عدم امکان بازنگری در قانون اساسی و پایان دادن به اعتبار تمام یا برخی از اصول آن است. به طور معمول نظر اکثریت قریب به اتفاق حقوقدانان اساسی امکان بازنگری در قوانین اساسی است. بر این اساس اصولاً در خود قانون اساسی شیوه تجدیدنظر، پیش‌بینی می‌شود و در کشوری چون انگلستان که فرق چندانی میان قوانین اساسی و قوانین عادی و متعارف وجود ندارد، پارلمان با رعایت تشریفاتی که برای وضع قوانین عادی معمول است، قوانینی را که در حکم قانون اساسی است، وضع می‌کند یا تغییر می‌دهد. ولی در کشورهایی که قانون اساسی مدون دارند این عمل به شیوه‌ای دیگر که به طور معمول با شرایط دشوار و پیچیده همراه است، انجام می‌شود. از آن جمله:

  1. حضور دو ثلث نمایندگان مجلس یا مجلسین و رأی اکثریت دو ثلث نمایندگان؛
  2. تشکیل مجلس واحد از مجالس مقننه و رأی اکثریت آن؛
  3. تصویب لزوم تجدیدنظر در قانون اساسی از طرف مجلس یا مجلسین و سپس انحلال آن و تشکیل مجلس جدید با انتخابات جدید و حضور تعداد معین با آرا اکثریت تعیین‌شده برای مثال دو سوم؛
  4. تصویب اکثریت نمایندگان مجلس یا مجلسین با تصویب نهایی از راه همه‌پرسی.

لازم به ذکر است که قوانین اساسی علاوه بر شیوه‌های فوق در انقلاب‌ها و تغییر نظام‌های سیاسی نیز بازنگری شده و به پایان می‌رسند[۱].[۲]

پایان انقلابی قانون اساسی

معمول‌ترین شیوه تجدید قانون اساسی یا ابطال قانون اساسی موجود، روش انقلابی است که با قیام ملت و تجلی مجدد اراده عمومی به صورت فراگیر به وجود می‌آید و با تغییر ارزش‌ها، بینش‌ها و معیارها، قانون اساسی گذشته را نه تنها از ارزش ساقط می‌کند، اصولاً غیر قابل اجرا نیز می‌کند. انقلاب، شرایطی را به وجود می‌آورد که بنیادهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشور دگر گون و بنیادهای دیگر جایگزین آنها می‌شود. یک انقلاب تنها ویرانگر بنیادهای گذشته نیست، بلکه نوسازی جامعه و همه نهادهای آن و بازنگری در شیوه‌های زندگی اجتماعی است. با پیروزی انقلاب تنها نظام سیاسی و رژیم دگرگون نمی‌شود و تنها آدم‌ها و سران و مدیران عوض نمی‌شوند، به طور کلی معیارها ارزش‌ها و دیدها تغییر می‌یابند و در چنین شرایطی قانون اساسی از اولین بنیادهایی است که واژگون و عمرش به پایان می‌رسد و ضرورت تأسیس قانون اساسی جدید، متناسب با شرایط جدید می‌شود. انقلاب‌ها هر چه عمیق‌تر باشند، سرعت ثبات و بازگشت استقرار در آن بیشتر است و به همین دلیل نیاز فوری در آن به تجدید قانون اساسی محسوس‌تر است و نمونه این وضعیت را در مورد کشور فرانسه و جمهوری اسلامی ایران می‌توان دید.

انقلاب‌هایی که در آنها اراده مردم همراه با عوامل زور و قدرت‌های جانبی می‌باشد و مقاومت‌ها در برابر انقلاب پیروز، مدت‌ها ادامه می‌یابد، به طور معمول نیاز به قانون اساسی موقت دارد تا فرصت کافی و تجربه بهتر برای قانون اساسی دایمی به دست آید. این حالت را می‌توان در مصر و الجزایر به وضوح مشاهده کرد که هر کدام پس از مدت‌ها توانستند قانون اساسی موقت را به دائمی تبدیل کنند. در هر حال باید بین انقلاب‌ها و کودتاهایی که به طور بدلی انقلاب محسوب می‌شوند، تمایز قائل شد. و تفاوت آنها را در ماهیت حرکت و اهداف آن جست‌وجو کرد:

  1. حرکت‌های انقلابی از بطن جامعه و عامه مردم نشأت می‌گیرد و اراده عمومی ملت از آغاز تا فرجام آن به طور چشمگیری نمایان است و به همین دلیل کمتر شکل نظامی دارد. رهبران و احزاب تنها در شکل بخشیدن مردم مؤثرند و ایفای نقش می‌کنند. در حالی که در کودتاها این فرد یا گروه خاصی هستند که حرکت را آغاز و از مردم کمک می‌گیرند و ملت را به دنبال خود می‌کشانند و ناگزیر به روش‌های نظامی متوسل می‌شوند و بیشترین عامل موفقیتشان در گروی عملیات نظامی است و بدون آن هرگز نمی‌توانند پیروز شوند؛
  2. شاخص اصلی انقلاب‌ها اهداف آنها است. هر انقلابی به دنبال دگرگونی در بنیادهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اعتقادی جامعه به وجود می‌آید و هدف آن تنها واژگون کردن نظام سیاسی حاکم نیست، بلکه نوسازی جامعه، ایجاد فلسفه، اندیشه سیاسی نو، پرورش وجدانها، اندیشه‌های جدید و به وجود آوردن تحولی بنیادی در عناصر نهان و آشکار جامعه هدف انقلاب، است. در حالی که هدف کودتاچیان، براندازی نظام حاکم و سران آنها و به دست گرفتن قدرت و نظام سیاسی و جایگزین کردن گروهی به جای گروه دیگر است.

در جایی که انقلاب‌ها در جهت منافع عمومی ملت و مصالح کلی کشور پیش می‌روند، کودتاها برآنند که مصالح فرد و منافع گروه خاصی را تأمین کنند. در یک کلام انقلاب یک وسیله است ولی کودتا تنها هدف عاملان آن است. گاه کودتاها عناصری از انقلاب را در درون خود دارند و به صورت مسالمت‌آمیز و بدون خونریزی به اهداف خود می‌رسند و گاه انقلاب نیز به صورت جزیی و ناقص شکل می‌گیرد و به تغییر نظام سیاسی می‌انجامد و در دراز مدت قادر به دگرگونی بنیادی و تحول اساسی نمی‌شود و به تدریج ارزش‌ها، بینش‌ها و معیارهای گذشته بازمی‌گردد و به طور خزنده جایگزین می‌شود. در هر حال انقلاب‌ها و کودتاها می‌توانند به تجدید قانون اساسی کشور منتهی شوند، اما تمایز در نوع قانون اساسی محصول انقلاب و کودتا با اثرپذیری ماهیت و اهداف آنها کاملاً قابل پیش‌بینی است. معمولاً هر انقلابی، قانون اساسی متناسب باماهیت حرکت مردمی و اهداف فراگیر آن را به وجود می‌آورد و با کودتا، نوع دیگری از قانون اساسی که تنها در آن نظام سیاسی و اهداف خاص فردی و گروهی کودتاچیان دیده شده، تولد می‌یابد. با وجود تفاوت ماهوی بین انقلاب و کودتا، حقوقدانان از نظر مشروعیت مابین آن دو تفاوتی قائل نشده‌اند چنان که اغلب در عرف بین‌المللی در مسئله شناسایی ملت‌ها بین آن دو تفاوتی دیده نمی‌شود. این یکسان بینی از آنجا ناشی می‌شود که مسئله حقانیت در مشروعیت مورد توجه حقوقدانان و حداقل متفکران سیاسی قرار نمی‌گیرد و مسائل مشروعیت به صورت شکلی مطرح می‌شود نه ماهوی، چنان که همین نوع بی‌دقتی در مسئله مسئولیت دولت‌ها و تداوم تعهدات دولت قبلی در مورد دولت جدید و اصل بقاء دولت‌ها دیده می‌شود، در حالی که دولت قبلی ممکن است از اراده عمومی مردم نشأت نگرفته و تعهدات آن برای ملت الزام‌آور نباشد و دولت جدید که از درون یک انقلاب مردمی سر برمی‌آورد، نسبت به تعهدات غیرمردمی دولت قبلی معترض هم باشد[۳].[۴]

پایان عادی قانون اساسی

منظور از شرایط عادی برای پایان و ابطال قانون اساسی و تصویب قانون اساسی جدید آن است که با فرمان دولتی و یا همه‌پرسی، قانون اساسی غیر قابل اجرا تلقی شده و برای قانون اساسی جدید اقدامات تازهای معمول شود. این حالت بیشتر در مورد قوانین اساسی جامد و انعطاف‌ناپذیر رخ می‌دهد که کندی تجدید نظر در آن به تدریج موجب عدم تطابق آن با شرایط عصر می‌شود. در هر حال تجدید قانون اساسی با تجدید نظر و اصلاح آن تفاوت ماهوی دارد. تجدید قانون اساسی در حکم نخستین قانون اساسی است که برای کشوری وضع می‌شود. منطقی‌ترین روش، آن است که تجدید قانون اساسی به مردم که صاحب اصلی حاکمیت و اقتدارند محول گردد و با اراده ملت، قانون اساسی جدید شکل گیرد. در مواردی که تدوین و تصویب قانون اساسی قدیم با استفاده از شیوه‌های غیردموکراتیک بوده یعنی با فرمان شاه، امپراتور، دیکتاتور، دولت و حزب انجام گرفته، ضرورتی ندارد که قانون اساسی جدید نیز به همان روال گذشته تأسیس شود. در هر حال منشأ حاکمیت اراده مردم است که باید در قانون اساسی جدید متجلی شود. در کشورهایی که قانون اساسی غیرمدون و عرفی است، هر چند تکمیل و اصلاح قانون اساسی توسط پارلمان انجام می‌شود، اما لکن در صورت تجدید قانون اساسی مدون باید روش ارجاع به آرای عمومی اعمال گردد مگر آنکه قانون اساسی عرفی جدید جایگزین قانون اساسی عرفی قدیم شود که استخراج و تنظیم آن توسط پارلمان نیز میسر است[۵].[۶]

قانون اساسی

قانون اساسی (constitution) مجموعه‌ای از قواعد کلی و اساس منسجم و متعاملی است که نظام سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دولت را مشخص می‌کند. قانون اساسی به معنای عام کلمه، به تمامی قواعد و مقرراتی گفته می‌شود که مربوط به قدرت، انتقال و اجرای آن است. پس موازین و اصول حاکم بر روابط سیاسی افراد در ارتباط با دولت، نهادهای سیاسی کشور و طرز تنظیم آنها و همچنین نحوۀ سرشکن شدن قدرت در میان فرمانروایان و فرمانبران، از جمله قواعد و مقررات قانون اساسی به شمار می‌آید. قانون اساسی از یک سو حدود آزادی فردی را در برابر عملکرد قدرت و از سوی دیگر حدّ و مرز اعمال تشکیلات حاکم را در برخورد با حوزۀ حقوق فردی رسم می‌کند. قانون اساسی از دو زاویه، قابل بررسی است: یکی از لحاظ محتوایی و دیگری از لحاظ ترکیب ظاهری آن. قانون اساسی به لحاظ محتوایی شامل تمامی قواعدی است که به صورت قانون یا مقررات یا عرف یا رسم و عادت در ارتباط با دولت و سیاست در جامعه وجود دارد؛ یعنی شامل محتوای قواعد است، اما در مفهوم شکلی به یک سلسله اصول و قواعد مدون و مرتّبی گفته می‌شود که زیر لوای یک متن رسمی و تشریفاتی به وسیلۀ مقامات صلاحیت‌دار به تصویب رسیده باشد و بر افراد و تشکیلات سیاسی و متصدیان امور و همچنین بر قوانین عادی به عنوان قانون برتر حکم براند. قانون اساسی اقسامی دارد که عبارتند از:

  1. قانون اساسی یک دست و قانون اساسی مختلط؛
  2. قانون اساسی سخت و قانون اساسی نرم؛
  3. قانون اساسی مدون و قانون اساسی غیرمدون؛
  4. قانون اساسی دموکراتیک و قانون اساسی غیردموکراتیک.

از قانون اساسی تعبیرهای مختلفی به عمل آمده که از آن جمله می‌توان به نظامنامۀ اساسی که در اوایل مشروطه در ایران شهرت یافته بوده، اشاره کرد. همچنین کلمۀ دستور که به معنای ضابطه و فرمان معتبر به کار می‌رود، از جمله واژه‌های اختصاصی است که امروز در اصطلاح حقوقی زبان عربی معاصر به معنی (قانون اساسی) مورد استفاده قرار گرفته است. کلمۀ دستور در اصل، دستور بوده که به معنای صاحب منصب به کار می‌رفته است. دستور به معنای صاحب دست نشینانی مانند وزیر و امیر گفته می‌شده است. با توجه به این نکته که در لغت فارسی دست به معنای قدرت به کار می‌آید، معنای دستور مترادف با صاحب قدرت است. دستور باضمۀ دال معرب دستور است که امروز در لغت عرب به معنای قانون اساسی است و مضموم کردن حرف اول آن به این دلیل بوده است که فعول با فتحه اول در لغت عرب نیامده است. کاربرد کلمۀ دستور در زبان حقوقی عربی به گونه‌ای است که مفهوم اساسی را نیز با خود همراه دارد و به همین لحاظ معمولاً حقوقدانان عرب از حالت انطباق قوانین عادی با قانون اساسی به دستوری بودن قوانین عادی تعبیر می‌کنند. با توجه به ریشۀ یونانی کلمۀ قانون و ریشه عربی داشتن، به نظر می‌رسد، واژۀ دستور برای زبان فارسی و قانون اساسی برای زبان عربی مناسب‌تر بوده است[۷].[۸].[۹]

قانون اساسی ایران اولین

در تاریخ سیاسی ایران، سال ۱۳۲۴ هجری قمری (۱۲۸۵ شمسی) از اهمیت بسیاری برخوردار است. در این سال نه تنها نهضت سیاسی مذهبی ملت ایران در برابر استبداد مطلق داخلی و نفوذ روزافزون بیگانگان به دومین و مهم‌ترین پیروزی خود نائل شد و شاه مستبد را مجبور به بازپس دادن بخشی از اقتدارات - به ناحق تصاحب کردۀ خود - به ملت کرد، بلکه گام‌های عملی نیز برای بهره‌گیری قانونی از این پیروزی برداشته شد؛ زیرا در رجب همان سال بود که با تشکیل کمیسیون خاصی با شرکت سران نهضت در محل مدرسۀ عالی نظام، نظامنامۀ انتخابات اولین مجلس شورا، تنظیم و بر اساس آن در سی‌ام رجب ۱۳۲۴ مطابق با شهریور ماه ۱۲۸۵، اولین انتخابات مجلس شورا در تهران آغاز شد. ولی این پیروزی در عمل به نوعی انحراف کشانیده شد، به این ترتیب که در نظامنامۀ انتخابات که در دو فصل و سی و سه ماده توسط کمیته‌ای از روشنفکران زیر نظر مشیرالدوله (صدراعظم وقت) تنظیم شد و به امضای مظفرالدین شاه رسید، عوامل دربار زمینه‌های سوءاستفاده سیاسی آینده را به زیان ملت و به نفع دخالت‌ها و نفوذ مجدد استبداد، فراهم کردند. بیشتر کسانی که در تنظیم قانون انتخابات اولین مجلس شورای مشروطیت به طور مستقیم دست داشتند (از قبیل فرزندان تحصیل کرده و خارج رفتۀ صدراعظم وقت) سرانجام به صدارت عظمی نائل شدند و برخی دیگر نیز مانند صنیع الدوله به ریاست مجلس رسیدند. به موجب این قانون، انتخابات به صورت طبقاتی تعیین شد و براساس مادۀ اول آن فقط طبقات: شاهزادگان و قاجاریه، علما و طلاب، اعیان و اشراف، تجار و ملاکین، فلاحین و اصناف می‌توانستند در انتخابات شرکت کرده و انتخاب شوند. بنابر مادۀ دوم نیز انتخاب کنندگان باید دارای شرایط زیر باشند: سن آنها کمتر از ۲۵ سال نباشد، ملاکین و فلاحین باید صاحب ملکی باشند که هزار تومان قیمت داشته باشد، تجار باید دارای حجره و تجارت شخصی باشند، اصناف نیز دکانی داشته باشند که اجاره بهای آن مطابق با اجاره بهای حد متوسط محلی محسوب شود.

به موجب مادۀ ششم نظامنامه، تعداد نمایندگان تهران ۶۰ نفر و به طور استثنایی به شرح زیر تعیین شده بود: شاهزادگان و قاجاریه ۴ نفر، علما و طلاب ۴ نفر، ملاکین و فلاحین ۱۰ نفر، تجار ۱۰ نفر، اصناف از هر صنف یک نفر که نمایندگان اصناف جمعاً ۳۲ نفر می‌شدند. به این ترتیب از میان ۱۵۶ تن از نمایندگان مجلس اول مشروطیت، فقط ۹۶ تن برای تمامی استان‌ها و شهرستان‌های سراسر کشور منظور شده و بیش از یک سوم و قریب به دو پنجم آن به تهران اختصاص یافت. از آنجا که اجرای نظامنامه در ایالات و شهرستان‌ها با وجود حکام مستبد و خودکامه، امکان‌پذیر نبود، با شرکت تعداد ۶۰ نفر نمایندۀ منتخب مردم تهران در ۱۴ مهر ماه ۱۲۸۵ اولین جلسۀ رسمی مجلس شورای ملی در کاخ گلستان با حضور مظفرالدین شاه - که به حال بیماری و با صندلی چرخدار به آن محل آورده شده بود - تشکیل و مجلس اول با نطق شاه افتتاح شد. با آغاز اولین دورۀ قانونگذاری در تاریخ سیاسی ایران، همۀ چشم‌ها به خانه آمال ملت دوخته شد و نخستین انتظار مهم و اساسی ملت، پس از طرد نفوذ اجانب از میهن اسلامی توسط مجلس شورای ملی، تهیه، تدوین و تصویب قانون اساسی کشور بود که باید به اهداف نهضت مردم مسلمان ایران و خواسته‌های اسلامی ملت که به دلیل آن ده‌ها سال تلاش و مبارزه کرده بودند، جامه عمل می‌پوشانید و قانون را جایگزین فرمان استبداد می‌کرد. مجلس اول که وارث شور انقلابی ملت و تبلور آرمان عدالتخواهی و نتیجۀ دعوت و مبارزۀ پیگیر و مداوم علمای اسلام و توده‌های وسیع برای اجرای احکام شرع بود، اولین گام را در ایفای رسالت خود با مخالفت یکپارچه با نفوذ بیگانگان و اعطای امتیازات به خارجیان و لایحۀ قرضۀ خارجی برداشت. در زمینۀ مقابله با استبداد داخلی نیز دو کار اساسی انجام شد. نخست آنکه چند تن از شاهزادگان و حاکمان مقتدر و متنفذ توسط مجلس از اریکۀ قدرت بر کنار شدند، و دوم اینکه هیأت وزیران در برابر مجلس مسئول شناخته شد و قانون آن، با وجود مخالفت شدید درباریان، در تاریخ ذیحجه سال ۱۳۲۴ هجری قمری به تصویب رسید. ولی مهم‌ترین کار مجلس اول که بیش از هر اقدامی مورد انتظار ملت بود، تدوین و تصویب اولین قانون اساسی ایران بود که بدون آن، هر اقدام دیگری برای اصلاح وضع فلاکت‌بار کشور بی‌فایده و نقش بر آب محسوب می‌شد.

از این رو مجلس هیأتی را برای تهیه و تدوین پیش‌نویس قانون اساسی تعیین کرد و این هیأت که مرکب از فرزندان خارج رفتۀ صدراعظم و تنی چند از تحصیلکرده‌های درباریان بود، به کار تحریر - یا دقیق‌تر بگوییم به ترجمۀ - قانون اساسی پرداخت. از آنجا که قانون اساسی سر نوشت استبداد و حاکمیت ملی و تضاد فیمابین آن دو را تعیین می‌کرد، حامیان هر دو جبهه در برابر یکدیگر به صف‌آرایی و اعمال نفوذ پرداختند و هر کدام سعی بر آن داشتند که قدرت جبهه خود را تقویت و نفوذ و قدرت طرف مقابل را تضعیف کنند. کمیسیون قانون اساسی مجلس به دلیل عدم آگاهی در زمینۀ اینکه قانون اساسی باید جامع همه مسائل اساسی دولت و حقوق ملت باشد - و یا به هر دلیل دیگر - تنها به تبیین موقعیت مجلس قانونگذاری و نهاد قوۀ مقننه در برابر سلطنت همت گماشت و از این رو بر سر حفظ قدرت بیشتر سلطنت و امتیازات بیشتری در مجلس سنا که خواست درباریان و دولت بود، اختلاف بروز کرد و در جلسۀ روز پنجشنبه ۱۱ ذیقعده ۱۳۲۴ هجری قمری نمایندگان دربار و دولت برای مذاکره و به دست آوردن موافقت در موارد اختلاف قانون اساسی تهیه شده در مجلس حاضر شدند.

در خاتمۀ این جلسه که هفت ساعت به طول انجامید، موافقت در تمامی اصول پنجاه و یک‌گانه قانون اساسی که در پنج فصل تنظیم شده بود، حاصل شد و در تاریخ ۸ دیماه ۱۲۸۵ شمسی مطابق با ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۴ هجری قمری به امضای مظفرالدین شاه و ولی‌عهد او رسید و در همان شب شاه درگذشت (گویا شاه با وجود بیماری سخت، فقط برای امضای قانون اساسی زنده مانده بود) و سرانجام مجلس شورای ملی پس از چهار ماه اولین قانون اساسی را تقدیم ملت کرد. فصول پنجگانۀ قانون اساسی مصوب دیماه ۱۲۸۵ هجری شمسی، عبارت بودند از:

فصل اول: شامل چهارده اصل در زمینۀ چگونگی تشکیل مجلس شورای ملی (اصول ۱ تا ۱۴)؛

فصل دوم: شامل هفده اصل در زمینۀ وظایف مجلس شورای ملی و حقوق و اختیارات آن (از اصل ۱۵ تا ۳۱)؛

فصل سوم: شامل هفت اصل دربارۀ نحوۀ عرض و اظهار مطالب به مجلس (از اصل ۳۲ تا ۳۸)؛

فصل چهارم: مشتمل بر چهار اصل در مورد طرح مطالب از طرف مجلس (از اصل ۳۹ تا ۴۲)؛

فصل پنجم: مشتمل بر ۹ اصل دربارۀ شرایط و نحوۀ تشکیل مجلس سنا (از اصل ۴۳ تا ۵۱)[۱۰].[۱۱]

منابع

  1. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۱
  2. عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲

پانویس

  1. ↑ فقه سیاسی، ج۱، ص۵۳-۵۴.
  2. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۵۳.
  3. ↑ درآمدی بر فقه سیاسی، ص۱۴۵-۱۴۷.
  4. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۵۴.
  5. ↑ درآمدی بر فقه سیاسی، ص۱۴۴.
  6. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی، ص ۴۵۵.
  7. ↑ تطور حکومت در ایران بعد از اسلام، ص۲۲۰.
  8. ↑ درآمدی بر فقه سیاسی، ص۲۹ – ۲۸.
  9. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲، ص ۳۳۷.
  10. ↑ فقه سیاسی، ج۱، ص۱۶۱ – ۱۵۸.
  11. ↑ عمید زنجانی، عباس علی، دانشنامه فقه سیاسی ج۲، ص ۳۳۸.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=قانون_اساسی_در_فقه_سیاسی&oldid=1220531»