علم اشائی معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "علم اشائی معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

علم اشائی معصوم در قرآن | علم اشائی معصوم در حدیث | علم اشائی معصوم در کلام اسلامی | علم اشائی معصوم در فلسفه اسلامی | علم اشائی معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• علم غیب شأنی یا استعدادی، یا ارادی و اختیاری چهار عنوانی هستند برای یک موضوع و آن عبارت است از علمی که به صورت بالفعل نزد معصوم حاضر نباشد، اما هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود. لذا در مباحث موجود منظور از علم شأنی همان علم اختیاری است و در روایات هر کجا بحثی از علم اختیاری به میان آمده است با علم اختیاری یکی است.

چیستی علم شأنی، استعدادی، ارادی و اختیاری

• مراد از علم شأنی یا ارادی و یا استعدادی و اختیاری امام آن است که علم به صورت فعلی و آنی نزد امام حاضر نیست، بلکه امام هر وقت اراده کند از علوم و امور غیبی آگاه می‏‌شود و اگر نخواهد و اراده نکند نمی‌داند. این مطلب نشان می دهد، علم امام ذاتی نیست بلکه تبعی و عرضی و با اذن خداوند است، براین اساس است که گاه اراده خداوند در مقطعی به این تعلق می‌گیرد که علمی‌ اعطا نگردد و در مقطعی دیگر، ذات مقدس ربوبی اعطا می‌کند. علم شانی در برابر علم حضوری امام است، در علم حضوری، کشف شدن معلومات نزد امام بالفعل است در مقابل کشف شدن شأنی که با قوه و ارادۀ امام صورت می گیرد و از آن به "لو شاء أن یعلم لعلم" تعبیر شده است. به عبارتی دیگر ارادۀ امام علت تامه برای علم است که اگر اراده کند و بخواهد علم پیدا می کند و البته گاهی هم بدون اراده و در خواب و رؤیا این علم حاصل می شود. مرحوم مظفر در تعریف علم اشائی چنین آورده است: "همانا مراد از علم ارادی و انشائی علمی است که از جانب خداوند متعال داده شده و از جانب ایشان از طریق یکی از راه های الهام یا نقر یا شنیدن یا آموزش توسط پیامبر یا موارد دیگر افاضه شده باشد و این علمی است که ویژه امام است و شامل افراد دیگر نمی‌گردد، منظور از علم در اینجا آن علمی نیست که از راه اکتسابی همچون امارات و حواس پنج‌گانه ظاهری و تجربه های اکتسابی به دست آمده باشد، زیرا در این صورت مردم با امام در این علم همسنگ و شریک خواهند بود، زیرا این علم تابع علت های عادی می باشد و ویژۀ کسی نیست". البته باید توجه داشت، اگر امام در موقعیتی قرار گیرد که علم جدیدی بخواهد، خداوند او را عالم می‌کند. برخی از علما دارای چنین نظریه ایی هستند و می گویند: "ما منع می‌کنیم معصوم به تمام جزئیات افعال مکلفین و اقوال آنان علم فعلی داشته باشد نهایت اینکه آنان قادر هستند "إن شاووا علموا".»

ادلۀ علم شأنی و اختیاری معصوم

• کسانی که قائل به علم اشائی و ارادی معصوم هستند به چهار دسته از روایات استدلال کرده اند و مضمون آنها این است، اهل بیت(علیهم السلام) هر گاه بخواهند، خداوند آنان را آگاه می‏‌سازد، اما اگر مصلحت در ندانستن چیزی باشد کاری نمی‌کنند که آن را بدانند.
• دستۀ اول، سه روایت مختلف از امام صادق(علیه السلام) که فرمودند: "امام هر گاه بخواهد می‌داند و یا هر وقت بخواهد خداوند آگاهش می‌کند": «إِنَّ الْإِمامَ إِذَا شَاءَ أَنْ یَعْلَمَ عُلِّم»، «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ أُعْلِم» و «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ یَعْلَمَ شَیْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ ذَلِكَ». این روایات علم امام را منوط بر تعلیم الهی کرده اند.
• دستۀ دوم، روایاتی که مسئله قبض و بسط علم اهل بیت(علیهم السلام) را مطرح می‌کنند. معمر بن خلاد از امام کاظم(علیه السلام) پرسید آیا شما علم غیب می‌دانید؟ امام در پاسخ فرمودند: «امام باقر(علیه السلام) فرموده است: علم برای ما گشایش می‌یابد و ما آگاهی می‌یابیم و گرفتگی می‌یابد و دیگر آگاهی نمی‌یابیم.» ملامحمد صالح مازندرانی در شرح این روایت می نویسد: "منظور از بسط علم، فعلی بودن آن است و مراد از قبض عدم فعلیت علم، گرچه با توجه و التفات می‌داند.
• دستۀ سوم، روایاتی که مربوط به افزایش علوم آنان است و اگر علوم آنان فعلی بود، افزایش آن معنای معقولی نداشت. زراره می گوید از امام باقر(علیه السلام) شنیدم می فرمود: «اگر علم ما فزونی نمی‌یافت، پایان می‌پذیرفت.» عرض کردم: "چیزی بر شما افزوده می‌شود که پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) آنرا نمی‌دانست؟" فرمود: «هر گاه بنای افزایش علم باشد، نخست بر پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و سپس بر امامان(علیهم السلام) عرضه می‌شود تا به ما می‌رسد.» امام صادق(علیه السلام) نیز می‌فرماید: «شب جمعه‌ای نیست مگر اینکه اولیای خدا سرور ویژه‌ای دارند، هنگامی که شب جمعه فرا می‌رسد رسول خدا(صلی الله علیه و آله) با عرش ارتباط برقرار می‌کند و من نیز همراه او با عرش تماس حاصل می‌کنم و در نتیجه با علمی که از آنجا بهره بردم باز می‌گردم و اگر این نبود قطعاً آنچه در نزد ماست پایان می‌پذیرفت.» در تبیین این روایت چنین گفته شده است: "اشکال ندارد که "اذا شاءوا علموا" از راه صعود ارواح آنها در شب‌های جمعه باشد.
• دستۀ چهارم، روایاتی که نشانگر عدم آگاهی اهل بیت(علیهم السلام) به برخی موضوعات است و چون جهل و نا‌آگاهی با اصل علم اهل بیت(علیهم السلام) منافات دارد، بنابراین توجیه صحیح اینها عدم فعلیت و إرادی بودن علم آنان است. در روایتی عمار ساباطی از امام صادق(علیه السلام) پرسید: آیا امام علم غیب می داند؟ امام فرمودند: «نه، اما هر گاه بخواهد بر چیزی آگاهی یابد، خداوند او را بدان آگاه می‌گرداند.»

نقد علم شأنی و اختیاری

• برخی از علما، از روایات مطرح شده در باب علم شأنی و اختیاری معصوم و وسعت علم غیب پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان(علیهم السلام) پاسخ داده اند و قائلند علم غیب به این معنا که، اگر امام اراده کند و بخواهد، خداوند او را از غیب آگاه می‌سازد، معنای مجازی است، معنای حقیقی علم غیب یعنی امام بالفعل و بدون هیچ قید و شرطی از غیب آگاه است، هر گاه علم غیب گفته شود همین معنا متبادر می‌شود و به علم ارادی مقید به مشیت اسم علم غیب اطلاق نمی‌شود، بلکه سلب این اسم از آن صحیح است. حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود. و یا اینکه گفته شده برخی از روایاتی که دربارۀ علم شأنی است ضعیف است.
• منتها به صورت کلی با تامل در مجموع روایات هم علم شأنی را می توان برای امام اثبات کرد و هم علم فعلی را، چرا که در مورد روایات علم فعلی می‌توان ادعای تواتر معنوی کرد. حال برخی روایات ـ مانند: روایت امام صادق(علیه السلام) که به مفضل فرمودند: «خداوند مهربانتر از آن است که اطاعت بنده‌ای را بر بندگان واجب سازد و آنگاه اخبار آسمان را صبح و شام از او بازدارد.» و قید صبح و شام دلالت بر نوعی استمرار دارد، ـ دلالت بر علم فعلی امام دارند و برخی دیگر دلالت بر علم شأنی امام.

نتیجه گیری

• حصول علم برای انسان کامل متوقف بر التفات و توجّه است که بدون اراده نیز حاصل می‌شود، منتها چنین نیست که تمام علوم اهل بیت(علیهم السلام) شأنی باشد بلکه برخی از علوم ایشان فعلی و حضوری است.

پرسش‌های وابسته

• علم شأنی یا استعدادی یا ارادی و اختیاری معصوم به چه معناست؟ (پرسش)
• علم غیب شأنى یا استعدادی یا ارادی و اختیاری به چه معناست؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• نصیری، محمد حسین، گستره علم امام از دیدگاه آیات و روایات؛

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: