عصمت حضرت زکریا

این مدخل زیرشاخهٔ بحث عصمت پیامبران است. مدخل مرتبط ندارد پرسش‌های مرتبط با این مدخل را ببینید

عصمت حضرت زکریا (ع) به معنای مصونیت ایشان از هر گناه و خطا و اشتباهی است. به طور کلی عصمت حضرت زکریا(ع) با استناد به براهین عقلی و ادله نقلی که در اثبات عصمت سایر انبیا از آنها بهره گرفته می‌شود قابل اثبات است. به عنوان نمونه برهان حفظ شریعت، برهان لطف، برهان تسلسل، برهان وجوب اطاعت از پیامبر، برخی از براهین عقلی عصمت آن حضرت هستند. همچنین است استناد به آیات و روایاتی که در آنها خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند.

معناشناسی عصمت

معنای لغوی

عصمت، واژه‌ای عربی و از ماده «عَصِمَ يَعْصِمُ» است که در لغت سه معنا برای آن ذکر شده؛ یکی: «مَسَکَ» به معنای حفظ و نگهداری، دوم: «مَنَعَ» به معنای مانع شدن و سوم به معنای وسیله بازداشتن. با این وجود واژه «عصمت»، به معنای «گرفتن» و «نگهداری» مناسب‌تر از معنای «مانع شدن» است و شاید به همین جهت است که برخی لغویون نیز «اعصم» را به معنای «مَسْک» و «اعتصام» را به «استمساک» معنا کرده‌اند.

در اصطلاح متکلمان

در علم کلام دست کم دو معنا برای عصمت ارائه شده است:

1. عصمت به معنای لطف: مرحوم شیخ مفید نخستین متکلم امامیه است که به تعریف عصمت پرداخته است. از نظر او عصمت از ناحیه خداوند متعال، همان توفیق و لطف او برای حجت‌های اوست و اعتصام به این عصمت به وسیله حجج الهی برای حفظ دین خداوند از ورود گناهان و خطاها در آن است. متکلمان امامیه به تبع مرحوم مفید قرن‌ها عصمت را به لطف تعریف کرده‌اند و بزرگانی همچون سیدمرتضی، شیخ طوسی، نوبختی، نباطی و مانند آنها در آثار خود آن را به کار برده‌اند.
2. عصمت به معنای ملکه: پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند، مرحوم خواجه نصیرالدین طوسی آن را به نقل از فلاسفه، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر اندیشه حکماست. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند.

ادله اثبات عصمت حضرت زکریا(ع)

براهین عقلی

مقالهٔ اصلی: اثبات عصمت پیامبران در کلام اسلامی

از آنجا که حضرت زکریا(ع) یکی از انبیای الهی است؛ لذا می‌توان جهت اثبات عصمت آن حضرت به همان براهین عقلی که متکلمان در اثبات عصمت انبیا به آنها استناد کرده‌اند، استناد نمود که بارزترین آنها عبارت‌اند از: برهان امتناع تسلسل ، برهان لزوم هدایت بشر، برهان نقض غرض ، برهان وجوب اطاعت از معصوم.، برهان حفظ شریعت . برهان لزوم اطمینان .، برهان لطف و غیره.

ادله نقلی

ادله قرآنی

در برخی از آیات قرآن کریم خصوصیاتی همچون اصطفای الهی، وجوب اطاعت تام و عدم تسلط شیطان بر برخی انسان‌های برگزیده و نیز الگو بودن انبیا بیان شده که به مصونیت همه انبیا از ارتکاب کبائر، خطا، نسیان و اشتباه که همان حقیقت عصمت است، اشاره دارند. کلیت این آیات شامل حضرت زکریا(ع) نیز شده و بر اساس آنها، عصمت آن حضرت نیز ثابت می‌گردد.

عدم تسلط شیطان بر پیامبران

به عنوان نمونه خدای متعال در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: ﴿إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ﴾. فراز: ﴿لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ﴾، نكره در سياق نفى و مفيد عموم است، در نتيجه هر گونه سيطره و تصرف شيطان به هر نحوى از انحاء از بندگان حقيقى خداوند را منتفی می‌کند. از طرفی عمومیت این فراز از آیه، قرینه است بر اینکه مراد از «عبادی»، صرفا بندگان خالص و حقیقی خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در زندگی خویش مرتکب برخی گناهان شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از ارتکاب معاصی، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر وسوسه‌های ابلیس نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای نفی تأثیر وسوسه در عبادالله است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از قرآن کریم و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به خدا توکل می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، ثابت می‌نماید..

اصطفای الهی پیامبران

واژه «اصطفا» در لغت در معنای خالصِ چیزی را به دست آوردن استعمال شده است. روشن است که حاصل گزینش الهی و خالص کردن برخی توسط او چیزی جز عصمت نیست.

به عنوان نمونه قرآن کریم در جایی می‌فرماید: ﴿اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلَائِكَةِ رُسُلًا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾، ﴿يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ﴾. با توجه به اینکه ضمایر «هم» در کلمات ﴿أَيْدِيهِمْ﴾ و ﴿خَلْفَهُمْ﴾ بر اساس دیدگاه برخی مفسران به ﴿رُسُلًا﴾ و طبق نظر برخی دیگر به ﴿النَّاسِ﴾ برمی‌گردد و با عنایت به معنای لغوی اصطفا، تفسیر آیه چنین می‌شود که خداوند از میان مردم و فرشتگان، شایستگان را برمی‌گزیند. از این رو اگر عصمت پیام آور تضمین نشده باشد، ابلاغ این پیام دچار آسیب شده و با غرض ارسال رسل ناسازگار خواهد بود.

امر به اطاعت تام و مطلق از پیامبران

خداوند متعال در دسته دیگری از آیات به وجوب اطاعت مطلق از رسولان خود و نیز تأسی به آنان امر کرده است. روشن است که بر اساس قواعد کلامی صدور چنین امری از سوی خدای متعال، مستلزم عصمت آن شخص است.؛ چراکه در غیر این صورت گرفتار تناقض خواهیم شد و تناقض از مولای حکیم صادر نمی‌شود. عصمت در اینجا به معنای مصونیت از اقسام معاصی، نسیان، خطا و اشتباه است؛ چراکه اگر مصونیت را منحصر در عدم ارتکاب معاصی دانسته و به جواز صدور نسیان، خطا و اشتباه از انبیا (ع)، معتقد شویم، غرض از ارسال نبی یا رسول نقض شده و اطمینان به گفتار و کردار انبیا و رسل (ع) در نظر مکلفین به اطاعت به صورت کامل محقق نخواهد شد.

معرفی پیامبران به عنوان الگوی حسنه

مصونیت انبیا (ع) را می‌توان از آیات دیگری که ضمن نام بردن از برخی انبیا، آنان را به صورت مطلق به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به تأسی از آنان ترغیب می‌نمایند، استفاده کرد. چه اینکه قرآن کریم از رسول گرامی اسلام (ص) به عنوان اسوه‌ای نیکو یاد کرده و می‌فرماید: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾. همچنین از حضرت ابراهیم(ع) یاد کرده و می‌فرماید: ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ﴾.

واژه «اسوه» در کتب لغت به معنای «قُدوه» است. قدوه نیز در مورد کسی به کار می‌رود که به او اقتدا می‌شود. کیفیت استدلال به این آیات چنین است که خدای متعال، پیامبراکرم (ص) و حضرت ابراهیم(ع) را به صورت مطلق و بدون هیچ قید و شرطی به عنوان الگو و سرمشق دیگران معرفی کرده است. با عنایت به معنای لغوی اسوه، این آیات در شمار آیاتی قرار می‌گیرند که به نحو مطلق به اقتدا و اطاعت از انبیا (ع)امر کرده‌اند و چنانچه سابقا گذشت، امر مطلق به اطاعت از شخصی مساوی با عصمت اوست؛ چراکه در غیر این صورت هرگز امر به اقتدا به غیر معصوم و اسوه قرار دادن او تعلق نگرفته و این مسأله به تناقض خواهد انجامید.

اتمام حجت هدف از بعثت انبیا

در دسته‌ای دیگر از آیات، اتمام حجت بر مردم به عنوان یکی از اهداف بعثت انبیا معرفی شده است. قرآن کریم در این خصوص می‌فرماید: ﴿رُسُلًا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَى اللَّهِ حُجَّةٌ بَعْدَ الرُّسُلِ وَكَانَ اللَّهُ عَزِيزًا حَكِيمًا﴾، .

آیاتی که بر عصمت فرشته وحی دلالت دارند

در قرآن کریم از عصمت و امانتداری فرشتۀ وحی سخن گفته شده است به نحوی که خداوند دربارۀ آنان فرموده است: ﴿لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ﴾، بنابراین اگر حاملِ اول وحی یعنی فرشتگان از جمله جبرئیل دارای عصمت باشد، حامل دیگر آن یعنی پیامبر هم چنین صفتی باید داشته باشد، زیرا نداشتن عصمت همانطور که نقض امانتداری فرشته وحی محسوب می‌‌شود، نقض امانتداری پیامبران هم خواهد بود.

ادله روایی

در روایات متعددی بر قطعی بودن عصمت انبیا(ع) تأکید شده است از جمله آنها روایتی است از امام باقر(ع) که در آن آمده است: «انبیا گناه نمی‌کنند؛ چون همگی معصوم و پاک‌اند و آنان مرتکب گناه کوچک یا بزرگ نمی‌شوند».

امام رضا (ع) نیز دربارۀ عصمت پیامبران برای مأمون نوشت: «خداوند فرمان کسی که می‌‌داند مردم را گمراه می‌‌کند واجب نمی‌کند و برای رسالت خویش کسی را انتخاب نمی‌کند که می‌‌داند او به خدا و بندگانش کفر ورزیده و شیطان را به جایی خدا عبادت می‌‌کند».

در برخی ادعیه چنین آمده که إعتبار بازخواست الهی در پرتو عصمت است. توضیح اینکه خداوند متعال انبیاء و اوصیاء را فرستاده است و برای هر یک از ایشان شریعتی قرار داده تا دین الهی را برپا کنند و به تبع حجت را بر بندگان تمام. روشن است که اگر آنان خود معصوم نباشند، حجت بر بندگان هم تمام نبوده و بازخواست الهی لغو است.

توهم تعارض برخی آیات با عصمت حضرت زکریا(ع)

بر اساس یکی از آیات قرآن کریم حضرت زکریا(ع) از خداوند درخواست فرزند کرد. وی در محراب عبادت، نیایش می‌کرد که فرشتگان با بشارت فرزندی به نام یحیی، به حضورش باز یافتند. حضرت زکریا(ع) راز آن بشارت را از خداوند جویا شد که چگونه از من پیرمرد نشانه‌ای خواست. قرآن در مورد این ماجرا فرموده است ﴿ قَالَ رَبِّ اجْعَل لِّيَ آيَةً قَالَ آيَتُكَ أَلاَّ تُكَلِّمَ النَّاسَ ثَلاثَةَ أَيَّامٍ إِلاَّ رَمْزًا وَاذْكُر رَّبَّكَ كَثِيرًا وَسَبِّحْ بِالْعَشِيِّ وَالإِبْكَارِ﴾. آنچه در این ماجرا، در ظاهر عصمت حضرت زکریا(ع) را به چالش می‌کشد، این است که وی با اینکه قدرت نامحدود خداوند را باور داشت، چرا از درگاه خداوند درخواست نشانه کرد؟

پاسخ نخست: درخواست نشانه برای رسیدن به اطمینان: حضرت زکریا (ع) برای اثبات اینکه این بشارت از سوی خداوند، و این خطاب، خطابی رحمانی بوده که فرشته‌ای وی را بدان آگاه ساخته است، نشانه‌ای خواست تا به اطمینان برسد. چنین امری با باور داشتن بشارت فرشتگان همخوان است و نظیر آن را در داستان حضرت ابراهیم (ع) می‌بینیم. انبیا معصوم‌اند و در تشخیص حق و باطل اشتباه نمی‌کنند، اما عصمت آنان ذاتی نیست؛ زیرا مستقل نیستند، بلکه با عنایت الهی تشخیص می‌دهند. چه محذوری دارد که حضرت زکریا (ع) از پروردگار خود نشانی بخواهد که دلالت کند آنچه قبلاً دریافت کرده، بشارت الهی بوده است؛ زیرا شیطان توان مس نفوس قدسی ایشان را ندارد. پیش‌تر بیان شد که پیامبران به تصریح قرآن، از مخلَصین‌اند و شیطان به ناتوانی خود از منحرف ساختن ایشان اعتراف کرده است: ﴿إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾. بنابراین زکریا (ع) که مدت مدیدی از دوران نبوت را گذرانده و بارها وحی و الهام الهی را دریافت کرده بود و آن را به خوبی می‌شناخت، امکان ندارد برای تشخیص اصل وحی نشانه بخواهد. این پاسخ را می‌توان بهترین پاسخ دانست.

این پاسخ چنین نقد شده است که پیامبران با نیروی عصمت خود، گفتار فرشته را از وسوسه شیطان تمییز می‌دهند و شیطان هرگز راهی برای نفوذ در آنان ندارد تا بتواند آنان را در یافتن راه سعادت و پیمودن آن دچار مشکل سازد.

این نقد نارساست؛ زیرا آگاه بودن پیامبران امری الهی است. پس می‌توان گفت زکریا برای به دست آوردن موضوعی، از خداوند درخواست نشانه می‌کند و خداوند هم به این درخواست پاسخ مثبت می‌دهد. همین پاسخ دادن خداوند، خود دلیل صحت این دیدگاه است که با آیه سازگار و همخوان است. طبری نیز با پذیرش این پاسخ می‌گوید: حضرت زکریا (ع) می‌خواست با این نشانه، راه هرگونه وسوسه شیطان را بر دل خود ببندد. برخی مفسران نیز همین مطلب را پذیرفته‌اند.

نقدی دیگر بر این پاسخ، این است که این‌گونه اندیشیدن، از ساحت مقدس پیامبران به دور است و با عقل همخوانی ندارد و هیچ انسان مؤمنی به خود اجازه چنین سخنی را نمی‌دهد. نقل همین روایت روی ابن جریر عن السدی و عکرمه ان الشیطان هو الذی شککه فی نداء الملائکه و قال له انه من الشیطان در بی‌اعتبار ساختن راوی آن کافی است و باید این روایت را به صورت راوی آن کوبید و خداوند از تقصیر ابن جریر در نقل این روایت در گذرد.

در تفسیر اطیب البیان آمده است: مفسران گمان کرده‌اند که مراد از کلمه «آیه»، معجزه‌ای است که دلیل بر اثبات و برآمدن این حاجت و استجابت دعا و حقانیت این بشارت باشد و از این جهت، اشکالاتی به این شرح مطرح کرده‌اند: اولاً سه روز تکلم نکردن با مردم و ذکر گفتن، معجزه نیست؛ ثانیاً حضرت زکریا (ع) پس از دعا و دریافت بشارت مگر همچنان دچار تردید بود تا نیازمند نشان و معجزه باشد؟ ثالثاً اگر در آن بشارت شکی باشد، در این دستور هم همان شک وجود خواهد داشت.

ایراد سخن این مفسر، این است که اولاً تکلم نکردن با مردم معجزه نیست، ولی تکلم نکردن با این ویژگی که توان سخن گفتن با مردم از وی گرفته شود، ولی در مورد ذکر و تلاوت کتاب الهی قدرت وی پابرجا بماند، نشان اعجاز آن است؛ ثانیاً نسبت دادن شک به حضرت زکریا (ع) پس از دریافت بشارت، ادعایی است که باورمندان به نفی عصمت پیامبران بر آن پای می‌فشارند و درخواست نشانه را هم دلیل این باور می‌دانند؛ ثالثاً شک در بشارت، با شک در این دستور متفاوت است؛ چراکه این دستور فقط دستوری تشریعی نبود، بلکه نشانه‌ای تکوینی بود که حضرت زکریا (ع) به مدت سه روز توان سخن گفتن با کسی را نداشت و تنها ذکر خدا و تسبیح او بر زبانش جاری می‌شد. از آیه ۱۰ سوره مریم ﴿ثَلَاثَ لَيَالٍ سَوِيًّا﴾ چنین برداشت می‌شود که زبان وی در سلامت کامل بوده است. در المیزان ﴿سَوِيًّا﴾ به «صحیح و بدون هیچ‌گونه بیماری و آفت» تفسیر شده است.

پاسخ دوم: نشانه برای آگاهی از زمان حمل: نشانه خواستن زکریا (ع) از خداوند، برای آگاهی از زمان عملی شدن بشارت بوده است؛ زیرا وی بی‌صبرانه منتظر چنین فرزندی بود. پس نشانه خواستن، حکایت از شک در وعده الهی نداشت تا در عصمت آن حضرت خدشه‌ای وارد آید. این پاسخ نیز خالی از ایراد است.

پاسخ سوم: درخواست نشانه برای استدلال بر بارداری همسر: حضرت نشانه‌ای خواست تا بدان بر بارداری همسرش استدلال کند و از هنگام آن آگاه شود (به تعبیر فخر رازی تا از وقت انعقاد نطفه او آگاه شود). این پاسخ با سیاق آیات همخوانی ندارد.

پاسخ چهارم: درخواست نشانه برای اطمینان از صدور امر از جانب خدا: حضرت زکریا (ع) علامتی خواست تا برای وی روشن شود آیا این امر از سوی خداوند است. خداوند برای کیفر دادن و تنبیه وی، مهر سکوت بر لبانش نهاد. قرطبی این پاسخ را دیدگاه بیشتر مفسران می‌داند: قاله اکثر المفسرین.

این پاسخ نارساست؛ زیرا اولاً با ظاهر آیه شریفه ناسازگار است. ظاهر آیه، گویای این است که حضرت زکریا (ع) درخواست نشانه می‌کند و این درخواست از سوی خداوند پذیرفته می‌شود. حال چگونه می‌توان این نشانه را تنبیه شمرد؟ ثانیاً فرو بستن لب از گفت‌و‌گو با مردم و گشودن آن به ذکر و تسبیح خداوند را نمی‌توان عذاب دانست، بلکه این نعمت و رحمتی بود که خداوند بر آن حضرت ارزانی داشت؛ ثالثاً کلمه آیه، با تنبیه بودن تناسب ندارد؛ زیرا خداوند در پاسخ درخواست حضرت زکریا (ع) می‌فرماید: «نشانه تو این است که.»..؛ مگر اینکه آیه آن‌گونه که در برخی آیات گفته شد، به معنای مایه عبرت باشد، تا با تنبیه سازگار شود؛ ولی این مطلب با لحن و سیاق آیه و اینکه حضرت خود درخواست آیه کرده است، سازگاری ندارد».

پرسش مستقیم

1. آیا درخواست نشانه از خداوند توسط حضرت زکریا بر عدم عصمت ایشان دلالت می‌کند؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

• حضرت زکریا
• پیامبران

منابع

1. احمدی، رحمت‌الله، پدیده وحی از دیدگاه علامه طباطبایی
2. حسینی میلانی، سید علی، عصمت از منظر فریقین
3. فاریاب، محمد حسین، عصمت امام
4. هادی اکبری ملک‌آبادی و رقیه یوسفی سوته، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
5. محمد تقی فیاض‌بخش، فرید محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
6. محمد هادی فرقانی و محمد عباس‌زاده جهرمی، خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم، دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی
7. علوی مهر، حسین، مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن
8. انواری، جعفر، نور عصمت بر سیمای نبوت
9. امیر دیوانی؛ محمد سعیدی مهر؛ علی رضا امینی و محسن جوادی، معارف اسلامی ج۲