صدقه در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث صدقه است. "صدقه" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

صدقه در قرآن - صدقه در حدیث - صدقه در نهج البلاغه - صدقه در معارف مهدویت - صدقه در معارف و سیره نبوی - صدقه در فقه سیاسی - صدقه در معارف دعا و زیارات - صدقه در معارف و سیره سجادی - صدقه در معارف و سیره رضوی - صدقه در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

پیامبر اسلام خود به سخاوت و بخشش در راه خدا بسیار اهمیت می‌داد و با تعبیرهای گوناگون، پیروان خود را نیز به این ویژگی ارزشمند دعوت می‌کرد. برای نمونه، فرمود: «السَّخِيُّ قَرِيبٌ مِنَ اللَّهِ وَ قَرِيبٌ مِنَ النَّاسِ وَ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّةِ». آن حضرت به عدی، پسر حاتم طایی فرمود: «دُفِعَ عَنْ أَبِيكَ الْعَذَابُ الشَّدِيدُ لِسَخَاءِ نَفْسِهِ». علی(ع) درباره سیره پیامبر خدا می‌فرماید: هرگاه پیامبر می‌خواست غذا بخورد، به من می‌فرمود: در را باز بگذار تا هر کس می‌خواهد، بیاید و غذا بخورد.

رسول الله(ص) به علی(ع) می‌فرمود: «تا می‌توانی صدقه بده تا حدی که بگویند اسراف کردی، درحالی که این اسراف نیست». پیامبر اکرم(ص) خطاب به کسانی که روح سخاوت ندارند، می‌فرماید: هر که مال خود را به اختیار از نیکان دریغ کند، خداوند، مالش را به اجبار، نصیب بدان گرداند.

روزی حضرت محمد(ص) به طواف کعبه مشغول بود. مردی را دید که پرده کعبه را گرفته است و می‌گوید: خدایا! به حرمت این خانه، مرا بیامرز. حضرت پرسید: گناهت چیست؟ او گفت: من مردی ثروتمند هستم. هر وقت فقیری به سوی من می‌آید و چیزی از من می‌خواهد، گویا شعله آتشی به من رو می‌آورد. پیامبر به او فرمود: «از من دور شو و مرا به آتش خود مسوزان». سپس فرمود: «اگر تو بین رکن و مقام (کنار کعبه) دو هزار رکعت نماز بگزاری و آن قدر گریه کنی که از اشک‌هایت، نهرها جاری گردد، ولی با خصلت بخل بمیری، اهل دوزخ خواهی بود». رسول الله(ص) در سخنی زیبا می‌فرماید: «مَا نَقَصَ مَالٌ مِنْ صَدَقَةٍ قَطُّ فَأَعْطُوا وَ لَا تَجْبُنُوا». پیامبر اکرم(ص) یکی از راه‌های درمانی بیماران را در صدقه دادن دانسته است و می‌فرماید: صدقه بدهید و بیماران خود را با صدقه درمان کنید؛ زیرا صدقه از پیش‌آمدهای ناگوار و بیماری‌ها جلوگیری می‌کند و بر عمر و حسنات شما می‌افزاید.

پیامبر رحمت، صدقه را سایه سار مؤمن در روز قیامت می‌شمارد و می‌فرماید: «أَرْضُ الْقِيَامَةِ نَارٌ مَا خَلَا ظِلَّ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ».

رسول خدا(ص) در جای دیگر درباره صدقه دادن فرموده است: «تَصَدَّقُوا مِنْ غَيْرِ مَخِيلَةٍ فَإِنَّ الْمَخِيلَةَ تُبْطِلُ الْأَجْرَ».

نکته آخر اینکه رسول رحمت و مهربانی، صدقه دادن را عامل فرو نشاندن خشم پروردگار دانسته و فرموده است: «إِنَّ الصَّدَقَةَ لَتُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ».

صدقه و بخشش

خداوند به پیامبرش می‌فرماید: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾.

کلمه سخاوت در قرآن مجید نیامده، ولی تعبیرهای مشابهی چون ترک بخل، ستایش انفاق و بهره‌رسانی به دیگران به کار رفته است. از جمله در وصف ﴿عِبَادُ الرَّحْمَنِ﴾ (بندگان خالص خدا) آمده است: ﴿وَالَّذِينَ إِذَا أَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَلَمْ يَقْتُرُوا وَكَانَ بَيْنَ ذَلِكَ قَوَامًا﴾.

در سوره آل عمران نیز می‌خوانیم: ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَيْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾.

پیامبر اسلام به سخاوت و بخشش در راه خدا بسیار اهمیت می‌داد و با تعبیرهای گوناگون، پیروان خود را به آراستگی به این ویژگی ارزشمند دعوت می‌کرد. ایشان می‌فرمود: «السَّخِيُّ قَرِيبٌ مِنَ اللَّهِ قَرِيبٌ مِنَ النَّاسِ قَرِيبٌ مِنَ الْجَنَّةِ»؛ «انسان سخاوتمند، به خدا، مردم و بهشت، نزدیک است». آن حضرت به عدی، پسر حاتم طایی فرمود: «دُفِعَ عَنْ أَبِيكَ الْعَذَابُ الشَّدِيدُ لِسَخَاءِ نَفْسِهِ»؛ «از پدرت (حاتم) به دلیل سخاوتمند بودنش، عذاب سخت، دفع و برطرف شد». علی(ع) درباره سیره پیامبر خدا می‌فرماید: هرگاه پیامبر می‌خواست غذا بخورد، به من می‌فرمود: در را باز بگذار تا هرکس می‌خواهد، بیاید و غذا بخورد.

همچنین رسول خدا(ص) به علی(ع) می‌فرمود: «تا می‌توانی صدقه بده تا حدی که بگویند اسراف کردی، در حالی که این اسراف نیست». پیامبر اکرم(ص) خطاب به کسانی که روح سخاوت ندارند، می‌فرماید: «هر که مال خود را به اختیار از نیکان دریغ کند، خداوند، مالش را به اجبار، نصیب بدان گرداند»..

در سیره عملی حضرت محمد(ص) آمده است که روزی به طواف کعبه مشغول بود. مردی را دید که پرده کعبه را گرفته است و می‌گوید: خدایا! به حرمت این خانه، مرا بیامرز. حضرت پرسید: گناهت چیست؟ او گفت: من مردی ثروتمند هستم. هر وقت فقیری به سوی من می‌آید و چیزی از من می‌خواهد، گویا شعله آتشی به من روی می‌آورد. پیامبر به او فرمود: «از من دور شو و مرا به آتش خود مسوزان». سپس فرمود: «اگر تو بین رکن و مقام (کنار کعبه) دو هزار رکعت نماز بگزاری و آن قدر گریه کنی که از اشک‌هایت، نهرها جاری گردد، ولی با خصلت بخل بمیری، اهل دوزخ خواهی بود».

رسول الله(ص) در سخنی زیبا می‌فرماید: «مَا نَقَصَ مَالٌ مِنْ صَدَقَةٍ قَطُّ فَأَعْطُوا وَ لَا تَجْبُنُوا»؛ «هیچ مالی هرگز به جهت صدقه دادن کم نشد. پس عطا کنید و نترسید». پیامبر، یکی از راه‌های درمان بیماران را صدقه دادن دانسته است و می‌فرماید: «صدقه بدهید و بیماران خود را با صدقه درمان کنید؛ زیرا صدقه از پیش‌آمدهای ناگوار و بیماری‌ها جلوگیری می‌کند و بر عمر و حسنات شما می‌افزاید»..

از سوی دیگر، پیامبر رحمت، صدقه را سایه سار مؤمن در روز قیامت می‌شمارد و می‌فرماید: «أَرْضُ الْقِيَامَةِ نَارٌ مَا خَلَا ظِلَّ الْمُؤْمِنِ فَإِنَّ صَدَقَتَهُ تُظِلُّهُ»؛ «زمین قیامت یک‌پارچه آتش است به جز سایه مؤمن؛ زیرا صدقه‌اش بر او سایه می‌افکند». رسول خدا(ص) درباره صدقه دادن نیز فرموده است: «تَصَدَّقُوا مِنْ غَيْرِ مَخِيلَةٍ فَإِنَّ الْمَخِيلَةَ تُبْطِلُ الْأَجْرَ»؛ «بی‌چشم داشت، صدقه بدهید؛ زیرا چشم‌داشت، پاداش را از بین می‌برد».

نکته آخر اینکه رسول رحمت و مهربانی، صدقه دادن را عامل فرو نشاندن خشم پروردگار دانسته و فرموده است: «إِنَّ الصَّدَقَةَ تُطْفِئُ غَضَبَ الرَّبِّ‌»؛ «صدقه، خشم پروردگار را فرو می‌نشاند»..

پرسش مستقیم

• سیره پیامبر خاتم در صدقه دادن چه بوده است؟ (پرسش)

منابع

1. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
2. اسحاقی، سید حسین، رسول مهربانی