علم حضوری معصوم

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم حضوری معصوم در قرآن | علم حضوری معصوم در حدیث | علم حضوری معصوم در کلام اسلامی | علم حضوری معصوم در فلسفه اسلامی | علم حضوری معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی علم حضوری

• مراد از حضوری و یا فعلی بودن علم امام، آن است که علم، نزد ایشان حاضر (بالفعل) باشد، یعنی علم به اشیاء یا به تعبیر صحیح‌تر اشیاء و حقایق در پیش امام حاضر هستند و امام به همۀ اشیا به حسب مقام نورانیت خود آگاه است. مراد از علم در این مقام، آگاهی از موضوعات خارجی جزئی محض است، نه آگاهی از موضوعات احکام کلی.. به عبارتی دیگر مراد از علم حضوری انبیا و امامان(علیهم السلام) علم باطنی فطری لدنی موهوبی از جانب خداوند عالم است، با وحی مع‌الواسطه یا بلاواسطه یا الهام و یا هر اسبابی که اختصاص به انبیا و اوصیا آنها دارد. از این علم به علم احاطی یا دائمی نیز تعبیر شده است. در این صورت تفاوت علم امام با علم خداوند در این است که علم آنها غیرذاتی و علم خداوند ذاتی است.
• در مقابلِ علم حضوری و یا فعلی، علم شأنی قرار دارد؛ شأنی دانستن علم امام بدین معنا است که امام به برخی موضوعات علم ندارد؛ اما توان دریافت آنها را به شیوه های خاص خود دارد. یعنی آنان هر وقت بخواهند و اراده کنند می‌دانند و خداوند آنان را آگاه می‌کند و اگر نخواهند نمی‌دانند؟
• بسیاری از اندیشمندان و محققین، از علم غیب فعلی و مطلق پیامبران و امامان(علیهم السلام) جانبداری می‌کنند و بر این باورند که بندگان برگزیدۀ الهی همواره از همۀ امور مربوط به حال و گذشته و آینده آگاهند و چیزی از رویدادهای جهان بر آنان پوشیده نمی‌ماند.

ادلۀ فعلی بودن علم امام

• برای فعلی بودن علم امام به برخی از ادله استناد کرده اند مانند اینکه اصل در علم فعلی بودن است و یا اینکه آیات و روایات علم را برای ایشان به صورت مطلق اثبات می کند و قید ارادی ندارد، همچنین روایاتی وجود دارد که بیانگر احاطه امام بر دنیا است و این با فعلی بودن علم آنان سازگاری دارد، مانند روایت سماعة بن مهران از امام صادق(علیه السلام) که فرمودند: «دنیا برای امام تمثل پیدا می‌کند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست.» یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد. و یا اینکه از امام صادق(علیه السلام) روایت شده است: «رسول خدا(صلی الله علیه و آله) مرا متولد کرد (من فرزند او هستم) در حالی که به کتاب خدا عالم هستم که در آن ابتداء آفرینش و آنچه موجود می‌شود تا روز قیامت، در آن هست، و خبر آسمان و خبر زمین و خبر بهشت و خبر جهنم و خبر آنچه بود و هست، در آن می‌باشد، این امور را آن چنان که به کف دستم نگاه می‌کنم، می‌دانم، زیرا خداوند می‌فرماید: در قرآن بیان هر چیزی وجود دارد.» البته این ادله مورد نقد و بررسی قرار گرفته است که در جای خود به آن اشاره شده است.

آیا علم معصوم حضوری است یا غیر حضوری؟

دلایل فعلی بودن علم امام

• چندین دلیل برای اینکه علم امام(علیه السلام) حضوری است بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. نافعتر بودن علم حضوری برای امت: جانشین پیامبر باید کسی باشد که صفات ایشان را داشته باشد. امام باید علم سرشار و جوشیدۀ از علم الهی داشته باشد تا بتواند مردم را از انحراف نگه دارد. متصف بودن به علم حضوری برای امام لازم است تا اگر کسی سؤالی داشت بتواند به آن پاسخ دهد.
2. کاملتر بودن علم حضوری در رسالت و امامت: این کامل تر بودن زمانی است معصوم متصف به علم حضوری باشد نه مشروط زیرا علم مشروط به اراده گرچه کمال و فضیلت است امّا بالاترین کمال و فضیلت نیست.
3. سزاوارتر بودن انتخاب افضل برای امام: انسان ها دنبال انتخاب برترین فضلیت ها هستند و شکی نیست که علم حضوری برتر از علم ارادی است و چون انتخاب علم حضوری با خود رسول یا امام است، چرا آن را انتخاب نکند و کاملتر را برنگزیند.
4. دورتر بودن علم حضوری از نافرمانی مردم: اگر مردم بدانند که امام، نهان و آشکار آنان و گناهانی که مرتکب می‌شوند و طاعاتی که انجام می‌دهند را می‌داند و چون می‌داند به آنان گزارش می‌دهد و هنگام انجام گناه آنان را منع و نهی می‌کند و گاهِ طاعات تشویق‌شان می‌نماید، این موجب می‌گردد مردم از مصیبت دورتر و به طاعات نزدیک‌تر شوند.
5. اصل در علم فعلی بودن است و آیات و روایاتی که علم را برای اهل بیت(علیهم السلام) اثبات می کنند مطلق هستند و قید ارادی بودن را ندارند، همچنین روایاتی داریم که حضوری و فعلی بودن علم ایشان را اثبات می کند مانند: امام صادق(علیه السلام) فرمودند: «دنیا برای امام تمثل پیدا می‌کند مثل نصف یک گردو (گردوی شکافته) که چیزی از آن، از او پنهان نیست.» یعنی امام به کل دنیا احاطه دارد. و دلایل دیگر. البته برخی از این دلایل مورد مناقشه قرار گرفته که در جای خود به آن اشاره شده است.

• خلاصۀ سخن آنکه، حتی اگر از امامان(علیهم السلام) بیانات و شواهدی بر حضوری بودن علمشان به دست ما نرسیده بود، دلالت عقل بر آن کافی و واضح بود.

دلایل علم حضوری امام

• چندین دلیل برای اینکه علم امام(علیه السلام) حضوری است بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. امام به حسب مقام نورانیتی که دارد کامل‏ترین انسان زمان خود و مظهر تام اسماء و صفات خدایی است و بالفعل به همه چیز عالم و به هر واقعۀ شخصی آشناست و به حسب وجود عنصریِ خود به هر طرف توجه کند، حقایق برای وی روشن می‏‌شود.
2. نافعتر بودن علم حضوری برای امت: جانشین پیامبر باید کسی باشد که صفات ایشان را داشته باشد. امام باید علم سرشار و جوشیدۀ از علم الهی داشته باشد تا بتواند مردم را از انحراف نگه دارد. متصف بودن به علم حضوری برای امام لازم است تا اگر کسی سؤالی داشت بتواند به آن پاسخ دهد.
3. کاملتر بودن علم حضوری در رسالت و امامت: این کامل تر بودن زمانی است که معصوم متصف به علم حضوری باشد نه مشروط زیرا علم مشروط به اراده گرچه کمال و فضیلت است امّا بالاترین کمال و فضیلت نیست.
4. سزاوارتر بودن انتخاب افضل برای امام: انسان ها دنبال انتخاب برترین فضلیت ها هستند و شکی نیست که علم حضوری برتر از علم ارادی است و چون انتخاب علم حضوری با خود رسول یا امام است، چرا آن را انتخاب نکند و کاملتر را برنگزیند. و دلایل دیگر.

امام و علم حضوری

• شیعه بر پایۀ اصولی که از قرآن و روایات اهل بیت(علیهم السلام) فراگرفته، اعتقاد دارد اصل و فرع دین از راه وحی و شهود و علم حضوری به صورت قرآن و حدیث قدسی با واسطه یا بی ‏واسطۀ فرشتگان به پیامبر و امام می ‏رسد. البته امامان(علیهم السلام) از پیامبر(صلی الله علیه و آله) این معارف را از راه شهودی، با واسطۀ فرشته یا بدون واسطه آن می ‏یابند و به مردم ابلاغ می ‏کنند. امام به حقایق جهان هستی و حقایق امور و اسرار ملکوتى و آنچه مورد تصور و تعقل و حس درآید، در هرگونه شرایطی که وجود داشته باشند، به اذن خداوند واقف است، اعم از اینکه تحت حس قرار دارند و یا بیرون از دایرۀ حس می‌‏باشند، مانند موجودات آسمانی و حوادث گذشته و وقایع آینده. و مراد ما از علم در این مقام، آگاهی از موضوعات خارجیِ جزئی محض است، نه آگاهی از موضوعات احکام کلی. برخی از علما نیز بر حضوری بودن علم امام تاکید کرده اند.

امام و علم حصولی(شأنی)

• البته باید توجه داشت که برخی هم علم امام را حصولی می دانند به دلیل آنکه می گویند: "علوم پیامبر(صلی الله علیه و آله) به تعلیم خداست که به او آموخته و علوم امامان(علیهم السلام) به تعلیم پیغمبر است به ایشان و این بیان با حضوری بودن علم ایشان منافات دارد بلکه از صریح آن اخبار چنین مستفاد می‌شود که علم ایشان حصولی است. علاوه بر اینکه اخبارِ صحیفه‌های مختومه‌ای که برای هر یک از ایشان رسیده از جمله شواهد حصولی بودن علم ایشان است، همچنین اخبار صریحۀ صحیحه و معتبره که دلالت دارد بر اینکه اگر بخواهند بدانند".
• نتیجه: باید توجه داشت که بازگشت این سؤال به سؤال: "آیا علم امام فعلی است یا شأنی" است و پاسخ در همان سؤال روشن شده است.

دلایل قایلان به فعلی و حضوری بودن علم معصوم چیست؟

منابع

پرسش‌های وابسته

• علم فعلی یا حضوری یا دائمی و احاطی معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
• آیا علم معصوم حضوری است یا غیر حضوری؟ (پرسش)
• دلایل قایلان به فعلی و حضوری بودن علم معصوم چیستند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: