تاسوعا در تاریخ اسلامی
 |
| سوگواری امام حسین |
| رویدادها |
|---|
| واقعه عاشورا • اسیران کربلا • روز شمار واقعه عاشورا • روز عاشورا • نامه های کوفیان به امام حسین • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) |
| افراد |
| علی اکبر • علی اصغر • عباس بن علی • زینب کبری • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا |
| جای‌ها |
| حرم امام حسین • تل زینبیه • حرم عباس بن علی • گودال قتلگاه • بین الحرمین • نهر علقمه |
| مناسبت‌ها |
| تاسوعا • عاشورا • اربعین |
| مراسم |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت |
مقدمه
از مهم‌ترین مناسبت‌های برگزاری مراسم عزاداری شیعیان
«تاسوعا» از ریشه «تسع» به معنای نه و نهم است و در فرهنگ اسلامی به نهمین روز ماه محرم گفته می‌شود. در تقویم شیعی، تاسوعا روزی محترم و مهم، و پس از عاشورا اصلی‌ترین زمان برگزاری مراسم عزاداری شیعیان در کشورهای مختلف محسوب می‌شود. به همین جهت در برخی از کشورهای اسلامی ازجمله ایران این روز تعطیل رسمی است. اهمیت این روز، ظاهراً سابقه و مستندی در منابع دینی ندارد. طبق گزارش منابع تاریخی و مقاتل، مجموعه اتفاقاتی در نهم محرم سال ۶۱ق رخ دادند که احتمالاً همان‌ها این روز را در فرهنگ شیعی اهمیت بخشیده‌اند؛ اتفاقاتی که نقشی مهم در واقعه فردای آن روز یعنی عاشورا داشتند.
نخستین اتفاق آن روز، ورود شمر بن ذی‌الجوشن همراه با لشکری از سپاهیان از کوفه به سرزمین کربلا بود. شمر حامل نامه مهم عبید الله بن زیاد برای عمر بن سعد بود که در آن از عمر خواسته شده بود با امام حسین(ع) مسامحه نکند یا فرماندهی سپاه را به شمر واگذار کند. پس از خواندن آن نامه، عمربن سعد تصمیم به آغاز جنگ گرفت. دومین اتفاق، بردن امان نامه توسط شمر برای حضرت عباس(ع) و دیگر پسران ام‌البنین در سپاه امام حسین(ع) (عبدالله، جعفر و عثمان) بود که به واسطه مادرشان ام‌البنین با شمر خویشاوندی داشتند و هردو از قبیله «بنی‌کلاب» بودند. این امان‌نامه به درخواست شمرو عبدالله بن ابی المحل - برادرزاده ام‌البنین - توسط ابن زیاد صادر شده بود.
اتفاق سوم، هجوم سپاه کوفه به سمت محل استقرار سپاه امام حسین(ع) و محاصره خیمه‌های ایشان در عصرگاه آن روز با هدف آغاز جنگ بود. در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده است: «تاسوعا روزی است که حسین(ع) و اصحاب او در کربلا محاصره شدند و سپاه شامی بر ضد آنان گردهم آمدند. ابن زیاد و عمر بن سعد نیز از فراهم آمدن آن همه نیرو خوشحال شدند و آن روز حسین(ع) و یارانش را ناتوان شمردند و یقین کردند که دیگر برای او کمکی نخواهد رسید و عراقیان نیز او را پشتیبانی نخواهند کرد». مشهور است که امام حسین(ع) پس از اطلاع از قصد سپاه مقابل برای آغاز جنگ، با فرستادن حضرت عباس(ع) از ایشان یک شب مهلت خواست و درنتیجه جنگ به فردای آن روز موکول شد. هر سه این اتفاقات، در روضه‌خوانی‌ها روایت می‌شوند و درباره‌شان شعر و نوحه بسیار گفته شده است. ظاهراً به دلیل اتفاق دوم و سوم، روز تاسوعا در فرهنگ شیعیان روز گرامی‌داشت عباس بن علی محسوب می‌شود و محور اصلی نوحه‌خوانی‌ها و عزاداری‌ها، ذکر فضائل وی و گزارش نحوه شهادتش است.
عزاداری‌های عاشورا که معمولاً از نخستین شب دهه محرم آغاز می‌شوند، در تاسوعا و عاشورا به اوج خود می‌رسند. در کنار مجالس روضه‌خوانی، برگزاری آیین‌های مختلف عزاداری مانند نخل‌گردانی، علم‌گردانی و سنگ‌زنی در تاسوعا رونق دارد. در این روز همچنین در سیرجان حجله‌گردانی، در کومله کرنانوازی و در ابیانه «جاق جاقازنی» و «شاداگردانی» برگزار می‌شود. علاوه بر این آیین‌های عمومی عاشورا، برخی آیین‌های عزاداری که به نوعی مربوط به حضرت عباس یا به نام وی هستند، اختصاصاً در تاسوعا برگزار می‌شوند. به عنوان مثال شمع‌گردانی در اردبیل، چهل منبر در لرستان، توغ‌گردانی در آذرشهر، جریده‌گردانی در کاشان و زار خاک در روستای قورتان (از توابع زواره اصفهان) از جمله آیین‌هایی هستند که اختصاصاً در شب و روز تاسوعا اجرا می‌شوند یا صورت اجرایشان در این زمان، با زمان‌های دیگر متفاوت است. همچنین در برخی مناطق از جمله قائنات و روستاهای بروجرد، در روز تاسوعا آیین «علم‌بندان» به یاد علمدار سپاه امام حسین(ع) برگزار می‌شود. شب تاسوعا را در برخی مناطق استان اصفهان از جمله اردهال و آران و بیدگل، شب عباس علی می‌نامند. در روستای سینقال (از توابع اردهال) در این شب عزاداران در مسجد جمع می‌شوند و توغ و علم بر می‌دارند و در معابر عمومی می‌گردانند و عزاداری می‌کنند. آنهایی که نذر ابالفضل دارند، هنگام عبور علم و توغ از مقابل منزلشان به علم‌بردار مقداری پول یا قند و چای هدیه می‌دهند. در سنندج، دسته‌های عزادار با علم و کتل از مقابل منازل خانواده‌های سرشناس شهر حرکت می‌کنند و به بازوی کودکانی که نذر ابوالفضل هستند، بازوبند سفید می‌بندند.
برخی نذورات و اطعام‌ها هم مخصوص تاسوعا هستند؛ از جمله «نان عباس علی» و «گرده عباسی» که در برخی مناطق در شب یا روز تاسوعا طبخ شده و به عنوان نذری بین عزاداران توزیع می‌شود. در چشمه گرمی ایذه، شب تاسوعا، شب عروسی قاسم قلمداد می‌شود و مردم به این مناسبت برای برآورده شدن حاجاتشان حنا و شمع نذر می‌کنند. در داراب نیز شب تاسوعا، زنان حلوای پای علم درست می‌کنند و روز تاسوعا آن را توزیع می‌کنند.[۱]
