ابی بن خلف

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

ابی بن خلف در قرآن | ابی بن خلف در تاریخ اسلامی

مقدمه

اُبی ‌بن خلف و برادرش امیه، از اشراف قریش در جاهلیت بودند که در دشمنی با پیامبر(ص) و مسلمانان، گوی سبقت از دیگران می‌ربودند. او از دلیران عرب بود؛ چنان‌که عمرو بن عاص در مشاجره‌ای با عمارة ‌بن ولید بن مغیره می‌گوید: من از همه بزرگان بهره‌ای برده‌ام، از اُبی دلیری را. آن‌چه در زندگانی اُبی دیده می‌شود، سراسر تکبُّر و سرکشی است. امام علی(ع) در احتجاج با دانش‌مندی یهودی، اُبی را از فرعون‌هایی می‌شمارد که پیامبر(ص) به‌سوی آنان برانگیخته شده است. به روایتی، سبب پیدایش پیمانِ جوان‌مردان (حلف‌الفضول) که رسول خدا حتی پس از اسلام بدان مباهات می‌کرد، ستم اُبی در معامله با قیس‌ بن‌ شیبه یا لمیس‌ بن‌ سعد بود. شعر لمیس نیز بر آن گواه است. هم‌چنین آورده‌اند: وقتی امیه یکی از بردگانش را شکنجه می‌کرد، اُبی می‌گفت: عذابش را افزون ‌کن.

کینه ورزی و دشمنی اُبی با رسول‌خدا(ص) از ابتدای بعثت آشکار است. وی و گروهی از سران شرک به دیدار ابوطالب شتافته، خواستار باز‌ ایستادن رسول‌خدا از دعوت به توحید شدند. وی هم‌چنین دیگران را از گرایش به اسلام باز می‌داشت. آورده‌اند که "عقبة ابن ‌ابی ‌معیط" دوستِ صمیمی اُبی که مراوده اندکی نیز با رسول خدا داشت، حضرت را به ضیافتی دعوت کرد؛ امّا پیامبر دست به طعام نبُرد تا عقبه شهادتین بر زبان جاری سازد و او نیز چنان کرد. وقتی اُبَی از این‌ روی‌ داد آگاه شد، بر عقبه سخت عتاب کرد و عذر نپذیرفت جز آن‌که بر چهره پیامبر(ص) آب دهان اَفکَنَد. برخی گفته‌اند: او به این کار موفق نشد؛ امّا عده‌ای بر این باورند که عقبه برای جلب رضایت اُبی، خواستِ او را برآورد و به سزای ارتداد خویش، در نبرد بدر به فرمان پیامبر سر از کف بداد.

پس از نزول آیات اوّل سوره روم که از پیروزی روم بر ایران خبر می‌داد، اُبی از سرستیز با ابوبکر، بر عدم تحقّق وعده الهی شرط بست؛ امّا با تحقّق آن، ابوبکر، صد شتر ماده به چنگ آورد. دشمنی اُبی با رسول‌خدا(ص) بدان پایه بود که او را سرسخت‌ترین و آزار دهنده‌ترین دشمنان رسول خدا دانسته‌اند؛ چنان‌که هرگاه در مکّه به پیامبر می‌رسید، می‌گفت: اسبم را نیک پرورش می‌دهم تا سوار بر آن تو را بکشم. وی در توطئه دارالندوه شرکت داشت و در پی آن در "لیلة المبیت" کمر به قتل پیامبر بست چون پیامبر مورد پذیرش مردم مدینه قرار گرفت، او و ابوسفیان ضمن نامه‌ای از آنان خواستند تا از حمایت پیامبر(ص) دست بردارند.اُبی، جان و مالش را بر سر دشمنی با رسول خدا نهاد و از‌ جمله اطعام‌کنندگان سپاه شرک در غزوه بدر بود. او که بر کشتن پیامبر(ص) سوگند یاد ‌کرده بود، وقتی در جنگ اُحد، یاران رسول‌خدا را پراکنده دید، فریاد برآورد: ای محمد! زنده نمانم اگر تو زنده بمانی؛ سپس خشمگینانه به‌سوی پیامبر تاخت و چون برخی اصحاب، خواستار رویارویی با حمله او شدند، پیامبر فرمان داد همه کناری بایستند؛ امّا مصعب خود را به پیش انداخت و به ضربه ابی، به شهادت رسید. در این هنگام، پیامبر خدا عصای نوک تیز حارث بن ‌صمه را برداشت و بر گردن اُبی فرود آورد. این ضربت اعجازگونه پیامبر بانگی سخت از او برآورد. یاران اُبی گفتند: اثر این خراش نه جای آن همه فریاد است. اُبی گفت: اگر این ضربت به همه اهل بازار "ذی‌المجاز" وارد آید، تحمل نتوانند کرد؛ زیرا سخن او حق است که گفت: من به خواست خدا، اُبی را خواهم کشت. وی پس از آن در راه مکّه بر اثر همان ضربت به هلاکت رسید، و بدین طریق به نفرین پیامبر، گرفتار سخت‌ترین عذاب الهی شد. از رسول‌خدا(ص) نقل است که سخت‌ترین عذاب‌ها در قیامت، از آنِ کسی‌است که پیامبری را کشته باشد یا پیامبری او را بکشد.

ابی بن خلف در شان نزول

شمار آیاتی که مفسران، در ذیل آنها از اُبی یاد ‌کرده‌اند، بسیار است. در این آیات، اُبَی گاه سبب انحصاری نزول آیه و گاه یکی از افراد آن است. گاهی نیز از باب تطبیق و ذکر مصداق، از او سخنی به‌میان آمده است. این آیات عبارت‌اند از:

1. ﴿أَوَلَمْ يَرَ الْإِنْسَانُ أَنَّا خَلَقْنَاهُ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ﴾ بسیاری از مفسران گفته‌اند: روزی اُبَی و جمعی از مشرکان، نزد رسول‌خدا(ص) آمده، با او محاجه کردند. در این میان اُبی در‌ حالی ‌که استخوانی پوسیده را با فشار دست خُرد می‌کرد و بر باد می‌داد، به تندی گفت: آیا خداوند این استخوان پوسیده را زنده خواهد کرد؟ پیامبر پاسخ گفت: آری، خداوند این استخوان را زنده خواهد کرد؛ چنان‌که تو را هم می‌میراند و زنده می‌کند و به آتش جهنم در می‌آورد. پس از این، آیه ‌پیشین نازل شد. درباره آیات ﴿خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ نُطْفَةٍ فَإِذَا هُوَ خَصِيمٌ مُبِينٌ﴾؛ ﴿وَيَقُولُ الْإِنْسَانُ أَإِذَا مَا مِتُّ لَسَوْفَ أُخْرَجُ حَيًّا﴾؛ ﴿وَقَالُوا أَإِذَا ضَلَلْنَا فِي الْأَرْضِ أَإِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقَاءِ رَبِّهِمْ كَافِرُونَ﴾؛ ﴿وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا﴾ نیز همین روایت را آورده‌اند.
2. ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا﴾، ﴿يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا﴾ گفته‌اند: مراد از ﴿فُلَانًا﴾ اُبی‌ و ﴿الظَّالِمُ﴾ عقبة ابن ‌ابی‌ معیط است و آیه، پس از آن‌که عقبه به تحریک اُبی، رسول‌خدا(ص) را مورد اهانت قرار داد، نازل شد و زبان حال و ندامت او را در قیامت بیان کرد؛ در نتیجه شاید از باب بیان مصداق گفته‌اند: آیه ﴿قَالَ يَا قَوْمِ لَيْسَ بِي سَفَاهَةٌ وَلَكِنِّي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾ که از دشمنی برخی دوستان در قیامت حکایت می‌کند و آیه ‌﴿أَفَمَنْ يَتَّقِي بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَقِيلَ لِلظَّالِمِينَ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَكْسِبُونَ﴾ که حاکی از به‌صورت در افتادن کسی در عذاب است، درباره او فرود آمده است.
3. در آغاز بعثت، سران شرک از‌ جمله اُبی، نزد ابوطالب آمده، خواستار خودداری رسول‌خدا(ص) از دعوت شدند؛ امّا با ناامیدی و شگفتی باز‌گشتند و خویشتن را به پای‌داری بر عبادت بت‌ها فراخواندند. در این باره، آیات ﴿أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ﴾، ﴿وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ﴾ فرود آمد.
4. در جنگ بدر، ۱۲ تن از سران شرک از‌جمله اُبی، تأمین غذای سپاه را برعهده داشتند که خداوند با نزول آیه ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنْفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ﴾ ‌این بذل و بخشش را برای بازداشتن از راه خدا، مایه حسرت آنان اعلام کرد. قرطبی، نزول آیه ‌﴿الَّذِينَ كَفَرُوا وَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ أَضَلَّ أَعْمَالَهُمْ﴾ را به نقل از ابن‌عباس، در همین باره‌ دانسته است.
5. ﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ بنا به نقلی، آیه درباره قتل‌ اُبی به‌دست رسول‌خدا(ص) فرود آمده است؛ هر چند قول مشهور، سبب‌نزول آیه را به روی دادی در جنگ بدر نسبت می‌دهد.
6. ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ﴾، ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾، ﴿فَأَمَّا الْإِنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ﴾ گرچه مراد از انسان در آیات پیش‌گفته را معنای عام آن دانسته‌اند، قرطبی بنا به نقلی می‌گوید: آن‌که به پروردگار خویش فریفته شد و رنج بیهوده کشید، و به نعمت‌های الهی آزموده شد، اُبی‌بن‌خلف بود. شاید این موارد نیز از باب ذکر مصداق باشد.
7. به نقلی گفته‌اند: آیات ذیل درباره اُبی نازل شده که از روی نادانی به مجادله با وحی برخاسته بود: ﴿وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا﴾ ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَيَتَّبِعُ كُلَّ شَيْطَانٍ مَرِيدٍ﴾ و ﴿أَلَمْ تَرَوْا أَنَّ اللَّهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَأَسْبَغَ عَلَيْكُمْ نِعَمَهُ ظَاهِرَةً وَبَاطِنَةً وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يُجَادِلُ فِي اللَّهِ بِغَيْرِ عِلْمٍ وَلَا هُدًى وَلَا كِتَابٍ مُنِيرٍ﴾ اگرچه روایات، ترتیب نزولِ سوره حج را پس از سوره نور، یعنی بعد از غزوه اُحد و مرگ اُبی، می‌دانند، المیزان با توجه به سیاق آیات سوره حج، نزول آن را قبل از جنگ بدر دانسته است؛ بنابراین می‌تواند درباره اُبی باشد.
8. گفته‌اند: گروهی از سران شرک، از‌ جمله اُبی گرد هم آمده، به تلاوتِ قرآن پیامبر(ص) گوش فرا می‌دادند؛ امّا بی‌آن‌که اثری بر دل‌های ایشان بگذارد، هر یک درباره قرآن سخنی به باطل راندند که آیه ﴿وَمِنْهُمْ مَنْ يَسْتَمِعُ إِلَيْكَ وَجَعَلْنَا عَلَى قُلُوبِهِمْ أَكِنَّةً أَنْ يَفْقَهُوهُ وَفِي آذَانِهِمْ وَقْرًا وَإِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لَا يُؤْمِنُوا بِهَا حَتَّى إِذَا جَاءُوكَ يُجَادِلُونَكَ يَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ﴾ پرده از‌این راز برگرفت.
9. برخی، اُبی را از‌جمله استهزاکنندگان می‌دانند که آیه‌ ﴿إِنَّا كَفَيْنَاكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ﴾ درباره آنها نازل شده است.
10. برخی از مفسران، اُبی را از مصادیق ﴿أَمَّا مَنِ اسْتَغْنَ﴾ دانسته‌اند که رسول‌خدا(ص) به اسلام آنها امید داشت؛ در نتیجه به گفت وگو با آنان پرداخت و آیات نخست این سوره در این باره فرود آمده است.
11. ﴿وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ﴾ وقتی سران شرک در دارالندوه گرد آمدند تا در کار پیامبر(ص) چاره‌ای بیندیشند، اُبی یکی از آنان بود که به همراه برادرش اُمیه و عاص بن وائل، پیش‌نهاد حبس رسول‌خدا را ارائه ‌دادند. عبارت ﴿لِيُثْبِتُوكَ﴾ در آیه به آن اشاره‌ دارد.
12. ﴿إِنَّا أَنْذَرْنَاكُمْ عَذَابًا قَرِيبًا يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ مَا قَدَّمَتْ يَدَاهُ وَيَقُولُ الْكَافِرُ يَا لَيْتَنِي كُنْتُ تُرَابًا﴾ قرطبی ضمن بیان چند دیدگاه درباره این آیه، بنابر قولی، مراد از ﴿الْمَرْءُ﴾ (مرد) را اُبی ‌بن ‌خلف و عقبة ابن ‌ابی‌‌معیط دانسته ‌است.
13. برخی بر این عقیده‌اند که خطاب، عتاب و تهدید قرآن در دو آیه ذیل، متوجه اُبی است؛ اگرچه اطلاق و عموم لفظ، همه افراد مشابه را دربرمی‌گیرد:﴿فَمَا يُكَذِّبُكَ بَعْدُ بِالدِّينِ﴾؛ ﴿وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ﴾
14. گفته‌اند: روزی اُبی و گروهی از مشرکان در حال طواف بر گرد کعبه، به پیامبر(ص) پیشنهاد کردند که هر یک از دو گروه، خدایان گروه دیگر را بپرستد که در پاسخ آنان سوره کافرون نازل شد.
15. سیوطی، به نقل از محمد بن ‌اسحاق آورده است: پس از کوشش‌های فراوان رسول خدا در ابلاغ وحی و دعوت مردم به اسلام، گروهی، از ‌جمله اُبی نزد پیامبر آمده، بهانه‌ای دیگر گرفتند. گویا آنان منتظر بودند تا فرشته‌ای را به چشم خویش ببینند. آیات ﴿وَقَالُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ مَلَكٌ وَلَوْ أَنْزَلْنَا مَلَكًا لَقُضِيَ الْأَمْرُ ثُمَّ لَا يُنْظَرُونَ﴾، ﴿وَلَوْ جَعَلْنَاهُ مَلَكًا لَجَعَلْنَاهُ رَجُلًا وَلَلَبَسْنَا عَلَيْهِمْ مَا يَلْبِسُونَ﴾ به این واقعه اشاره دارد.
16. خداوند در آیه ﴿وَضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلَيْنِ أَحَدُهُمَا أَبْكَمُ لَا يَقْدِرُ عَلَى شَيْءٍ وَهُوَ كَلٌّ عَلَى مَوْلَاهُ أَيْنَمَا يُوَجِّهْهُ لَا يَأْتِ بِخَيْرٍ هَلْ يَسْتَوِي هُوَ وَمَنْ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَهُوَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾، مَثَل برده‌ای گنگ، ناتوان و کم‌خرد را آورده که نه سخن کسی را می‌فهمد و نه می‌توان سخنش را فهمید و سربار دیگران است. از عطاء بن ‌ابی‌رباح نقل است که مراد از این برده گنگ، اُبی بن ‌خلف است.
17. براساس روایتی که قرطبی و بلنسی نقل کرده‌اند، اُبی، روزی همراه تنی چند از مشرکان، نزد رسول خدا(ص) آمده، با استناد به آفرینش تدریجی انسان‌ها، بر سخن پیامبر که می‌فرمود خداوند انسان‌ها را یک‌باره برمی‌انگیزد، خُرده گرفت که در پاسخ آنان، آیه‌ ﴿مَا خَلْقُكُمْ وَلَا بَعْثُكُمْ إِلَّا كَنَفْسٍ وَاحِدَةٍ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ﴾ فرود آمد
18. ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَالْمُنَافِقِينَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا﴾ بلنسی به نقل از ابن‌جریج، مراد از کافران را در آیه، اُبی دانسته است؛ امّا طبرسی، آیه را مربوط به زمانی پس از واقعه اُحد می‌داند که گویا این سخن صحیح‌تر است.

جستارهای وابسته

منابع

• صادقی، تقی، مقاله «ابی بن خلف»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲

پانویس