ظلم به طبیعت

مدخل‌های وابسته به این بحث:

ظلم به طبیعت در قرآن - ظلم به طبیعت در حدیث - ظلم به طبیعت در نهج البلاغه - ظلم به طبیعت در معارف دعا و زیارات - ظلم به طبیعت در کلام اسلامی - ظلم به طبیعت در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ظلم به طبیعت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

یکی از نعمت‌هایی که پروردگار در اختیار بشر قرار داده است و در قیامت درباره آن نعمت‌ها از انسان بازخواست خواهد کرد، زمین و طبیعت شگفت‌انگیز و نعمت‌های بی‌شمار آن است که خداوند، عمران و آبادانی آن را از انسان خواسته ﴿هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا﴾ و انسان را موظف کرده است که برای نگهداری آن تا زمان مرگش کوشا باشد. زمین، فرش و بستری برای مخلوقات ﴿جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا﴾ و آسمان نیز سقف آن قرار داده شده است ﴿وَالسَّمَاءَ بِنَاءً﴾. باران نیز واسطه رشد انواع نعمات الهی در زمین قرار گرفته است ﴿وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ﴾ تا انسان با بهره‌گیری از آنها ﴿رِزْقًا لَكُمْ﴾ و استفاده صحیح از این نعمت‌ها شکرگزار خداوند باشد به او شرک نورزد ﴿فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾؛ زیرا که شرک به خداوند ظلم عظیم شمرده شده است.﴿الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾.

بنابراین باید از هرگونه کوتاهی و آسیب رساندن به طبیعت - که از مخلوقات الهی و محل رشد انسان و کسب کمالات معنوی اوست - اجتناب نمود «اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ»؛ بلکه وظیفه حفظ و آبادانی آن نیز بر عهده بشر قرار دارد ﴿هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا﴾؛ زیرا طبیعت هم از اموری است که درباره آن سؤال خواهد شد «فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ» و هرگونه حفظ نکردنِ آن، نوعی سرپیچی از دستورهای الهی است «أَطِيعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ» و ظلم محسوب می‌شود. «قَالَ عَلِيٌّ(ع): اتَّقُوا اللَّهَ فِي عِبَادِهِ وَ بِلَادِهِ فَإِنَّكُمْ مَسْئُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَ الْبَهَائِمِ- [وَ] أَطِيعُوا اللَّهَ وَ لَا تَعْصُوهُ». امام علی(ع) فرمودند: از خدا نسبت به بندگان و شهرهایش پروا کنید، زیرا مسئولیت دارید، حتی نسبت به زمین‌ها و حیوان‌ها و خداوند را اطاعت کنید و از نافرمانی او بپرهیزید.

پرهیز از ناسزاگویی به طبیعت

حتی انسان از ناسزاگویی به بادها، کوه‌ها و اوقات شبانه‌روز نهی شده است «لَا تَسُبُّوا الرِّيَاحَ». این کار، نوعی گناه محسوب می‌شود «فَتَأْثَمُوا» و عواقبش نیز به خود شخص برمی‌گردد «تَرْجِعَ عَلَيْكُمْ». «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص): لَا تَسُبُّوا الرِّيَاحَ فَإِنَّهَا مَأْمُورَةٌ وَ لَا تَسُبُّوا الْجِبَالَ وَ لَا السَّاعَاتِ وَ لَا الْأَيَّامَ وَ لَا اللَّيَالِيَ فَتَأْثَمُوا وَ تَرْجِعَ عَلَيْكُمْ». پیامبر خدا(ص) فرمودند: به بادها ناسزا نگویید که آنها [از جانب خداوند] مأمورند و کوه‌ها و ساعت‌ها و لحظات و روزها و شب‌ها را ناسزا نگویید که گنهکار می‌شوید و به خودتان برمی‌گردد.

ظلم به محیط زیست

نعمت‌های الهی برای استفاده بشر قرار داده شده است و در عین حال تحولات طبیعت در آسمان و زمین و تغییرات شب و روز، نشانه‌ای از قدرت الهی برای اهل تعقل و آزمایشی الهی برای او است. اگر خداوند، این تغییرات را پدید نمی‌آورد و جریان طبیعت را حراست نمی‌کرد، انسان‌ها نمی‌توانستند به‌تنهایی آن را نگهداری کنند ﴿وَمَا أَنْتُمْ لَهُ بِخَازِنِينَ﴾ و زندگی برای بشر غیر ممکن می‌شد.

انسان نیز برای ادامه حیات خود و حفظ نعمت‌های الهی نسبت به محیط زیست و حفظ طبیعت اطرافش وظایفی دارد که نباید در برابر آن بی‌اعتنا بود؛ چنان‌که طبیعت نیز به بشر، بی‌اعتنا نیست «هَذَا أُحُدٌ جَبَلٌ يُحِبُّنَا». و زندگی بدون طبیعت مخصوصاً آب، هوا و زمین پاک و حاصل‌خیز، مطلوب نخواهد بود و این سه مورد برای زندگی انسان، نیاز ضروری است. ازاین‌رو انسان از آلوده کردن اطراف چاه و نهری که مردم از آن استفاده می‌کنند «نَهَى [رَسُولُ اللَّهِ(ص)] عَنِ الْبُزَاقِ فِي الْبِئْرِ الَّتِي يُشْرَبُ مِنْهَا» و همچنین از آلوده ساختن خاک زیرِ درخت میوه‌دار منع شده است «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ أَنْ يُتَغَوَّطَ عَلَى شَفِيرِ بِئْرِ مَاءٍ... أَوْ تَحْتَ شَجَرَةٍ مُثْمِرَةٍ». آلوده کردن محیط زیست و معابر عمومی علاوه بر ظلم به محیط زیست «الْمَاءُ لَهُ سُكَّانٌ فَلَا تُؤْذِهِمْ بِبَوْلٍ وَ لَا غَائِطٍ» ظلم به سایر افراد جامعه نیز محسوب می‌شود؛ زیرا همه مردم و مخلوقات از آنها استفاده می‌کنند. مراعات کردن چنین مواردی نشانه درک و فهم «مِنْ فِقْهِ الرَّجُلِ» و شخصیت هر انسانی است.

ظلم به حیوانات

حیوانات نیز جزئی از طبیعت و نعمت‌های الهی‌اند که خداوند در اختیار بشر قرار داده است؛ ولی اگر به صورت صحیح و با رفتار عادلانه از آنها استفاده نکنیم «اعْدِلْ عَلَى هَذَا الْحَمْلِ» و حقوق آنها را حفظ نکنیم، در حقیقت ظلم به حیوانات خواهد بود. انسان اجازه ندارد هر کاری دلش خواست با حیوانات انجام دهد «لَا تُجَزُّوا نَوَاصِيَ الْخَيْلِ»؛ زیرا همه اعضای آنها برای استفاده خاصی برایش خلق شده است «فَإِنَّ الْخَيْرَ فِي نَوَاصِيهَا وَ إِنَّ أَعْرَافَهَا دَفْؤُهَا» و با نقص کوچک‌ترین عضو، حیوان دچار اذیت می‌گردد و ظلم به آن تلقی می‌شود. «رُوِيَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ(ص) أَنَّهُ قَالَ: لَا تُجَزُّوا نَوَاصِيَ الْخَيْلِ وَ لَا أَعْرَافَهَا وَ لَا أَذْنَابَهَا فَإِنَّ الْخَيْرَ فِي نَوَاصِيهَا وَ إِنَّ أَعْرَافَهَا دَفْؤُهَا وَ إِنَّ أَذْنَابَهَا مَذَابُّهَا».

نبی اکرم(ص) فرمودند: موی پیشانی و یال و دم اسب را نکنید که خوبی و زیبایی آن در پیشانی اوست و یالش برای حفظ گرمای تن اوست و دمش، وسیله دفاعی او در برابر حشرات است. حتی در سوار شدن به چهارپایان نیز باید توان حیوان را مراعات کرد تا ظلم به آن صورت نگیرد. همچنین انسان حق ندارد به صورت حیوان ضربه بزند «لَا تَضْرِبُوا الْوُجُوهَ» و یا آن را نفرین کند. «قَالَ عَلِيٌّ(ع) فِي الدَّوَابِّ لَا تَضْرِبُوا الْوُجُوهَ وَ لَا تَلْعَنُوهَا فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَعَنَ لَاعِنَهَا». حضرت علی(ع) درباره اسب‌ها فرمودند: به صورت آنها ضربه نزنید و آنها را نفرین نکنید، زیرا خدای عزوجل نفرین‌کننده به آنها را نفرین کرده است.

بی‌اعتنایی به ظلم و آزار حیوانات حتی اگر انسان در حال عبادت نیز باشد، ملامت شده است و عذاب الهی را به همراه خواهد داشت. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ رَجُلٌ شَيْخٌ نَاسِكٌ يَعْبُدُ اللَّهَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ، فَبَيْنَا هُوَ يُصَلِّي وَ هُوَ فِي عِبَادَتِهِ، إِذْ بَصُرَ بِغُلَامَيْنِ صَبِيَّيْنِ، قَدْ أَخَذَا دِيكاً وَ هُمَا يَنْتِفَانِ رِيشَهُ، فَأَقْبَلَ عَلَى مَا هُوَ فِيهِ مِنَ الْعِبَادَةِ، وَ لَمْ يَنْهَهُمَا عَنْ ذَلِكَ، فَأَوْحَى اللَّهُ إِلَى الْأَرْضِ: أَنْ سِيخِي بِعَبْدِي، فَسَاخَتْ بِهِ الْأَرْضُ، فَهُوَ يَهْوِي فِي الدُّرْدُورِ أَبَدَ الْآبِدِينَ وَ دَهْرَ الدَّاهِرِينَ». امام صادق(ع) فرمودند: در میان بنی‌اسرائیل، پیرمرد عابدی بود. روزی در میان نماز چشمش به دو پسر بچه افتاد که خروسی را گرفته‌اند و پرهایش را می‌کنند، ولی او مشغول عبادت خود شد و آنها را از این کار نهی نکرد، خداوند به زمین فرمان داد که این بنده را در خود فرو ببر و زمین او را برای همیشه در "دُردُور" فرو برد.

برخی حیوانات برای معاش انسان خلق شده‌اند؛ ولی آزار جسمی و روحی آنها ممنوع است و نباید به هر بهانه‌ای اقدام به از بین بردن آن حیوانات کرد؛ حتی تخم پرندگانی که در لانه‌اند، به عنوان ذمه و در پناه الهی است «إِنَّ الْفَرْخَ فِي وَكْرِهَا فِي ذِمَّةِ اللَّهِ مَا لَمْ تَطِرْ» و نمی‌توان به آنها دست‌درازی نمود. «عَنِ الْأَفْلَحِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ(ع) عَنِ الْعُصْفُورِ يُفْرِخُ فِي الدَّارِ هَلْ يُؤْخَذُ فِرَاخُهُ؟ فَقَالَ: لَا إِنَّ الْفَرْخَ فِي وَكْرِهَا فِي ذِمَّةِ اللَّهِ مَا لَمْ تَطِرْ». افلح می‌گوید: از امام سجاد(ع) درباره پرنده‌ای که در خانه، لانه‌ای درست کرده و تخم‌گذاری نموده است، سؤال شد که آیا می‌شود جوجه‌های آن را برداشت. حضرت فرمودند: جوجه‌ای که در لانه است در پناه و ذمه خداوند است، مادامی که توان پرواز داشته باشد.

ظلم به گیاهان و درختان

از جمله نعمت‌هایی که خداوند در طبیعت برای بشر قرار داده است و اهمیت زیادی در زندگی وی دارد، درختان و گیاهان می‌باشد. حفظ و قطع نکردنِ درختان، باعث طولانی شدن عمر انسان می‌شود «مِمَّا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ... وَ أَنْ يُحْتَرَزَ عَنْ قَطْعِ الْأَشْجَارِ الرَّطْبَةِ» و در برخی موارد قطع آنان موجبات آتش جهنم را برای بشر فراهم می‌آورد «مَنْ قَطَعَ سِدْرَةً صَوَّبَ اللَّهُ رَأْسَهُ فِي النَّارِ»؛ و یکی از مصادیق ظلم محسوب می‌شود که انسان را از بهشت دور می‌کند.

قطع درختان فقط در صورت نیاز و اضطرار: البته علت منع از قطع برخی درختان، کمبود آنها در برخی مناطق است «إِنَّمَا يُكْرَهُ قَطْعُ السِّدْرِ بِالْبَادِيَةِ لِأَنَّهُ بِهَا قَلِيلٌ»؛ زیرا استفاده معقول از آنها مانعی ندارد «لَا تَقْطَعُوا شَجَرَةً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا»؛ ولی خیلی از اوقات، انسان به سببِ منافع زودگذر و شخصی، درختان را قطع می‌کند و باعث محرومیت منافع عمومی و طولانی مدت می‌شود. این امر، تعدی از حدود الهی است و علاوه بر ظلم به درختان، ظلم به دیگران نیز محسوب می‌گردد. «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) إِذَا بَعَثَ سَرِيَّةً دَعَا بِأَمِيرِهَا فَأَجْلَسَهُ إِلَى جَنْبِهِ وَ أَجْلَسَ أَصْحَابَهُ بَيْنَ يَدَيْهِ ثُمَّ قَالَ سِيرُوا بِسْمِ اللَّهِ... وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَرَةً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَيْهَا». امام صادق(ع) فرمودند: موقعی که جدم رسول خدا(ص) یک گُردان جنگی را به مأموریت می‌فرستاد، فرمانده آنان را در کنار خود و گردان را در مقابل فرمانده می‌نشانید. سپس می‌گفت: به نام خدا و با یاری خدا حرکت کنید... اشجار دشمن را قطع نکنید، مگر آنکه ناچار شوید.

جستارهای وابسته

• مظالم
• مظالم عباد
• معونة الظالم
• قیام مسلحانه
• عدالت (عدل)

منابع

1. آزادی، علی رضا، ظلم‌شناسی با تکیه بر آیات و روایات

پانویس