نسخه‌ای که می‌بینید نسخه‌ای قدیمی از صفحه‌است که توسط Bahmani(بحث | مشارکت‌ها) در تاریخ ۱۰ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۵۸ ویرایش شده است. این نسخه ممکن است تفاوت‌های عمده‌ای با نسخهٔ فعلی بدارد.
نسخهٔ ویرایششده در تاریخ ۱۰ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۵۸ توسط Bahmani(بحث | مشارکت‌ها)
خودشناسی یا شناخت نفس و یافتن ویژگی‌ها و استعدادهای ذاتی، نخستین گام در پیمودن مسیر تکامل در زندگی است. انسان تا از استعدادهای خود باخبر نباشد، نمی‌تواند در راه شکوفایی آن‌ها گام بردارد. شناخت، دریچه ورود انسان به همه امور انسانی است. نوع شناختانسان تعیین کننده گرایش‌ها، ارزش‌ها و روش‌های زندگی بشری و معیار تشخیص دانا از نادان است: دانا کسی است که قدر خود را بشناسد و در نادانیانسان همین بس که قدر خویش را نشناسد[۱][۲]. امام علی (ع) سودمندترین شناخت‌ها را آگاهی فرد نسبت به خویشتن برمی‌شمرد[۳].[۴]
خودشناسی یعنی "شناختانسان از آن نظر که دارای استعدادها و نیروهایی برای تکاملانسانی است"[۵]. توجه و پرداختن به انسان و خودشناسی پیشینه‌ای دیرپا دارد و در طول تاریخبشریت همواره انسان‌ها اهتمام وافری به انسان‌شناسی و بررسی مسائل اجتماعیانسانی داشته است. از جمله تاریخ‌نویسان باستان مملو از آثار شکوفاییزندگیانسانها و شناخت نفس و روح بوده است، تا آنجا که بر سردر معبد "آپولو" در یکی از شهرهای قدیمی یونان به نام "دلفی"، بانیان معبد برای تشویق و تحریص دیگران به پی بردن به رموز خلقت و پیچیدگی‌های وجود انسان نوشته بودند "خود را بشناس"، که این کلام بعداً مبنای فلسفهفلاسفه یونان مانند سقراط و فیثاغورث گردید[۶]. همه انبیاء و اولیاء و ائمه معصومین (ع) و حکما توصیه به خودشناسی کرده‌اند. امّا مکاتب آسمانی به ویژه اسلام که ریشه در وحی دارد و در سطحی فراتر از عقل و دانش بشری هستند شناختی را از انسان ارائه می‌دهند که واقع‌بینانه‌تر و در برگیرنده همه ابعاد وجودی اوست.
اگر انسان خود را بشناسد و به موقعیت عالی خود پی ببرد و بداند که کیست و در کجاست و به کجا میرود، به بسیاری از حقایق زندگی پی برده و در ساختن شخصیت خود، نهایت کوشش و فعالیت را خواهد نمود. انسان با شناخت خویش به این نتیجه می‌رسد که باید دارای چه آراستگی‌هایی باشد و از چه برنامه‌هایی دوری نماید و نیز به این معنا پی خواهد برد که کمالش در چیست و سقوطش بسته به چه عواملی است. انسان با خودشناسی می‌تواند به کمبودهای خویش آگاه شده و به امراض روحی و فکری خود علم پیدا کند، و می‌فهمد که دارای چه خلأهایی است، بنابراین به دنبال جبران کمبودها، علاج امراض و پر کردن خلأهای درونی خود برخواهد آمد. مسأله خودشناسی در اسلام آن‌قدر مهم است که امیرمؤمنان (ع) آنان که در مقام خودشناسی هستند را ستوده و میفرماید: «رَحِمَ اللَّهُ امْرَأً عَرَفَ قَدْرَهُ وَ لَمْ يَتَعَدَّ طَوْرَهُ»[۷]؛ خدا مشمول رحمت قرار دهد کسی را که اندازه و قدرش را بشناسد و قدم از مرزش فراتر ننهد.
خودشناسی یعنی شناختن استعدادها، گرایش‌ها، بینش‌ها، سرمایه‌ها، امانت‌ها و ودیعه‌هایی که خداوند متعال در اختیار انسان گذاشته است. خودشناسی به این مقوله می‌پردازد که چه بوده‌ایم، چه شده‌ایم و چه باید بشویم. حضرت علی (ع) فرمودند: «رَحِمَ اللَّه اِمْرءً أَعَدَّ لِنَفْسِهِ وَ اِسْتَعَدَّ لِرَمْسِهِ وَ عَلِمَ مِنْ أَيْنَ وَ فِي أَيْنَ وَ إِلَى أَيْنَ»[۸]؛ رحمت کند خداوند کسی را که مقدمات تعالی نفس خود را آماده سازد و خود را برای عالم قبر آماده کند و بداند که از کجا آمده است و در کجاست و به کجا میرود.
در اسلام خودشناسی از آن جهت معتبر و دارای ارزش است که به خداشناسی منجر شود. همان‌طور که امام علی (ع) فرمود: «مَنْ عَرَفَ نَفْسَهُ عَرَفَ رَبَّهُ»[۹]؛ هر که خود را شناخت، پروردگارش را شناخت. زیرا، از دیدگاه اسلام، خودشناسی معتبر، مبتنی بر شناخت‌های حقیقی است، که انسان را با خویشتنش به شکل واقعی ربط و پیوند می‌دهد و "خود" حقیقی او را که جلوه الوهی و صبغهربوبی دارد برایش باز می‌گشاید[۱۰]، از این طریق انسان با آفریدگار خویش نیز آشنایی، ارتباط، و پیوند پیدا می‌کند، و نیک در می‌یابد که او و همه هستی مخلوق خالق یگانه است و روح خداوندی در کالبد خاکی‌اش جای دارد[۱۱]، لذا با مجاهدت و کوشش پیگیر سعی خواهد کرد که خود را از این خاکدان بر کشد و به خداوند در پیوندد[۱۲]. در نتیجه چنین خودشناسی، جنبه‌های معنویانسان تقویت شده و شخصیتالهی و خداشناس و خودباور و دارای اعتماد به نفس در او شکل خواهد گرفت که از ناهنجاری‌های تردید و تزلزل و خود کم‌بینی سالم است[۱۳].
انسانجایگاه و منزلت والایی در میان مخلوقات دارد. آگاهی از قدر و منزلت والای انسان در مکتبنهج البلاغه مبیّن ارزش وجودی اوست و او ارزش و کمال خویش را به هیچ‌چیز جابه‌جا نمی‌کند و همواره در حفظ آن می‌کوشد. در حفظ گوهر وجودی، کرامت انسانی نزد امام از اهمیت بسیار برخوردار است. از این‌رو فرمود: خود را از هر پستی دور نگاه دار، هر چند تو را به خواسته‌ات برساند، زیرا در برابر آنچه از خود می‌دهی، هرگز معادلی به‌دست نخواهی آورد[۱۴][۱۵].
آنچه از شناخت گفته آمد و شناخت از توانایی‌ها و مراتب نفس و نیز شناخت آفات و عیوب خویشتن، بهترین بستر برای اصلاح و تربیت است. شناخت آفات نفس، گام اول در راه خودسازیانسان است. تا این معرفت حاصل نشود، سیر آدمی در مسیر کمال فراهم نمی‌شود و این معرفتی نیکوست.[۱۶]امام (ع) میفرماید: سودمندترین شناخت آن است که آدمیعیوب خود را بشناسد[۱۷]. هم‌چنین شناختفضایل انسانی و مکارم اخلاقی، آدمی را به آن وامی‌دارد تا برای کسب فضایلتلاش کند و نفس خود را از پایگاه حیوانی و ویژگی‌های آن، به پایگاه انسانی و ویژگی‌های آن برساند. شناختی این‌چنین، برترینشناخت را برای آدمی به‌دست می‌دهد، تا راه کمال را، که از وجود خویشتن نشئت می‌گیرد به‌درستی تشخیص دهد و این راه را به نیکویی بپیماید و استعدادهای خود را در جهت رسیدن به کمال مطلق شکوفا سازد. از این روست که معرفت نفس و شناخت خود، برترینمعرفت و والاترین حکمت است: برترینمعرفت، شناختآدمی است خویشتن را[۱۸].[۱۹]
حصول شناخت باعث کشف توانایی‌ها و امکانات نفس می‌شود. اهمیت این شناخت در قضایای شخصی و اجتماعی امری آشکار و نادانی نسبت به نفس و نیروها و قابلیت‌های آن، موجب زیان بسیاری از مردمان شده است، زیرا مردمان از مایه و پایه خویش و حدود کارایی خود ناآگاه‌اند، پا از گلیم خویش درازتر می‌کنند و برای خود و دیگران دردسر فراهم می‌آورند، یا برای رسیدن به کمال و مرتبه‌ای که می‌توانند رسید، نمی‌کوشند[۲۰].
امام (ع) برترینحکمت را شناختآدمی نسبت به خویش برمی‌شمرد. این شناخت والا و گران‌قدر، خود، بهترین راه به‌سوی شناخت حق است. به بیان امام علی (ع): هر که خود را بشناسد، پروردگار خود را شناخته است. پس به‌حق، این شناخت را باید نهایت حکمت و معرفت دانست، زیرا همه شناخت‌ها در گرو آن است و راه والاترین معرفت‌ها از آن می‌گذرد. امیر بیان، علی (ع) میفرماید: هدف نهایی معرفت، آن است که آدمی خود را بشناسد. هر که خود را بشناسد، به نتیجه و غایت هر شناخت و دانشی دست یافته است[۲۱].[۲۲]
بنابراین، جایگاهشناختانسان در مسیر کمال، جایگاهی کلیدی و ارزش آن در ساختن فرد و جامعه و پیمودن مسیر الهی از هر شناخت دیگر بالاتر است[۲۳].
هرکس حقیقتنفس انسانی را بشناسد، به شناخت دیگران نیز آگاه خواهد شد. از این‌رو آدمی به دیگران ارزش‌های انسانی احترام می‌گذارد، در راه هم‌نوعان خود می‌کوشد، از کمال و سجایای اخلاقی دیگران بهره می‌گیرد و در زدودن عیب دیگران تلاش و مشارکت می‌کند. در این صورت است که انسان نسبت به دیگران ایثار و از خودگذشتگی نشان می‌دهد. برعکس، اگر آدمیارزشنفس خود را –از آن جهت که انسان است- نداند، ارزش دیگران و بنابر آن، ارزشانسان و انسانیت را نخواهد دانست. هرچیزی در چشم او بی‌ارزش و بی‌اهمیت جلوه می‌کند. زندگی را بدون هدف می‌بیند و ارزش هستی و موهبت‌های هستی را در نظر او ناچیز می‌نماید. امام علی (ع) میفرماید: هر که قدر خود نداند، هیچ قدری را نخواهد دانست[۲۴].[۲۵]
شناخت و معرفت، پیوندی ناگستنی با ایمان و عمل برقرار می‌کند و در نتیجه آن، ایماناستوار و عمل صالح به‌وجود می‌آید. امام (ع) میفرماید: باغ دانش از چشمه‌سار ایمان سرسبز و شاداب شود[۲۶]. در فرازی دیگر نیز میفرماید: (انسانآگاه و با شناخت) از کوردلی و هم‌سویی بُلهَوسان رسته، گنج هدایت و قفل مهلکه گشته، آگاهانه راه خود را یافته و سپس قاطعانه آن را پیموده، خطّ روشن خود را از میان گژراهه‌ها شناخته و از غوغای امواج خروشناک لغزش‌ها سلامت به ساحل رسیده. آری، او از میان همه دستاویزها به محکم‌ترین و مطئمن‌ترینِ آن‌ها که راه خدا و اطاعت اوست دست یازیده و آن را فراچنگ آورده است. پس او به راستی خود را وقف اهداف الهی کرده و در خطیرترین موقعیّت‌ها قرار گرفته که پاسخ‌گویی و دستور الهی را اعلام کند. او چراغ تاریکی‌ها، آشکار کننده راه از چاه، کلید درهای بسته و مشکل‌گشا و راهنمای گم‌گشتگان در بیابان‌های سرگردانی است. سخن که گوید آگاهی افزاید و سکوت او سلامت و امنیّت آرد. او به راستی برای خداخالصانه قدم بردارد و بی‌ریا عبادت و اطاعت کند و خدا نیز او را از ویژگان خود سازد[۲۷][۲۸].
در این صورت، اعمال انسان در جهت منافع حقیقی او به جریان می‌افتد. آدمی می‌تواند بر اساس دانشی که از یقین نشئت گرفته است، عملکردی درست و صحیح در قبال مسائل گوناگون داشته باشد. او می‌تواند به‌درستی تشخیص خیر یا شر بودن افعال را بدهد و عملکرد خود را بر این اساس تنظیم کند. در این‌صورت آدمی موفق به حصول خیر و دفع شر خواهد شد. امام علی (ع) در این زمینه میفرماید: پس آن‌که با چراغ دل (شناخت قلبی) نِگَرد و با بینشعمل کند، قبل از هرچیز باید بداند کاری که انجام می‌دهد به ضرر اوست یا به سود او. پس اگر به سود اوست ادامه دهد و اگر به ضرر، از آن دست بردارد، زیرا کارگزار نابخرد چونان مسافر گم‌گشته‌ای است که هرچه پیش‌تر رود، از هدفش دورتر شود، امّا آن‌که آگاهانه عمل کند، رهروی است که در راه روشن و دقیق حرکت کرده است[۲۹]. این عملکرد که برخاسته از شناخت و حکمت و محصول دانش است، به حیات طیبه می‌انجامد[۳۰].
↑باید توجه داشت که این چنین شناختی در برنامه‌ریزی‌های آدمی در تمام مراحل زندگی و اهداف مادی و معنوی امری لازم و ضروری است و در اثر حصول آن، آدمی بهتر و دقیق‌تر می‌تواند به سیر تکاملی خود ادامه دهد.
خودشناسی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خودشناسی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - خودشناسی در نهج البلاغه - پرسش مرتبط ندارد