نیاکان پیامبر خاتم در کلام اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث نیاکان پیامبر خاتم است. نیاکان پیامبر خاتم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: نیاکان پیامبر خاتم در قرآن - نیاکان پیامبر خاتم در کلام اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ایمان نیاکان پیامبر خاتم

ایمان در لغت به معنای تصدیق کردن و ضد کفر آمده است و مؤمن به شخص خداپرست در مقابل کافر اطلاق می‌‌شود.

در تعریف ایمان بین متکلّمین اختلاف وجود دارد، ولی اعتراف به وحدانیت خداوند و نفی شریک از او از ارکان اساسی ایمان نزد آنان به شمار می‌‌رود.

نیاکان جمع نیا به معنای اجداد است و منظور از نیاکان در این بحث، پدران و مادران پیامبر(ص) از عبداللّه و آمنه تا حضرت آدم و حوا است. ادلّه مخالفین و موافقین ایمان نیاکان پیامبر(ص)، شامل همه آنها می‌‌شود، هر چند برخی از ادلّه نفیاً یا اثباتاً فقط مربوط به پدر یا مادر آن حضرت می‌‌شود.

بحث از ایمان نیاکان پیامبر(ص) در علم کلام در بخش نبوت عامه و بحث از عصمت انبیاء مطرح شده است، و در علم تفسیر در ذیل آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً إِنِّي أَرَاكَ وَقَوْمَكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾، ﴿وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾ و برخی دیگر از آیات قرآن مورد بحث قرار گرفته است.

و در علم تاریخ نیز در بحث از سیره نبوی و بررسی زندگینامه پدر و مادر پیامبر اسلام(ص) مطرح می‌‌شود.

در مورد ایمان نیاکان پیامبر اکرم(ص) سه دیدگاه وجود دارد:

دیدگاه اوّل

همه علمای شیعه و همچنین عده ای از محققین اهل سنت معتقدند که نیاکان پیامبر اسلام(ص)، خداپرست و موحّد بوده‌اند و برای اثبات عقیده خود به دلایل ذیل استناد کرده اند:

الف) دلیل عقلی: پیامبر باید از هر چیزی که موجب نفرت و دوری مردم از وی می‌‌شود، منزه و پاک باشد. مشرک بودن نیاکان موجب نفرت و دوری مردم از پیامبر می‌‌شود، پس نیاکان پیامبر باید از شرک منزه باشند.

ب) آیات قرآن:

۱. ﴿الَّذِي يَرَاكَ حِينَ تَقُومُ﴾، ﴿وَتَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ﴾ برخی جهت اثبات ایمان نیاکان نبی به این آیه تمسک کرده می‌‌گویند: نیاکان رسول خدا(ص) مؤمن و ساجد بوده‌اند که خداوند فرمود، گردیدن تو در پشت ساجدان را می‌‌بینم.

از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در تفسیر این آیه روایت شده است که حضرت محمد(ص) در اصلاب پیامبران بود تا این که به پشت پدر خویش منتقل شد به زناشویی مشروع و حلال بدون آلودگی به زنا و سفاح (ازدواج غیر مشروع) و ابن عباس از پیامبر(ص) نقل کرده که فرمود: یعنی تو را می‌‌بیند که از صلب پیامبری به صلب پیامبر دیگر منتقل می‌‌شدی تا این که به دنیا آمدی.

مخالفین بر استدلال فوق اشکال کرده‌اند به این که آیه به چند صورت تفسیر شده و شما نمی‌توانید بگویید آیه را بر تمام تفسیرها حمل کنیم چون حمل مشترک بر تمام وجوه جایز نیست و حمل آن بر تفسیر مورد نظر موافقین ترجیح بلا مرجح است. در پاسخ می‌‌توان گفت: وجود احادیث متعدد در تفسیر این آیه که بر ایمان نیاکان پیامبر اکرم(ص) دلالت می‌‌کنند مرجّح وجه مورد نظر موافقین است.

۲. ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾، موافقین می‌‌گویند به قرینه ﴿هَذَا الْبَلَدَ﴾ (مکّه) منظور اولاد اسماعیل و پدران پیامبر(ص) بود. و این که قرآن می‌‌فرماید: کلمه توحید را کلمه پاینده ای در نسل‌های بعد از خود قرار داد ﴿وَجَعَلَهَا كَلِمَةً بَاقِيَةً فِي عَقِبِهِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ﴾ معلوم می‌‌شود که مراد موحدان بوده است از اولاد ابراهیم(ع).

ج) احادیث:

موافقین در اثبات دیدگاه خود به دو دسته از احادیث استناد می‌‌کنند: دسته اول احادیثی هستند که بر طاهر بودن پدران و مادران رسول خدا(ص) دلالت می‌‌کنند:

۱. پیامبر(ص) فرمود: « لَمْ أَزَلْ أُنْقَلُ مِنْ أَصْلاَبِ اَلطَّاهِرِينَ إِلَى أَرْحَامِ اَلطَّاهِرَاتِ حَتَّى أُسْكِنْتُ فِي صُلْبِ عَبْدِ اَللَّهِ وَ رَحِمِ آمِنَةَ بِنْتِ وَهْبٍ» پیوسته از صلب‌های پاک به رحم‌های پاکیزه منتقل می‌‌شدم.

۲. رسول خدا(ص) فرمود: سپس خداوند ما را در صلب آدم قرار داد و بعد به صلب‌های پدران و رحم‌های مادران منتقل کرد و نجاست شرک و سفاحِ کفر بر ما نرسید.

احادیث یاد شده متضافر بوده و به حدّ تواتر معنوی هم می‌‌رسند.

کلمه طاهرین و طاهرات در این احادیث نشان می‌‌دهد که پدران و ما دران رسول خدا(ص) موحّد و خداپرست بوده‌اند چون مشرک طاهر نیست همان گونه که قرآن می‌‌گوید: ﴿إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ﴾، پس نیاکان نبی(ص) موحد بوده‌اند که پیامبر از آنان با لفظ طاهرین و طاهرات، تعبیر آورده است.

دسته دوم احادیثی است که دلالت می‌‌کند پیامبر اکرم(ص) نیاکان شان را در روز قیامت شفاعت خواهند کرد، چنان که رسول خدا(ص) فرمود: من از پروردگارم خواستم چهار نفر را ببخشد و او آنها را خواهد بخشید ان شاء اللّه آمنه دختر وهب، عبداللّه بن عبدالمطلب، ابوطالب بن عبدالمطلب و مردی از انصار که بین من و او حق نان و نمک (پیمان) بود.

موافقین می‌‌گویند: بر اساس دستور قرآن جایز نیست که پیامبر و مؤمنین برای مشرکین طلب مغفرت و شفاعت کنند ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾ و این که رسول خدا(ص) می‌‌فرماید: پدر و مادرم را شفاعت خواهم کرد نشان می‌‌دهد که آنها موحّد بوده‌اند.

د) دلیل تاریخی:

بر اساس متون تاریخی نه تنها دلیل صریحی بر مشرک بودن نیاکان پیامبر(ص) وجود ندارد بلکه دلایلی وجود دارد که موحّد و خداپرست بودن نیاکان آن حضرت را ثابت می‌‌کند. به عنوان مثال عبدالمطلب جدّ پیامبر(ص) به دلیل عمل به آیین حنیف ابراهیمی به ابراهیم ثانی ملقّب شده بود و از وی شعری نقل شده که مطلعش این است:

یا ربّ أنت الأحد الفرد الصمد

إن شئت الهمت الصواب والرشد

ای پروردگار تو احد، فرد و صمد هستی اگر بخواهی راه راست و رستگاری را الهام می‌‌کنی.

همچنین از پدر و مادر گرامی پیامبر اسلام(ص) اشعاری در کتاب‌های تاریخی نقل شده که همگی دلالت بر ایمان آنان می‌‌کند.

دیدگاه دوم

برخی از علمای اهل سنت معتقدند که پدر و مادر حضرت رسول اکرم(ص) مشرک بوده و در آتش جهنم گرفتار خواهند آمد و برای اثبات ادعای خود به چند دلیل استناد می‌‌کنند:

الف) آیات قرآن: ﴿إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ﴾ مخالفین در شأن نزول این آیه روایتی نقل می‌‌کنند که پیامبر(ص) فرمود: ای کاش می‌‌دانستم پدر و مادرم (در آن دنیا) چه می‌‌کنند پس خداوند این آیه را نازل کرد و فرمود: ﴿وَلَا تُسْأَلُ عَنْ أَصْحَابِ الْجَحِيمِ﴾، از اهل دوزخ سؤال نکن و پیامبر(ص) هم تا هنگام مرگ یادی از آنها نکرد و نتیجه می‌‌گیرند که طبق آیه فوق پدر و مادر پیامبر مشرک بوده و اهل دوزخ هستند.

در مقابل این سخن موافقین می‌‌گویند: قرائت مشهور این است که ﴿وَلَا تُسْأَلُ﴾ خوانده شود، چون لا نافیه است. بنابراین معنای آیه این است که ای پیامبر تو مسئول گمراهی دوزخیان نیستی. علاوه بر این مخالفین تنها با استناد به روایت مذکور می‌‌توانند آیه را حمل بر شرک پدر و مادر پیامبر(ص) کنند در حالی که روایت یاد شده ضعیف و مرسل است و نمی‌تواند مبین و مفسّر آیه باشد.

۲. ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ لِأَبِيهِ آزَرَ أَتَتَّخِذُ أَصْنَامًا آلِهَةً﴾ مخالفین می‌‌گویند طبق این آیه اَب یعنی پدر ابراهیم(ع) مشرک و بت پرست بوده و شما نمی‌توانید بگویید تمام نیاکان پیامبر(ص) تا حضرت آدم(ع) موحّد بوده‌اند موافقین می‌‌گویند که آزر پدر حضرت ابراهیم نبوده است بلکه عمو یا جدّ مادری حضرت ابراهیم(ع) بوده است و اطلاق لفظ اب بر عمو وجدّ مادری در لغت عرب جایز است چنان که فرزندان یعقوب از اسماعیل تعبیر به اب می‌‌کنند ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾ در حالی که اسماعیل عموی یعقوب(ع) بوده نه پدر او. دوم این که حضرت ابراهیم به آزر وعده داد که برای تو طلب آمرزش (استغفار) می‌‌کنم ﴿قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ إِذْ قَالُوا لِقَوْمِهِمْ إِنَّا بُرَآءُ مِنْكُمْ وَمِمَّا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ كَفَرْنَا بِكُمْ وَبَدَا بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمُ الْعَدَاوَةُ وَالْبَغْضَاءُ أَبَدًا حَتَّى تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَحْدَهُ إِلَّا قَوْلَ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ لَأَسْتَغْفِرَنَّ لَكَ وَمَا أَمْلِكُ لَكَ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَيْءٍ رَبَّنَا عَلَيْكَ تَوَكَّلْنَا وَإِلَيْكَ أَنَبْنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ﴾. امّا هنگامی که روشن شد وی دشمن خداست، از او بیزاری جست. ﴿وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ إِبْرَاهِيمَ لِأَبِيهِ إِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَا إِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ أَنَّهُ عَدُوٌّ لِلَّهِ تَبَرَّأَ مِنْهُ إِنَّ إِبْرَاهِيمَ لَأَوَّاهٌ حَلِيمٌ﴾ و برای او استغفار نکرد. و بعد از سالیان دراز بعد از آنکه خداوند اسماعیل و اسحاق را در سن پیری به حضرت ابراهیم عطا کرد و آن حضرت کعبه را بازسازی کرد برای پدر و مادرش دعا کرد و فرمود: ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لِي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِنِينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ﴾، پروردگارا من و پدر و مادرم و همه مؤمنان را در آن روز که حساب برپا می‌‌شود بیامرز. و از آنجا که قرآن از استغفار نسبت به مشرکان نهی کرده است ﴿مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذِينَ آمَنُوا أَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِينَ وَلَوْ كَانُوا أُولِي قُرْبَى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُمْ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾، و از طرفی لفظ والد بر خلاف اب در زبان عرب فقط بر پدر واقعی اطلاق می‌‌شود، معلوم می‌‌شود مراد از والد در آیه شریفه آزر نبوده بلکه پدر و مادر واقعی حضرت ابراهیم(ع) بوده و آنها موحد از دنیا رفته‌اند.

ب) احادیث:

1. پیامبر(ص) برای مادرش درخواست شفاعت کرد، جبرئیل گفت: برای کسی که مشرک مرده است استغفار نکن مخالفین می‌‌گویند: طبق این حدیث مادر پیامبر(ص) در جهنم است و معلوم می‌‌شود مشرک بوده است ولی موافقین می‌‌گویند: این حدیث ضعیف و غیر قابل استناد است چون در سلسله سند آن محمد بن جابر قرار دارد که از دیدگاه علم رجال ضعیف بوده و به حدیث او اعتنا نمی‌شود.
2. پیامبر(ص) به پسران ملیکه فرمود: مادر شما در آتش است این سخن بر آنها گران آمد پس آنها را فرا خواند و فرمود: مادر من هم با مادر شماست... موافقین در ردّ این حدیث می‌‌گویند این حدیث ضعیف است چون در سند آن عثمان بن عمیر قرار دارد که ضعیف است.
3. مردی از پیامبر(ص) پرسید: پدر من کجاست؟ فرمود: در آتش وقتی او رفت او را فرا خواند و گفت: پدر من و پدر تو در آتش است.

موافقین در ردّ این حدیث می‌‌گویند: این حدیث را حماد بن سلمة از ثابت از انس نقل کرده و حمادّ مورد تهمت و ضعف است و مطالب فراوانی را در احادیث او وارد کرده‌اند و وی حافظ خوبی نبوده است. بنابراین در این حدیث دلالتی بر شرک یا کفر نیاکان پیامبر(ص) وجود ندارد.

ج) اجماع:

مخالفین می‌‌گویند: همه بر مشرک بودن پدر و مادر پیامبر(ص) اجماع دارند پس معلوم می‌‌شود که پدر و مادر ایشان مشرک بوده است در پاسخ می‌‌توان گفت: چنین اجماعی وجود ندارد به دلیل این که نه تنها علمای شیعه بر موحّد بودن نیاکان پیامبر(ص) اتفاق دارند. بلکه بسیاری از محققین اهل سنت هم در این قضیه با شیعه هم عقیده هستند.

دیدگاه سوم

برخی معتقدند که پدر و مادر رسول خدا(ص) مشرک بودند، ولی رسول اللّه(ص) آنان را زنده کرد و آنها به پیامبر(ص) ایمان آوردند و دوباره از دنیا رفتند.

دلیل این گروه حدیثی است که عایشه از پیامبر(ص) نقل کرده که در حجة الوداع با رسول خدا(ص) بودیم... رسول خدا(ص) گریه می‌‌کرد و ناراحت و غمگین بود پس فرود آمد و مدتی طولانی در آنجا درنگ کرد سپس به نزد من بازگشت در حالی که خوشحال بود، به او گفتم: (چرا خوشحالی؟) فرمود: نزد قبر مادرم رفتم و از خداوند خواستم که او را زنده کند پس او به من ایمان آورد و خداوند دوباره او را باز گرداند.

در ردّ این دیدگاه گفته شده:

اولاً: احادیثی که بر زنده شدن پدر و مادر پیامبر(ص) دلالت می‌‌کنند ضعیف و غیر معتبر هست.

ثانیاً: بر فرض بعید این احادیث را قبول کردیم این احادیث دلالت بر ایمان پدر و مادر پیامبر(ص) بعد از وفات و بعث می‌‌کند چون ایمان بعد از مرگ و مشاهده احوال آن جهان فایده ای ندارد و این که پیامبر ایشان را زنده کرده و اسلام را بر آنها عرضه کرده برای تکمیل ایمان شان بوده است.

منابع

1. رضوی، رسول، مقاله «ایمان نیاکان پیامبر»، دانشنامه کلام اسلامی ج۱