اخلاق کاربردی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اخلاق است. اخلاق کاربردی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اخلاق کاربردی در قرآن - اخلاق کاربردی در حدیث - اخلاق کاربردی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اخلاق کاربردی و حرفه‌ای

منظور از اخلاق کاربردی و حرفه‌ای مجموعه دستورها و توصیه‌های اخلاقی است که برای یک صنف و گروهی خاص از اهمیت و اولویت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد. حضرت امام خمینی در طول حیات خود برای اصناف و طبقات مختلف جامعه توصیه‌ها و تذکرهای اخلاقی زیادی داشته‌اند که بیان همه آنها در اینجا غیر ممکن می‌باشد لذا به یکی از مهم‌ترین آنها که کارگزاران نظام اسلامی می‌باشند می‌پردازیم. منظور از کارگزاران، هیأت حاکمه و مقامات و مأموران اداری است. «هیأت حاکمه» همان مقامات سیاسی هستند که اصول سیاست و خط‌مشی عمومی دولت را طرح و تعیین می‌کنند؛ مانند رهبر و رؤسای سه قوه، وزیران و نمایندگان مجلس. «مأموران اداری» افرادی هستند که اصول و خط‌مشی عمومی دولت را به اجرا درمی‌آورند. «کارگزاران» دارای معنای عامی است که شامل هیأت حاکمه و مقامات اداری می‌شود. منظور از اخلاق کارگزاران بخشی از اخلاق است که صفات نفسانی و اعمال فرد و شیوه متصف شدن بر صفات فرد را از حیث اینکه دارای قدرت است بررسی می‌کند. هدف از این بخش، آراستن نفس مقامات سیاسی و اداری به فضایل نفسانی و رفتارهای پسندیده اخلاقی و زدودن خلق‌های ناپسند است. حضرت امام خمینی بعد از تشکیل نظام مقدس جمهوری اسلامی در ایران با توجه به نقش مهم کارگزاران در استمرار نظام و اجرای صحیح احکام الهی و ایجاد زمینه رشد و کمالات انسانی توسط حکومت به کرات صفات و رفتاری که شایسته کارگزاران می‌باشد را متذکر گردیدند که در اینجا به اهم آنها اشاره می‌گردد.

تقوی

تقوی از ماده وقایه به معنی نگهداری است و در عرف و لسان اخبار عبارت است از حفظ نفس از مخالفت اوامر و نواهی حق و متابعت رضای او و استعمال شود در حفظ بلیغ و نگهداری نفس از وقوع در محظورات به ترک مشتبهات. ایشان تقوی به معنای حفظ حدود الهی را بر همه انسان‌ها لازم و برای متصدیان امور کشور لازم‌تر می‌دانستند و معتقد بودند بی‌تقوایی در کارگزاران بر همه کشور سرایت می‌کند.

عدالت

عدالت یکی از ارکان مهم اخلاق اسلامی است و در نظام‌های الهی تا بدان‌جا اهمیت دارد که قرآن کریم یکی از اهداف اصلی بعثت انبیای الهی را اقامه قسط و عدالت دانسته است. عدالت در شریعت اسلام مورد تأکید فراوان قرار گرفته و شرط ضروری، شهادت، قضاوت، امامت و... دانسته شده است. در معارف دینی اسلام، خداوند، پیامبر، ائمه به صفت عدالت توصیف شده‌اند و لازم است تمام کارگزاران این نظام عادل باشند و در صورتی‌که این صفت در بین زمامداران نباشد مفاسد غیرقابل جبرانی به وجود خواهد آمد.

توجه به اقشار ضعیف جامعه

حضرت امام خمینی با توجه دادن دولت و دولتمردان به قشرهای آسیب‌پذیر و کم درآمد جامعه می‌فرماید: «ما باید این طبقه کارگر و کارمند که طبقه ضعیف هستند، طبقه‌ای هستند که شماها اینها را پایین می‌دانید، و اینها از همه شما بالاترند و بلند مقام‌تر هستند، باید دولت برای اینها کار بکند». «دولت واقعاً باید با تمام قدرت، آن‌طوری که علی(ع) برای محرومین دل می‌سوزاند، این هم با تمام قدرت دل بسوزاند برای محرومین، مثل یک پدری که بچه‌هایش اگر گرسنه بمانند، چطور با دل افسرده دنبال این می‌رود که آنها را سیر بکند.

امانت‌داری

کارگزاران و مسئولین نظام اسلامی، امنا و نمایندگان مردم هستند که امانتی بزرگ هم‌چون قوانین اسلامی، سرنوشت مردم و سرمایه‌های مختلف جامعه به دست آنها سپرده شده است و لذا لازم است مورد اعتماد و امین باشند و در غیر این صورت موجب مفسده در نظام خواهد شد و موجب سلب اعتماد مردم.

تواضع

با توجه به اینکه کارگزار در نظام مقدس اسلامی خود را خادم و خدمتگزار مردم می‌داند و قدرت را نعمتی از سوی خداوند می‌پندارد که از طریق آن می‌تواند به قرب الهی برسد و توشه‌ای برای آخرت خود کسب نماید، لازم است در رفتار با مردم تواضع داشته باشد و از این طریق به مردم نزدیک شود. یکی از عواملی که موجب تواضع خواهد شد خودسازی است که موجب سعه صدر می‌شود و سعه صدر، تواضع و فروتنی را به‌دنبال خواهد داشت.

انتقادپذیری

مسئولین نظام اسلامی نباید خود را مبری از خطا و اشتباه بدانند؛ زیرا سرتاپای انسان عیب است و باید عیب‌ها را گفت و همین امر باعث می‌شود که به تذکر و انتقاد دیگران توجه نمایند، البته هدف از انتقاد باید اصلاح امور باشد نه دشمنی و باید با انتقاد سازنده جامعه را اصلاح نمود. لکن نباید در انتقاد قوه غضبیه انسان حاکم شود و عقل کنار گذاشته شود بلکه انتقاد و بیان مشکلات باید عاقلانه و با زبان منطق صورت گیرد.

عفو و احسان

عفو و گذشت و بالاتر از آن، احسان و نیکویی با آنها که از آنها بدی دیده شده، یکی از سجیه‌های اخلاقی پیامبر اکرم(ص) و امامان معصوم بوده است. از آنجا که انسان موجودی جایزالخطا است، لازم است کارگزاران نظام با مردم و با یکدیگر با عفو و اغماض رفتار نمایند و به افراد فرصت جبران داده شود.

اعتراف به گناه و اشتباه

اگر کارگزار نظام اسلامی از روحیه تکبر و خودخواهی برخوردار باشد و خطای تصمیم‌گیری و طرح‌ریزی خود را توجیه کند و به آن ادامه دهد، آن طرح و برنامه، چیزی جز ضرر و زیان عاید نظام اسلامی نخواهد کرد و اگر مردم متوجه این خطا و توجیه او شوند او را رها خواهند کرد. از مفاسد حاکمان دیکتاتور این است که یک مطلبی را که بیان می‌کنند و بعد می‌فهمند که اشتباه بوده است قدرت بر بیان اشتباه خود ندارند و همان اشتباه را دنبال می‌کنند.

احتیاط و مواظبت بیت‌المال

بیت‌المال امانتی است در دست کارگزاران نظام اسلامی؛ لذا حق ندارند به میل خود آن را صرف نمایند؛ بلکه در هزینه کردن آن باید کمال دقت را بنمایند و حق ندارند برای جلال و جبروت خودشان صرف نمایند و باید در جهت مصلحت مسلمین هزینه گردد.

وجدان کاری

از اصول بسیار مهم برای کارگزاران نظام اسلامی، تلاش بی‌وقفه برای خدمت به مردم است. حضرت امام خمینی در این باره می‌فرمایند: «همه قشرهای مملکت به این فکر باشند که الآن مملکت اسلامی است و باید همان طوری که دستور اسلام است، عمل بکنند. کم کاری در کاری که باید کار بکنند، نداشته باشند، انحراف نباشد در کار، با صداقت، با امانت با توجه به خدا عمل بکنند». در صورتی که همه مسئولین به وظایف‌شان عمل کنند و وجدان کاری داشته باشند موجب توسعه مملکت خواهد شد و این امر موجب پشتیبانی ملت از دولت خواهد شد.

ساده‌زیستی

یکی از اصول اخلاقی بسیار مهم، ساده‌زیستی و دوری از تجملات توسط کارگزاران نظام می‌باشد. در نظام مقدس اسلامی همه کارگزاران نظام خصوصاً روحانیت موظف به پرهیز از تجمل‌گرایی می‌باشند و تجمل‌گرایی و طرز آن زندگی‌ای که مناسب شأن روحانیت نباشد، مردم را از نظام و اسلام دور خواهد کرد و موجب سقوط نظام جمهوری اسلامی خواهد شد و این گناهی است نابخشودنی. ایشان لازم می‌دانستند مسئولین نظام هم‌سطح عموم مردم زندگی کنند و از تجمل‌گرایی به شدت باید پرهیز گردد و روزی را که توجه به کاخ‌نشینی و تجملات سیره مسئولین گردد را روز پایان نظام اسلامی می‌دانستند و این ساده‌زیستی را بر همه مسئولین از رئیس جمهور تا معاونین، وزرا، نمایندگان مجلس و روحانیون لازم و ضروری می‌دانستند.

لزوم حکومت بر قلب‌ها

تأثیرگذاری دولت در راستای گرایش روحی - روانی ملت به آن، یکی از زمینه‌های مهم استحکام پایه‌های حکومت است و این امر مهم موجب اطمینان جامعه به دولت و دولتمردان و از سوی دیگر موجب استواری نظام خواهد شد. ایشان از دولتمردان می‌خواستند که بر قلب‌ها حکومت کنند نه بر اجسام و رمز پیروزی مسلمانان در صدر اسلام را که با عده کم بر امپراطوری‌های بزرگ غلبه نمودند همین نکته می‌دانستند. در صورتی که دولتمردان نتوانند بر قلب‌های مردم حکومت کنند، حکومت نمی‌تواند پایدار بماند. پرهیز از رفتار آمرانه داشتن یکی از موارد بسیار مهمی بود که حضرت امام خمینی بر آن تأکید داشتند و این خصلت را از حالات طاغوتیان می‌دانستند که یکی از اهداف نظام مقدس اسلامی از بین بردن خصایص طاغوتی است.

تقدم سازندگی کارگزاران و مسئولان قبل از مردم

امام خمینی بارها به این نکته متذکر گردیده‌اند که مسئولین در درجه اول باید همت به خودسازی خود کنند تا بتوانند در سازندگی دیگران مؤثر واقع گردند و نباید خیال کنند چون دارای قدرت و امکانات هستند پس هر کاری می‌توانند انجام دهند. ایشان معتقد بودند تا زمانی که تزکیه نفس و خداخواهی در افراد رده بالای جامعه نباشد در رده‌های پایین جامعه نمی‌توان آن را محقق کرد و لازم است کارگزاران نظام در رده‌های بالای جامعه در این خصوص کوشا باشند تا جامعه اصلاح گردد.

منابع

1. سادات کیائی، سید محسن، مقاله «نظام اخلاق اسلامی»، منظومه فکری امام خمینی