التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)
| التبیان فی تفسیر القرآن | |
|---|---|
 | |
| زبان | عربی |
| نویسنده | اب‍ی‌ج‍ع‍ف‍ر محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی |
| ناشر | [[:رده:انتشارات انتشارات دار احیاء التراث العربی|انتشارات انتشارات دار احیاء التراث العربی]][[رده:انتشارات انتشارات دار احیاء التراث العربی]] |
| محل نشر | بیروت، لبنان |
| سال نشر | ۱۴۱۳ق، ۱۳۷۱ش ش |
| شماره ملی | م۷۵-۵۵۴۶ |
التبیان فی تفسیر القرآن کتابی است به زبان عربی که مشتمل بر تأویل و تفسیر قرآن کریم میباشد. این کتاب اثر اب‍ی‌ج‍ع‍ف‍ر محمد بن حسن طوسی مشهور به شیخ طوسی است و انتشارات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات انتشار آن را به عهده داشته است.[۱]
درباره کتاب
«التبیان فی تفسیر القرآن» به زبان عربی، از آثار پر ارج و اعتبار محمد حسن طوسی، شیخ الطوسی مشهور به «شیخ الطائفة»، فقیه، مفسر و عالم جامع عظیم الشأن شیعی است. او در ماه رمضان سال ۳۸۵ ق بعد از گذشت چهار سال از وفات صدوق در طوس خراسان چشم به جهان گشود و در ۲۳ سالگی، در سال ۴۰۸ ق به بغداد هجرت نمود و از محضر عالمان بزرگی چون شیخ مفید و ابن غضائری و نجاشی و سید مرتضی علم الهدی استفاده فراوان برد و پس از درگذشت سید مرتضی به عنوان مرجع دینی مستقل مورد توجه شیعیان قرار گرفت و زعامت دینی آنان را عهده‌دار شد. او در کرخ بغداد به عنوان مرجع عامه امامیه، مشکل گشای امور دینی همه شیعیان شناخته شد تا جایی که از سوی خلیفه عباسی القائم بامرالله بر کرسی تدریس فقه و کلام نشست و آوازه علمی او، تمام اقصا نقاط دنیای اسلام آن روز را فرا گرفت.
در حمله طغرل بیک سلجوقی به کرخ بغداد، کتابخانه طوسی به آتش کشیده شد. این کتابخانه بزرگ که ده‌ها هزار جلد کتاب در آن گردیده بود، همراه با نسخه‌های دست‌نویس، همگی به خاکستر تبدیل شد و به همین علت او مجبور شد در سال ۴۴۹ق به نجف اشرف هجرت کند و حوزه علمیه آنجا را تأسیس نماید. او با پشتکار و ایمان به بازنویسی آثار از بین رفته خویش پرداخت و آثار پر ارزشی از خود بر جای نهاد. مهم‌ترین کتاب‌های طوسی عبارتند از: المبسوط، الخلاف و النهایة در فقه و تهذیب الاحکام و الاستبصار در حدیث و تمهید الاصول و تلخیص الشافی در علم کلام و اختیار معرفة الرجال در علم رجال و التبیان فی تفسیر القرآن در تفسیر قرآن.
در عظمت مقام علمی و فقاهتی طوسی همین بس که آثار فقهی او از زمان تألیف آنها تاکنون مأخذ و منبع معتبر و اثرگذار تمامی فقیهان شیعی و حتی مورد توجه عالمان اهل سنت بوده است. او نخستین فقیه امامی است که «فقه مقارن» را در حوزه نجف به صورت رسمی تدریس و مورد اهتمام قرار داد و در واقع می‌‌توان او را پرچمدار بزرگ «تقریب مذاهب» در دنیای اسلام دانست. در حدیث‌شناسی او همین بس که دو اثر از کتب اربعه شیعه یعنی «تهذیب» و «استبصار» از آن اوست. مجموعه آثار قلمی او را تا ۴۷ اثر برشمرده‌اند که تسلط کامل و احاطه او را بر علوم اسلامی به نمایش میگذارد و در واقع او، از نظر جامعیت علمی از نوادر روزگار است.
طوسی در ۲۲ محرم سال ۴۶۰ق در سن ۷۵ سالگی در نجف اشرف چشم از جهان فروبست و به سرای باقی شتافت و با اعمال صالح و آثار ماندگارش، جاودانه تاریخ گردید. بی‌گمان، طوسی در تألیف این تفسیر از همه منابع تفسیری، لغوی، حدیثی، تاریخی، فقهی و کلامی پیش از خود بهره برده است، به‌ویژه در نقل روایات تفسیری علاوه بر منقولات صحابه و تابعین به تفسیر طبری اهتمام ورزیده است. ارجاعات او در این تفسیر، نشانگر کمال استفاده او از آثار پیشینیان مخصوص تفسیر رمانی و ابومسلم بحر اصفهانی است.
به یقین، تفسیر تبیان نخستین تفسیر جامع شیعی است که در آن به قرائت، لغت، اشتقاق، ادب، فقه، کلام، بلاغت، حدیث و تفسیر قرآن با قرآن، توجه شده است. آثار مفسران پیش از طوسی معمولاً به یکی از جوانب تفسیر می‌پرداختند؛ در صورتی که در این اثر، اقوال گوناگون و نظریات مفسران پیشین در ضمن موضوعات مختلف به گونه مختصر اما جامع، دسته‌بندی شده و مفید ارائه شده است. در واقع تفسیر تبیان، پایه‌گذار تفسیر قرآن به صورت جامع برای مفسران بعد از خود گردیده که در آن شیوه تفسیر نویسی بر اساس «جامع نگری»، «نگاه اجتهادی» و «تحلیلی»، چراغ راه آیندگان شده است؛ تا جایی که اگر «تفسیر تبیان» نمی‌بود، تفسیر جامعی چون «مجمع البیان» به جامعه علمی و فرهنگی عرضه نمی‌شد. وی در مقدمه خود، این حقیقت را یادآور شده است که من به خواست خدای یکتا به گونه جامع و کوتاه، تمامی فنون و علوم تفسیری را در این اثر مدّ نظر داشته‌ام و بدان‌ها پرداخته‌ام، اما نه به گونه طولانی و خسته کننده و نه به شیوه کوتاه و مبهم، بی‌هیچ افراط و تفریطی راه میانه را برگزیده‌ام و این اثر را عرضه داشته‌ام.
او قرآن کریم را بزرگ‌ترین معجزه پیامبر اسلام(ص) و بهترین دلیل بر صدق نبوت او می‌داند و آن را بدون هیچ کم و زیادی، محفوظ از هر گونه تحریف میشمارد و روایات نقل شده درباره تحریف قرآن را، اخبار آحادی می‌داند که هیچ اثر علمی بر آنها مترتب نیست و اعراض از آنها را لازم و بر فرض صحت حدیث، تأویل آنها را ممکن دانسته است. آنگاه در دو فصل: فصلی در معرفت تفسیر قرآن و فصلی دیگر، در ذکر اسامی قرآن و نام سوره‌ها و آیات، به بحث پرداخته و نکات عالمانه و قابل توجهی را یادآور شده است.
شیوه او در تفسیر چنین است: نخست با عنوان «الحجّة» بحثی در قرائت آیات نموده و سپس با عنوان «الإعراب»، نکات ادبی را یادآور شده و آنگاه با عنوان «اللّغة» به بیان شناخت واژه‌ها و اشتقاق آنها پرداخته و با عنوان «المعنی و اللغة» یا گاهی «اللغة و التفسیر» یا «التفسیر» به توضیح و بیان مقصود آیات اهتمام ورزیده است. ولی در بیشتر موارد عنوان المعنی، القراءة، الإعراب، اللغة، التفسیر و النّزول را اتخاذ نموده است.
او در مسائل اختلافی، کمال ادب را رعایت نموده و بحث عالمانه مستدلّ و معقول را جایگزین هر گونه تندگویی و تعصب‌ورزی نموده است و هیچ گاه در مقام تحقیر و توهین دیگران برنیامده است و در تفسیر آیات الاحکام به مذاهب چهارگانه فقهی توجه نموده و سپس دیدگاه فقیهان امامیه را یادآور شده است. عمده امتیاز تفسیر تبیان، جامعیت تفسیری، ایجاز و اختصار مفید، ترتیب و تنسیق روشمندانه مطالب، پرهیز از نقل روایات اسرائیلیات و تحلیل معقول و منطقی آیات است[۲].[۳]
فهرست کتاب
در این مورد اطلاعاتی در دست نیست.
درباره پدیدآورنده
| ابوجعفر محمد بن حسن طوسی | |
|---|---|
 | |
| لقب | شیخ الطائفة |
| تاریخ درگذشت | ۴۶۰ ق |
| آرامگاه | نجف، عراق |
| محل زندگی | نجف |
| ملیت | ایرانی |
| زبان | عربی |
| پیشه | مرجع تقلید |
| منصب | محدث، فقیه، متکلم |
| دین | اسلام |
| مذهب | شیعه اثناعشری |
| اطلاعات علمی | |
| تحصیلات | اجتهاد |
| استادان | شیخ مفید سید مرتضی ابن الحاشر ابن صلت اهوازی ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن أبی جید |
| شاگردان | ابوعلی طوسی سعد الدین بن براج منصور بن حسین آبی ابوالفتح کراجکی زین بن داعی حسینی |
| آثار | «تهذیب الاحکام» «الاستبصار» «التبیان فی تفسیر القرآن» «المسائل الرحبیه» «تلخیص‌الشافی» «المفصح فی الامامة» «الاقتصاد فی ما یجب علی العباد» «تمهید الاصول» «تعلیق ما لا یسع» «المبسوط» «مختصر فی عمل یوم و لیله» |
ابوجعفر محمد بن حسن طوسی (۳۸۵ ق، طوس - ۴۶۰ ق، نجف) مشهور به به شیخ الطائفة و شیخ طوسی، بزرگ‌ترین دانشمندان شیعی در طول تاریخ است. شیخ طوسی همواره مورد احترام دانشمندان و بزرگان شیعه و سنی بود و علمای فریقین از محضر درس او استفاده می‌کردند؛ تا آنجا که شاگردان وی از مجتهدان شیعه به سیصد تن می‌رسید. عظمت شیخ تا آنجا بود که خلیفه وقت، القائم بامر الله، کرسی تدریس در بغداد را به او واگذار کرد. اهمیت این کرسی به آن است که به کسی تعلق می‌گرفت که علامه دهر و یگانه عصر باشد. با کاهش قدرت آل‌بویه، افزایش قدرت دستگاه خلافت عباسی، بروز درگیری‌های فرقه‌ای در بغداد و سرانجام چیره شدن سلجوقیان بر بغداد، عرصه بر شیخ طوسی چنان تنگ شد که در سال ۴۴۸ق مجبور به ترک بغداد و مهاجرت به نجف اشرف شد.
حضور شیخ طوسی در نجف اشرف موجب پی‌ریزی حوزه علمیه در آن شهر شد که تا امروز پابرجاست. اگرچه شیخ طوسی در علوم و فنون مختلف، تألیفات فراوانی دارد، شهرت وی در جهان اسلام، به‌ویژه نزد امامیه بیشتر به سبب توانایی در دانش فقه است. به‌طور کلی، اندیشه‌های وی سرفصل دوره‌ای نو در تاریخ تحول فکری شیعه، به‌ویژه در عرصه فقه و اصول به‌شمار می‌رود و مدت‌ها پس از وفات شیخ، دیدگاه‌های او بلامعارض بود. ازاین‌روست که ابن‌ادریس حلی، علمای پس از شیخ طوسی را دانشمندانی مقلد به‌شمار می‌آورد
مقدمه
شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی، معروف به شیخ طوسی، از عالمان بزرگ اسلام و صاحب کتاب ارزشمند "الغیبة" در باب غیبت امام زمان (ع) است. وی در سال ۳۸۵ ه.ق در شهر طوس به دنیا آمد و در سال ۴۶۰ به دیدار حق شتافت. وی از شاگردان شیخ مفید و سید مرتضی بود. وقتی سید مرتضی در سال ۴۳۶ ق. درگذشت و منصب زعامت و ریاست امامیه به شیخ طوسی محول شد، در آن عصر فرقه دوازده‌امامی، کاملا معروف و سرشناس بودند و مناقشات و مباحثات مذهبی مخصوصا در مسأله امامت به اوج خود رسیده بود. افکار عالی شیخ مفید و سید مرتضی و سایر دانشمندان در پیرامون امامت، در بلاد اسلامی مخصوصا بغداد پخش شده بود و بدین‌جهت، حملات و رد و ایرادهای مخالفان، متوجه محیط علمی بغداد بود. فرقه اسماعیلیه و زیدیه به وسیله زبان و قلم به مبارزه می‌پرداختند. اکثریت مسلمین یعنی اهل تسنن نیز که تا آن روز کاملا به خطر توجه نداشتند، در مقابل امامیه بسیج شدند.
اما محیط علمی بغداد، با تمام این اوضاع خطرناک آماده تبلیغ و مبارزه شده و فداکاری‌ها و مبارزات علمی شیخ مفید و سید مرتضی و سایر دانشمندان جهان اسلام را متوجه بغداد ساخته بود. در چنین محیط پرانقلاب و غوغایی، از طرف خلیفه وقت "القائم بالله" کرسی کلام رسما به شیخ طوسی واگذار شد و او در چنین موقعیت حساس و خطرناکی قرار گرفت و به پیکارهای علمی و دفاع از عقیده تشیع مشغول گشت.
در اثر مساعی و فداکاری آن دانشمند مبارز و استادان از خودگذشته‌اش بود که فرقه دوازده امامی که تا مدتی قبل، فرقه گمنامی شمرده می‌شد به یک مذهب علمی، فعال و مبارز تبدیل شد. تبلیغات شیخ و استادان فداکارش به حدی مؤثر واقع شد که اذان رسمی شهر بغداد بر طبق عقیده شیعه خوانده می‌شد و بر درب اکثر خانه‌های شیعیان نوشته بود: محمد و علی بهترین مردم هستند. بسیاری از امراء و بزرگان به مذهب امامیه متمایل شده بودند و از آنان طرفداری می‌کردند. سنی و شیعه در مجلس درس شیخ حاضر می‌شدند و از سخنان علمی وی بهره‌مند می‌گشتند. کار فداکاری کلامی و تبلیغی شیخ به جایی رسید که مخالفان، از پاسخ علمی عاجز شدند و کار به دست عوام افتاد و ناگهان به شیعیان حمله نمودند و محیط شهر بغداد را تصرف کردند و شعارهای محمد و علی را که بر درب خانه‌ها بود محو ساختند و اذان شهر را بر طبق مذاق خودشان درآوردند و کتابخانه بزرگ و نفیس امامیه را که بهترین نسخه‌های خطی در آن موجود بود آتش زدند و ضربه بسیار سنگین و غیر قابل جبرانی بر پیکر علمی جهان تشیع وارد ساختند.
شیخ طوسی کتاب "الشافی" استادش سید مرتضی را در زمان حیات استاد، تلخیص و تألیف کرد و در جلد اول و چهارم آن کتاب درباره امام زمان (ع) بحث نمود. علاوه بر آن، کتاب جداگانه‌ای در خصوص امام زمان (ع) تألیف نمود و در مقدمه آن کتاب نوشت: شیخ بزرگوار به من دستور داد که کتابی درباره غیبت صاحب الزمان و سبب دوام غیبت و پاسخ شبهات مخالفان بنویسم. من باوجود کمی فرصت و ناراحتی روحی و موانع روزگار، خواهش او را پذیرفتم و به طور اختصار آن مطلب را تعقیب خواهم کرد. وقتی که شیخ به تألیف کتاب "الغیبة" مشغول بوده، در حدود ۱۹۲ سال از عمر امام زمان (ع) می‌گذشته است. زیرا در کتاب مذکور می‌نویسد: اکنون که سال ۴۷۷ ق. است من به نوشتن کتاب اشتغال دارم.
چنان‌که از مقدمه کتاب پیداست تألیف غیبت، در زمانی صورت گرفته که شیخ از هرجهت تحت فشار و شکنجه روحی قرار داشته و مخالفان، اسباب اذیت و آزارش را فراهم می‌ساخته‌اند. مخالفان چندین مرتبه خانه و کتابخانه‌اش را مورد تجاوز قرار دادند تا در مرتبه آخر در سال ۴۴۹ یا ۴۴۸ ق. خانه‌اش را خراب نمودند و کتابخانه‌اش را آتش زدند و نوشته‌هایش را غارت کردند و کرسی کلامش را سوزانیدند و خودش ناچار شد از ترس دشمنان فرار کند و به نجف منتقل گردد.
مؤلف، با آن‌همه گرفتاری و در اوضاع آشفته و خطرناک بغداد، به تألیف کتاب غیبت اشتغال داشت. ابتدا با ادله و براهین متعدد، وجود امام دوازدهم یعنی فرزند بلافصل امام حسن عسکری (ع) را اثبات می‌کند؛ سپس به شبهات اسماعیلیه، زیدیه، کیسانیه، ناووسیه، واقفیه، فطحیه و سایرین جواب می‌دهد و عقایدشان را ابطال و در هرمورد روایات مناسبی را از باب نمونه نقل می‌کند. شیخ طوسی در این کتاب روایات غیبت مهدی موعود را نقل کرده و برای رفع استبعاد از غایب شدن پیغمبر در غار و "شعب ابی طالب" و غایب شدن خضر و یوسف و موسی و یونس و اصحاب کهف و غیبت‌های منسوب به بعضی از پادشاهان فرس، و حکمای روم و هند تمسک می‌جوید.
شیخ طوسی نسبت به موقعیت زمانی و مکانی و فرصت کمی که داشته به خوبی از غیبت حضرت ولی عصر (ع) دفاع نموده و به شهادت و اشکالات مخالفان پاسخ داده است. بعد از شیخ طوسی نیز کتاب‌های بسیاری پیرامون غیبت ولی عصر (ع) نوشته شده است، ولی مندرجات آنها همان مطلبی است که شیخ مفید و سید مرتضی و شیخ صدوق و شیخ طوسی علیهم الرحمه تحقیق کرده‌اند، تغییر صورت پیدا کرده و مطلب تازه در بین آنها کم است[۴][۵].
استادان
او تحصیلات دینی خود را نزد اساتیدی همچون: شیخ مفید، سید مرتضی، ابن الحاشر ابن صلت اهوازی، ابوالحسین علی بن احمد بن محمد بن أبی جید به اتمام رساند.
کتاب‌های منتشر شده
- تهذیب الاحکام
- الاستبصار
- التبیان فی تفسیر القرآن
- الفهرست
- المسائل الرحبیه
- تلخیص الشافی
- المفصح فی الامامة
- الاقتصاد فی ما یجب علی العباد
- تمهید الاصول
- تعلیق ما لا یسع
- المبسوط
- مختصر فی عمل یوم و لیله
شاگردان
جستارهای وابسته
آثار معرفی‌شدهٔ التبیان فی تفسیر القرآن (کتاب)
منابع
پانویس
- ↑ شبکه جامع کتاب گیسوم
- ↑ التبیان، شیخ طوسی، بیروت، نشرة الأمیرة، ۱۴۳۱ق.
- ↑ کوشا، محمد علی، مقاله «تفسیر تبیان»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.
- ↑ نشریه موعود، شماره ۱۶، ص ۷۲.
- ↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۴۶۹.
پانویس
پیوند به بیرون
- پدیدآورنده
- فقیهان شیعه
- محدثان شیعه
- متکلمان شیعه
- نویسندگان کتب اربعه
- منبعشناسى دانشنامه مجازی امامت و ولایت به زبان عربی
- کتابشناسی دانشنامه مجازی امامت و ولایت به زبان عربی
- کتاب‌های شیخ طوسی
- آثار شیخ طوسی
- کتابشناسی امامت با تعداد صفحات بیش از ۳۰۰
- کتابشناسی کتاب‌های امامت منتشرشده در ۱۳۷۱
- کتابشناسی کتاب‌های امامت انتشارات دار احیاء التراث العربی