فلسفه غیبت صغری

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث امام مهدی و غیبت صغری است.

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امام مهدی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

امام زمان(ع) دارای دو غیبت صغری و غیبت کبری هستند، غیبت صغری که از شهادت امام عسکری(ع) آغاز شد 69 سال به طول انجامید و زمینه‌سازی شد برای غیبت کبری. مهمترین فلسفه‌ای که برای غیبت صغری بیان شده آماده‌سازی جامعه اسلامی و جامعه بشری بود شروع غیبت کبری و نیز آماده شدن مردم برای ظهور و بر پا شدن دولت جهانی اسلام.

مقدمه

در روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع)، غیبت حضرت مهدی(ع) دارای دو بخش کوتاه مدت "غیبت صغری" و درازمدت "غیبت کبری" دانسته شده است. امام صادق(ع) در این باره فرمود: "همانا برای قائم دو غیبت است که در یکی از آن دو به خانواده‌اش برمی‌گردد و در دیگری معلوم نیست کجاست؛ هر سال در مناسک حج حاضر می‌گردد و مردم را می‌بیند در حالی که مردم او را نمی‌بینند"^[۱]. علاوه بر دوگونه بودن، در برخی روایات به کوتاه بودن یکی و بلند بودن دیگری نیز اشاره شده است. همان حضرت در سخنی دیگر فرمود: "برای قائم دو غیبت است: یکی از آنها کوتاه مدت و دیگری درا زمدت..."^[۲].

اما "غیبت صغری"؛ اگرچه این تعبیر در روایات معصومین(ع) به این صورت نیامده است، امّا رفته رفته به خاطر کوتاه بودن دوران نخست غیبت، به این عنوان مشهور شده است. البته بهتر بود به جای "غیبت صغری" از آن به "غیبت ناقصه" تعبیر می‌شد. چرا که با پایان یافتن این دوران غیبت تامّه آغاز شده است. مهمترین تفاوت این دوره در تام و ناقص بودن آن دو است، وگرنه با توجه به پیوستگی هردو غیبت به یکدیگر تفکیک آن دو به کوتاه و بلند، معنای قابل قبولی نخواهد داشت. امّا براساس دیدگاه مشهور، غیبت صغری در اصطلاح مهدویت عبارت است از پنهان‌زیستی کوتاه مدت حضرت مهدی(ع) با ویژگی‌های خاصّ، پس از شهادت امام عسکری(ع) تا آغاز "غیبت کبری".

اگرچه برخی آغاز این دوران را از همان ابتدای ولادت دانسته^[۳]، مدت آن را ۷۴ سال ذکر کرده‌اند، اما مشهور آن است که آغاز آن از شهادت امام حسن عسکری(ع) و مدت آن حدود ۶۹ سال است^[۴] به دلیل اینکه اگرچه حضرت مهدی(ع) در زمان حیات پدر بزرگوار خود گاهی به صورت پنهانی زندگی می‌کرد، امّا فراوانی کسانی که در این دوره به لقاء آن حضرت نائل شده‌اند گویای آن است که آشکار بودن آن حضرت برای عده‌ای فراوان بیش از پنهانی بودن ایشان بوده است. افزون بر آنکه، پنهانی اندک، در دوران امام عسکری(ع) خود می‌توانسته تمهیدی برای دوران غیبت صغری باشد. چرا که، همان گونه که غیبت کبری بدون مقدمه ممکن بود مشکلاتی را برای جامعه شیعی پدید آورد، غیبت صغری بدون مقدمه نیز مشکلاتی ایجاد می‌کرد^[۵].

غیبت صغری زمینه‌سازی برای غیبت کبری

غیبت برنامه‌ای مقدماتی است که برای زمینه‌سازی ظهور حضرت مهدی (ع) و به انجام رساندن مأموریت اصلاحی بزرگ جهانی آن حضرت امری لازم و ضروری است. حکمت خداوندگار بر این تعلق گرفته است که این غیبت دارای دو مرحله باشد. دلیل این امر نیز واضح و آشکار است؛ چرا که اگر غیبت کامل به صورت ناگهانی به انجام می‌رسید موجب از دست رفتن مجموعه عواملی می‌گردید که برای آماده سازی جامعه اسلامی، بلکه جامعه بشری برای ظهور آن حضرت و بر پا کردن دولت جهانی اسلام لازم است.

زیرا محور کلی این آماده سازی، آزمون‌های مقدماتی است و چنین آزمونی نیازمند پاره‌ای از عوامل و باورهای عقیدتی محکم است تا در طول نسل‌های جامعه اسلامی برای انسان مسلمان، همچون تکیه‌گاهی در راه پیروز شدن در امتحان و گردآوردن تجربیات و شایستگی‌های روحی و معرفتی در جهت آمادگی برای ظهور باشد.

پیامبر اکرم و ائمه (ع) از اهل بیت آن حضرت هر چه به زمان غیبت امام زمان نزدیک‌تر می‌شدند، گام‌های بیشتری برداشته و اقدامات عمیق‌تر و فراگیرتری برای زمینه سازی و آماده کردن مردم برای غیبت انجام می‌دادند. مانند خبر دادن از حتمی بودن غیبت، مخفی بودن ولادت صاحب غیبت، گسترش دامنه عمل سازمان وکلا و قرار دادن معارف اسلامی مورد نیاز امت در اختیار آنان، مانند قواعدی که استنباط احکام شرعی و دیگر امور بر اساس آن‌ها استوار است. اما با همه این احوال، زمینه سازی کامل برای غیبت، محتاج به گام‌های تکمیلی و نمونه‌های تطبیقی دیگری بود که بتواند این برنامه‌ها را تأکید و تبیین نماید و این همان کاری بود که حضرت مهدی (ع) در مدت غیبت صغری آن را به انجام رساندند. آن حضرت در این برهه از زمان که مرحله انتقال از زمان ظهور کامل ائمه (ع) به زمان غیبت کامل امام زمان (ع) است، همواره همین راه را در پیش گرفته بودند و در واقع غیبت صغری آخرین گام در راه زمینه سازی برای غیبت کبری بوده است.

ما این حقیقت را از طریق تحلیل سیره و اهداف حضرت مهدی (ع) در زمان غیبت صغری و مقایسه این اهداف با ویژگی‌های خاص زمان غیبت کبری به روشنی در می‌یابیم. به همین دلیل، اهداف و سیره آن حضرت را در غیبت صغری از این دیدگاه بررسی می‌کنیم تا ارتباط میان سیره آن حضرت در زمان غیبت صغری و غیبت کبری آشکار گردد.

در زمان غیبت صغری، امام مهدی(ع) از دیده‌‏ها پنهان بود؛ ولی از راه نمایندگان، وکیلان و یاران مورد وثوق با شیعیان خود ارتباط داشتند^[۶]. ولی رفته ‏رفته با پدید آمدن آمادگی، پس از گذشت مدت ۶۹ سال ـ به دستور خداوند سبحانه و تعالی ـ آن حضرت در پرده پنهان‌‏زیستی تمام و کامل قرار گرفت. پس غیبت صغرای حضرت مقدمه‌ای بود تا بستر برای غیبت کبرای آن حضرت آماده گردد^[۷].

ویژگی‌های دوران غیبت

برخی از ویژگی‌های غیبت صغری که آن را از دوره بعد متفاوت نمود، عبارت بود از:

غیبت نخست "غیبت صغری" از نظر زمان محدود بوده، برخلاف غیبت کبری که بسیار طولانی است و غیر از خداوند کسی از مدت آن آگاهی ندارد.
در دوران غیبت نخست "غیبت صغری"، پنهان‌زیستی امام همه جانبه و عمومی نبود. امام اگرچه از نگاه‌ها پنهان بود؛ اما کسانی مانند نواب خاصّ، برخی از وکلای آن حضرت و نیز افرادی با ویژگی‌های ممتاز، می‌توانستند با آن حضرت در تماس باشند و پرسش‌ها و نامه‌های مردم را خدمت امام ببرند و پاسخ او را به مردم برسانند و یا به دیدار آن حضرت نائل شوند. اما در غیبت تامه "غیبت کبری" امام به طور کلی از نگاه‌ها پنهان است و باب مکاتبه و نامه‌نگاری بسته است، یعنی، بنای غیبت کبری و اقتضای آن این است که حضرت دیده نشود. البته این بدان معنا نیست که امکان ندارد دیده شود؛ بلکه ممکن است برخی افراد، حضرت را ببینند.
در غیبت صغری، حضرت چهار نماینده داشت که آنها را به صورت معین و مشخص تعیین کرده و برگزیده بود. مهمترین وظیفه آنها برقراری ارتباط بین امام و مردم بود. ایشان اقامتگاه و مکان حضرت را نیز می‌دانستند؛ ولی در غیبت کبری چنین نیست.
در غیبت صغری ـ افزون بر سفیران چهارگانه ـ ممکن بود کسانی آن حضرت را ببیند و بشناسد؛ ولی در غیبت کبری کسی او را نمی‌بیند و اگر ببیند نمی‌شناسد^[۸].

پرسش مستقیم

حکمت غیبت صغری قبل از غیبت کبری چه بوده است؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ «إِنَ‏ لِلْقَائِمِ‏ غَيْبَتَيْنِ‏ يَرْجِعُ‏ فِي‏ إِحْدَاهُمَا وَ فِي‏ الْأُخْرَى‏ لَا يُدْرَى‏ أَيْنَ‏ هُوَ يَشْهَدُ الْمَوَاسِمَ‏ يَرَى‏ النَّاسَ‏ وَ لَا يَرَوْنَه‏‏»؛ نعمانی رحمه اللّه، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۵.
↑ «لِلْقَائِمِ‏ غَيْبَتَانِ‏ إِحْدَاهُمَا قَصِيرَةٌ وَ الْأُخْرَى‏ طَوِيلَة‏‏»؛ شیخ کلینی رحمه اللّه، کافی، ج ۱، ص ۳۴۰.
↑ شیخ مفید، ارشاد، ج ۲، ص ۳۴۰.
↑ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۵۹، شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۴۱، نعمانی، الغیبة، ص ۱۴۹.
↑ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۸۴ ـ ۸۷.
↑ سید محمد باقر صدر، رهبری بر فراز قرون، ص ۱۰۱.
↑ حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۱۴، ص ۱۸۹؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص ۳۲۵ – ۳۲۷؛ رجالی تهرانی، علی رضا یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص ۸۲؛ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۱۴۵؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۸۵-۱۸۷؛ طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، ص۸۸؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۳۲۷.
↑ سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۸۴ - ۸۷.

[1] «إِنَ‏ لِلْقَائِمِ‏ غَيْبَتَيْنِ‏ يَرْجِعُ‏ فِي‏ إِحْدَاهُمَا وَ فِي‏ الْأُخْرَى‏ لَا يُدْرَى‏ أَيْنَ‏ هُوَ يَشْهَدُ الْمَوَاسِمَ‏ يَرَى‏ النَّاسَ‏ وَ لَا يَرَوْنَه‏‏»؛ نعمانی رحمه اللّه، الغیبة، ص ۱۷۵، ح ۱۵.

[2] «لِلْقَائِمِ‏ غَيْبَتَانِ‏ إِحْدَاهُمَا قَصِيرَةٌ وَ الْأُخْرَى‏ طَوِيلَة‏‏»؛ شیخ کلینی رحمه اللّه، کافی، ج ۱، ص ۳۴۰.

[3] شیخ مفید، ارشاد، ج ۲، ص ۳۴۰.

[4] شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص ۱۵۹، شیخ کلینی، کافی، ج ۱، ص ۳۴۱، نعمانی، الغیبة، ص ۱۴۹.

[5] سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۸۴ ـ ۸۷.

[6] سید محمد باقر صدر، رهبری بر فراز قرون، ص ۱۰۱.

[7] حکیم، سید منذر، پیشوایان هدایت، ج۱۴، ص ۱۸۹؛ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص ۳۲۵ – ۳۲۷؛ رجالی تهرانی، علی رضا یکصد پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص ۸۲؛ امینی، ابراهیم، دادگستر جهان، ص ۱۴۵؛ موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان، ص۱۸۵-۱۸۷؛ طاهری، حبیب‌الله، سیمای آفتاب، ص۸۸؛ رضوانی، علی اصغر، موعودشناسی و پاسخ به شبهات، ص ۳۲۷.

[8] سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت، ص ۸۴ - ۸۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]