امید
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- مدخل‌های وابسته به این بحث:
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امید (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
مفهوم‌شناسی امید
- امید در لغت به معنای گمان وقوع خیری ممکن‌الحصول در آینده آمده است[۱]. معانی ترس، توقع، انتظار و شوق نیز برای آن ذکر شده است[۲]. شاید بتوان گفت این معانی به لوازم معنای امید یا به بخشی از آن اشاره دارد، زیرا از آن رو که متعلق امید امری ممکن الحصول است نه قطعی، و ترس از تحقق نیافتن آن وجود دارد امید را به خوف معنا کرده‌اند و از آن رو که متعلَّق امید، امری خیر و مسرّت بخش است و طبعا موجب اشتیاق شخص امیدوار به آن امر شده و حالت انتظار و توقع به او دست می‌دهد، امید را به توقع و شوق و انتظار معنا کرده‌اند[۳].
رابطه امید با رجا و آرزو
- در مکتب وحی و تعالیم پیامبران آینده جهان کاملاً روشن و سرشار از ارزش، امید، هدایت، رشد، صلح، امنیت، رفاه، عدالت و آبادانی است. امید به تحوّل و رسیدن به آینده روشن، بستر و زیربنای مکتب انتظار است. اصولاً، انتظار به معنای امید و آرزو است[۴]. تفکر انتظار، بارقه امید را در دل انسان بر می‌افروزد: ﴿وَأَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّهَا...﴾[۵][۶]. امام علی(ع) فرمود: مردم! در آخرالزمان و واپسین حرکت تاریخ، بزرگ‌مردی از فرزندانم ظهور می‌کند. هنگامی که پرچمش به اهتزاز درآید، شرق و غرب جهان را روشن سازد. با ظهورش موجی از شادی و نور، عالم‌گستر می‌گردد[۷]. براساس تفکر انتظار، شرح وظایف منتظران، امید به آینده و تن ندادن به اوضاع حاکم بر جهان و تاریخ است. چنان‌چه امام علی(ع) می‌فرماید: "انتظار فرج داشته باشید و از لطف خدا مأیوس و ناامید نگردید، زیرا بهترین کارها در پیشگاه خدای عزوجل انتظار فرج است"[۸]. بنابراین، انتظار یعنی عدالت‌خواهی و ادامه مقاومت و مبارزه در ابعاد جهانی که معطوف به سرنوشت همه بشریت است. انتظار این پیام امیدبخش را برای مؤمنان، ستم‌دیدگان، و مستضعفان جهان با خود دارد که: امیدوار و پایدار باشید، تسلیم نشوید و ضعف و سستی نشان ندهید، که فرَج و پیروزی نزدیک است. از جهت روان‌شناختی، انسان امیدوار، همواره برای حل مشکلات با خلاقیت و نوآوری راه‌های نوینی را آزمون می‌کند و هیچ‌گاه به بُن‌بست و سرخوردگی نمی‌رسد[۹]. امام سجاد(ع) فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ»[۱۰]. انتظار ظهور حضرت امام مهدی(ع) از بزرگ‌ترین گشایش‌ها است. امیدی برخواسته از فلسفه و مکتب انتظار، متناظر به وعده و اراده حتمی خداوند مبنی بر پیروزی نهایی حق بر باطل و چیرگی مستضعفان و مظلومان تاریخ بر مستکبران و ستم‌کاران است. این امید والا، همیشه دریچه‌های جدیدی به روی پیروان مکتب انتظار می‌گشاید و بُن‌بست‌های را که زایده ایدئولوژی‌های دروغین ارتجاعی و استکباری را که مبتنی بر دوام ظلم و استکبار است در هم می‌شکند.
- بنابراین،امید، حالت حاکم بر تمام فعالیت‌های ذهنی و روحی و رفتاری شخص منتظِر است؛ یعنی حتی در زمان دردمندی و تشویش و دلهره، او خود را تسلیم حالت پیش‌آمده و موقعیت حاکم بر اجتماع و اوضاع زمانه نمی‌کند. چون او در پس تمام این ناملایمات و تشویش‌ها و گرفتاری‌ها و اندوه‌های طولانی، ساحل امن را می‌بیند و دل مطمئنی را جست‌وجو می‌کند. او می‌داند این بیم‌ها ناپایدار است و با ظهور امام منتظَر، تمام تشویش‌ها، سرانجام به نجات و امید ختم می‌گردد[۱۱]. آن‌چه این نوع انتظار را از دیگر انواع انتظار مخرّب و ویران‌گر متمایز می‌سازد و شادابی و سرزندگی را در معتقدانش به ارمغان می‌آورد و برای این طراوت ایجاد شده پایانی نیست،امید است. اساساً در آموزه‌های اسلام، آرزوی ظهور منجی جزء باورهای شیعه به‌شمار می‌آید تا به واسطه ظلم و تعدی و نواقص اجتماعی بشر، انسان دچار یأس و ناامیدی نگردد و زندگی اجتماعی را برای همیشه تاریک و ناراحت‌کننده نبیند[۱۲].
رابطه با شوق و اشتیاق
ارزش و جایگاه امید
- بی‌گمان امید و آرزو از مؤثرترین عوامل سرزندگی، پویایی روانی، و تلاش و حرکت در حیات انسان است. جوهرۀ امیدواری، "خوش‌بینی" نسبت به آینده است. امیدواری در جایی است که امکان نومیدی وجود دارد و یا می‌تواند پدیدار شود.امید، معطوف به نجات است، و خروج از تاریکی، نا‌هنجاری، جدایی، غربت یا بندگی را شامل می‌شود. امید، توکل به غلبه نهایی حق و عشق الهی است. امیدواری، موجب جلوگیری از یأس و سرخوردگی می‌شود[۱۳]؛ زیرا وعده‌های پیروزی حتمی، از منظر روان‌شناختی در شخص منتظر ثبات روحی و پایداری روانی پدید می‌آورد[۱۴].
ضرورت امید
- امید، محرّک انسان برای رویارویی با آینده است که برخی آن را انگیزه و برخی دیگر هم آن را نیاز می‌دانند[۱۵]. آدمی، پیوسته و در پی انجام هر کاری، دنبال غایت و مقصودی مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز، نیازمند انگیزه‌ای برای آغاز عمل است. بر این اساس، انسان برای تداوم زندگی و تحمل دشواری‌ها نیازمند انگیزه‌ای نیرومند است که در پدیده امید به آینده تجلی می‌یابد، آینده‌ای بسی زیباتر و بهتر از امروز[۱۶]. اگر انسان بتواند تصویرهای ذهنی خود را مدیریت کند و به جای تصاویر درهم و برهم، آشفته و منفی، تصاویری زیبا از آینده بسازد، احساسی شادمانه خواهد داشت. آینده را تصاویر ذهنی انسان می‌سازند؛ یعنی انسان، هر انتظار و تصویری از آینده داشته باشد، به نوعی همان انتظار و تصویر تحقق خواهد یافت. اگر انسان می‌خواهد در زندگی احساس شادمانی و شادکامی کند، بایستی با امید زندگی کند[۱۷].
اقسام امید
- روان‌شناسان مسلمان، از منابع و معارف اسلامی، دو نوع امید، امید حقیقی و راستین و امید واهی و دروغین استنباط نموده و برای هر کدام ویژگی و پیامدهای روانی مشخّص تبیین کرده‌اند[۱۸]:
- امید راستین: امید حقیقی و راستین، چنان‌که امام علی(ع) فرموده است: واقع‌بینانه و اصیل است و همان‌طور که تشنه با نوشیدن آب سیراب می‌شود[۱۹]، شخص امیدوار نیز پس از رسیدن به هدف خود کامیاب می‌گردد.امید راستین، ویژگی‌هایی دارد که عبارت‌اند از: خدامحوری[۲۰] (امید به خدا)، جهت‌گزینی به سوی آینده و افق‌های فراسو[۲۱]، انتخاب آینده پُربار برای جبران ضرر گذشته و انتظار آینده پُربار. در این میان، خدامحوری جزء ویژگی‌های اصلی است و در کردار و گفتار فرد، انعکاس آن دیده می‌شود: "پس هر کس به خدا امیدوار باشد باید امید او در کردارش آشکار شود، هر امیدی جز امید به خدای تعالی ناخالص است"[۲۲]. هم‌چنین امام علی(ع) کسانی را به اهل بیت(ع)، احساس دوستی و مودّت دارند در زمره امیدواران به رحمت پروردگار قرار می‌دهد[۲۳][۲۴].
- امید دروغین: امید دروغین، نطقه مقابل امید راستین است. همان‌طور که تشنه به سراب نمی‌رسد، شخص دارای امید کاذب نیز پس از رسیدن به هدف دروغین، ناکام می‌شود. این نوع امید، یا به عبارت دقیق‌تر شِبه امید نیز دارای دارای ویژگی‌های است: مبتنی بر عمل صالح نیست[۲۵]، بلکه بر اساس آرزوهای طولانی و پوشالی است[۲۶]. شخصی که این شِبه امید را دارد متکبّر نه متواضع[۲۷] و افزون‌خواهی او مشهود است[۲۸]. در امید راستین، محور امید خداوند است ولی در امید دروغین غیر خدا کانون امیدواری است[۲۹]. بر عکس امید راستین که آینده‌محور و فرصت‌ساز است،امید دروغین گذشته‌محور و فرصت‌سوز است، چنان‌که امام علی(ع) توصیه فرموده است: "به آینده امیدوار و از گذشته ناامید باشید"[۳۰][۳۱].
مراتب امید
ویژگی‌ها و شرایط امید
خاستگاه امید (اسباب و عوامل امید)
راه کسب امید
موانع امید
نشانه‌های امید
فواید و کارکردهای امید
امید عامل حرکت
- از نظر روان‌شناختی،امید، موجب تحرّک و پویایی روانی است و با ایجاد نگرش مثبت نسبت به آینده، انگیزه فعالیت، حرکت و پویایی به انسان می‌دهد و سبب تقویت اراده، استقامت و پایداری در برابر مشکلات و ناگواری‌ها می‌گردد.امید، توانمندی‌های روحی، فکری، جسمی و روانی و کارکردهای اجتماعی افراد را در ابعاد مختلف تقویت می‌کند. نتیجه و پیامد روان‌شناختی این امید، بهداشت و سلامت روان و اتقای کارکردهای روحی و فکری انسان منتظِر است[۳۲].
گستره امید
عواقب نبود امید
همراهی بیم و امید (خوف و رجاء)
متعلق امید
امور عادی و دنیوی
امور معنوی و الهی
امید به خدا
امید به لقای الهی
امید به اولیای الهی
امید به دیدار امام
ناامیدی
امیدبخشی
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
ذبیح‌زاده، محمد هادی، امید، دائرةالمعارف قرآن کریم
سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ مفردات، ص۳۴۶؛ الفروق‌اللغویه، ص۲۴۸، "رجا"؛ التحقیق، ج۴، ص۷۰، "رجو".
- ↑ مجمع‌البحرین، ج۲، ص۱۵۵، "رجو"؛ نثر طوبی، ج۱، ص۲۹۷؛ کشاف اصطلاحات الفنون، ج۱، ص۸۴۴، "رجاء".
- ↑ ذبیح‌زاده، محمد هادی، امید، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴، ص ۴۰۲.
- ↑ هاشمی شهیدی، سید اسدالله، ظهور حضرت مهدی از دیدگاه اسلام و مذاهب و ملل جهان، ص۲۰۴.
- ↑ «و زمین (رستخیز) به نور پروردگارش تابناک می‌گردد» سوره زمر، آیه ۶۹.
- ↑ امام صادق(ع) ﴿بِنُورِ رَبِّهَا﴾ را «إِمَامُ الْأَرْضِ» می‌نامند (تفسیر قمی، ج۲، ص۲۵۳).
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۶۵۳، باب ۵۷، ح۱۷.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۵۲، ص۱۲۳.
- ↑ نظری شاری، عبدالله، فصلنامه بلاغ، نقش انتظار در بهداشت روانی ۹۲، ص۱۱۲.
- ↑ طوسی، محمد بن الحسن، الغیبة، ص۴۹.
- ↑ زینتی، علی، گفتمان مهدویت سخنرانی و مقاله‌های گفتمان نهم ج۲، انتظار و امنیت روانی، ص۲۹۷.
- ↑ [[زهرا سادات مرتضوی|مرتضوی، زهرا سادات]]، ماهنامه شمیم یاس، فلسفه انتظار، ص۳۲.
- ↑ آذربایجانی، مسعود، ماهنامه موعود، شماره۷۶، خرداد۸۶، رابطه انتظار و بهداشت روان،.
- ↑ مدن، یوسف، سیکولوجیة الانتظار، ص۱۲۲.
- ↑ سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۶.
- ↑ ر.ک: انصاری، رضا، پیش‌درآمدی بر آثار روان‌شناسی انتظار
- ↑ موحدی، محسن، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت.
- ↑ جعفر بوالهری و دیگران، نهج البلاغه و بهداشت روان، ص۷۵-۷۶.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۴/۵.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۸۲/۱، حکمت ۴۱۶/۵، خطبه ۹۱/۱۰۱- ۱۰۰.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۱۴/۱۹، خطبه ۱۰۹/۳۸ و نامه ۳۱/۱۳.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه۱۶۰/۹.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۰۹/۲۸.
- ↑ نظری شاری، عبدالله، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه امامت و ولایت
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰/۱.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰/۱.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۲۱/۲.
- ↑ نهج البلاغه، حکمت ۱۵۰/۵.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۶۰/۱۰.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۱۴/۱۹.
- ↑ نظری شاری، عبدالله، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه امامت و ولایت
- ↑ نظری شاری، عبدالله، مکاتبه اختصاصی با دانشنامه امامت و ولایت.