مباهله در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مباهله است. مباهله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مباهله در قرآن - مباهله در حدیث - مباهله در معارف و سیره فاطمی - مباهله در معارف و سیره علوی - مباهله در تاریخ اسلامی - مباهله از دیدگاه اهل سنت - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

مباهله در لغت به معنای ملاعنه، نفرین‎کردن شخص دروغگو و ظالم، ابتهال و تضرّع به درگاه خدا برای دفع بلا از خود یا نزول بلا بر ظالم است و این کار از گذشته بین عرب متداول بوده و می‎گفتند: لَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الظَّالِمِ مِنَّا. و در اصطلاح به عملی گفته می‎شود که دو یا چند نفر مخالف در مسئلۀ مهم دینی یک جا جمع شوند و با اصرار و تضرع به درگاه خداوند از او بخواهند باطل را رسوا و مجازات کند، همان کاری که پیامبر اسلام (ص) در برابر مسیحیان نجران کرد و این کار بیانگر تلاش‎های فراوان رسول اکرم (ص) برای دعوت اهل کتاب به دین اسلام بوده است.

مباهله در روایات عامه

مسئله مباهله رسول اکرم (ص) با نصارای نجران و نزول این آیه در شأن خمسه طیبه (ع) به حدی روشن بوده که کمتر کسی از علمای فریقین به آن اذعان نداشته است. شهید ثالث، قاضی نورالله شوشتری، در جلد سوم کتاب «إحقاق الحق و إزهاق الباطل» صفحه ۴۶ می‌نویسد: «مفسران در این مسئله اتفاق نظر دارند که ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ در آیه مباهله اشاره به حسن و حسین (ع) و ﴿نِسَاءَنَا﴾ اشاره به فاطمه (س) و ﴿أَنْفُسَنَا﴾ اشاره به علی (ع) دارد».

ایشان سپس (در پاورقی) نام حدود شصت نفر از بزرگان اهل سنت را ذکر می‌کند که تصریح نموده‌اند آیه مباهله درباره اهل بیت (ع) نازل شده است و سپس نام آنها و مشخصات کتب آنها را از صفحه ۴۶ تا ۷۶ مشروحاً آورده است.

محققان اهل سنت، چه معتزلی و چه اشعری، این آیه را دلیلی قوی بر فضیلت اصحاب کساء می‌شناسند و همگی در پیشگاه آن خاضع‌اند: زمخشری که متفکری معتزلی است، ذیل آیه مباهله، پس از نقل حادثه کساء می‌گوید: و فيه دليل لا شيء أقوى منه على فضل أصحاب الكساء (ع). فخر رازی نیز که از متفکران اشاعره است، پس از نقل داستان کساء می‌گوید: وَاعْلَمْ أَنَّ هَذِهِ الرِّوَايَةَ كَالْمُتَّفَقِ عَلَى صِحَّتِهَا بَيْنَ أَهْلِ التَّفْسِيرِ وَالْحَدِيثِ

عظمت واقعه مباهله و جایگاه امیرالمؤمنین (ع) در آن تا به آنجاست که مسلم در صحیح خود نقل می‌کند: «روزی معاویه به سعد بن ابی وقاص گفت: چرا ابوتراب (علی (ع)) را سب و دشنام نمی‌گویی؟! وی گفت: «أَمَّا مَا ذَكَرْتَ‏ ثَلَاثاً قَالَهُنَّ‏ رَسُولُ اللَّهِ لَأَنْ تَكُونَ لِي وَاحِدَةٌ أَحَبُّ‏ إِلَيَّ‏ مِنْ‏ حُمْرِ النِّعَمِ‏، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) يَقُولُ لِعَلِيٍّ، وَ خَلَّفَهُ فِي بَعْضِ مَغَازِيهِ، تَکُونُ أَنْتَ فِي بَیْتِي إِلَی أَنْ أَعُودَ. فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ يَا رَسُولَ اللَّهِ، تُخَلِّفُنِي مَعَ النِّسَاءِ وَ الصِّبْيَانِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نُبُوَّهَ بَعْدِي وَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ يَوْمَ خَيْبَرَ: لَأُعْطِيَنَّ الرَّايَةَ رَجُلًا يُحِبُّ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ، وَ يُحِبُّهُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ. قَالَ: فَتَطَاوَلْنَا لَهَذَا، فَقَالَ: ادْعُوا لِي عَلِيّاً، فَأَتَى عَلِيٌّ وَ‌بِهِ رَمَدٌ؛ فَبَصَقَ فِي عَيْنَيْهِ، وَ دَفَعَ إِلَيْهِ الرَّايَةَ فَفَتَحَ اللهَ عَلَيْهِ، وَ أَنْزَلَتْ هَذِهِ الْآيَةُ ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ...﴾ وَ دَعَا رَسُولُ اللَّهِ (ص) فِي الْمُبَاهَلَهِ عَلِيّاً وَ فَاطِمَةَ وَ حَسَناً وَ حُسَيْناً (ع) ثُمَّ قَالَ: اللَّهُمَّ هَؤُلَاءِ أَهْلِي».

روایتی که ذیلاً به آن اشاره می‌شود، به دو بیان از مدارک اهل سنت نقل شده که در اینجا هر دوی آنها را ذکر می‌کنیم: «رَوَاهُ الثَّعْلَبِيُّ فِي تَفْسِيرِ هَذِهِ الْآيَةِ عَنْ مُقَاتِلٍ وَ الْكَلْبِيِّ قَالَ: لَمَّا قَرَأَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) هَذِهِ الْآيَةَ عَلَى وَفْدِ نَجْرَانَ وَ دَعَاهُمْ إِلَى الْمُبَاهَلَةِ قَالُوا لَهُ حَتَّى نَرْجِعَ‏ وَ نَنْظُرَ فِي‏ أَمْرِنَا وَ نَأْتِيَكَ غَداً فَخَلَا بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ فَقَالُوا لِلْعَاقِبِ وَ كَانَ دَيَّانَهُمْ وَ ذَا رَأْیِهِمْ يَا عَبْدَ الْمَسِيحِ مَا تَرَى فَقَالَ وَ اللَّهِ لَقَدْ عَرَفْتُمْ يَا مَعَاشِرَ النَّصَارَى أَنَّ مُحَمَّداً نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْفَضْلِ مِنْ أَمْرِ صَاحِبِکُمْ وَ اللَّهِ مَا لَاعَنَ قَوْمٌ قَطُّ نَبِيّاً فَعَاشَ كَبِيرُهُمْ وَ لَا نَبَتَ صَغِيرُهُمْ وَ لَئِنْ فَعَلْتُمْ ذَلِكَ لَتَهْلِكُنَّ وَ إِنْ أَبَيْتُمْ إِلَّا دِينِكُمْ وَ الْإِقَامَةَ عَلَى مَا أَنْتُمْ عَلَيْهِ مِنَ الْقَوْلِ فِي صَاحِبِكُمْ فَوَادِعُوا الرَّجُلَ وَ انْصَرِفُوا إِلَى بِلَادِكُمْ فَأَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ (ص) وَ قَدْ غَدَا رَسُولُ اللَّهُ مُحْتَضِناً لِلْحَسَنِ (ع) وَ آخِذاً بِيَدِ الْحُسَيْنِ وَ فَاطِمَةُ تَمْشِي خَلْفَهُ وَ عَلِيٌّ خَلْفَهَا وَ هُوَ يَقُولُ لَهُمْ إِذَا أَنَا دَعَوْتُ فَأَمِّنُوا فَقَالَ أُسْقُفُّ نَجْرَانَ يَا مَعَاشِرَ النَّصَارَى إِنِّي لَأَرَى وُجُوهاً لَوْ أَقْسَمُوا عَلَی اللَّهِ أَنْ يُزِيلَ جَبَلَا لَأَزَالَهُ مِنْ مَكَانِهِ فَلَا تَبْتَهِلُوا فَتَهْلِكُوا وَ لَا يَبْقَى عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ نَصْرَانِيٌّ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ فَقَالُوا يَا أَبَا الْقَاسِمِ قَدْ رَأَيْنَا أَلَّا نُلَاعِنَكَ وَ أَنْ نَتْرُكَكَ عَلَى دِينِكَ وَ نَثْبُتَ عَلَى دِينِنَا فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): فَإِنْ أَبَيْتُمُ الْمُبَاهَلَةَ فَأَسْلِمُوا يَكُنْ لَكُمْ مَا لِلْمُسْلِمِينَ وَ عَلَيْكُمْ مَا عَلَيْهِمْ فَأَبَوْا فَقَالَ إِنِّي أُنَابِذُكُمُ لِلْحَرْبِ فَقَالُوا مَا لَنَا بِحَرْبِ الْعَرَبِ‏ طَاقَةٌ وَ لَكِنَّا نُصَالِحُكَ عَلَى أَنْ لَا تَغْزُوَنَا وَ لَا تُخِيفَنَا وَ لَا تَرُدَّنَا عَنْ دِينِنَا عَلَى أَنْ نُؤَدِّيَ إِلَيْكَ فِي كُلِّ عَامٍ أَلْفَيْ حُلَّةٍ أَلْفٌ فِي صَفَرٍ وَ أَلْفٌ فِي رَجَبٍ فَصَالَحَهُمُ النَّبِيُّ (ص) عَلَى ذَلِكَ‏».

روایت دیگر، به نقل از ثعلبی، اضافه‌ای دارد که پیامبر اکرم (ص) بعد از انصراف نصارای نجران فرمود: «وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ الْهَلَاکَ قَدْ تَدَلَّى عَلَى أَهْلِ نَجْرَانَ وَ لَوْ لَاعَنُوا لَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِيرَ وَ لَاضْطَرَمَ عَلَيْهِمُ الْوَادِي نَاراً وَ لَاسْتَأْصَلَ اللَّهُ نَجْرَانَ وَ أَهْلَهُ حَتَّى الطَّيْرَ عَلَى الشَّجَرِ وَ مَا حَالَ الْحَوْلُ عَلَى النَّصَارَى كُلِّهِمْ حَتَّى هَلَكُوا فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَى:‏ ﴿إِنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا اللَّهُ﴾».

این روایت با مختصر اختلاف در مدارک دیگر عامه مثل «العمدة» نوشته ابن البطرق و در مناقب المغازلی و شواهد التنزیل ذکر گردیده است؛ به این ترتیب که: «فَغَدَا رَسُولُ اللَّهِ (ص): فَأَخَذَ بِيَدِ عَلِيٌّ‏ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ‏ وَ الْحُسَيْنِ‏، ثُمَّ‏ أَرْسَلَ‏ إِلَيْهِمَا فَأَبَيَا أَنْ يُجِيبَاهُ، فَأَقَرَّ الْخَرَاجَ عَلَیْهِمَا، فَقَالَ النَّبِيُّ: «وَ الَّذِي بَعَثَنِي بِالْحَقِّ نَبِيَّاً لَوْ فَعَلَا، لَأَمْطَرَ عَلَيْهِمَا الْوَادِيَ نَارَاً». قَالَ جَابِرٌ: نَزَلَتْ فِیهِمْ هَذِهِ الْآیَةُ: ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ...﴾. قَالَ الشَّعْبِيُّ:‏ أَبْناءَنا الْحَسَنَ‏ وَ الْحُسَيْنَ‏ وَ نِساءَنا فَاطِمَةَ وَ أَنْفُسَنا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ (ع)...».

ابن عساکر به سندش از ابی الطفیل نقل می‌کند که امیرالمؤمنین(ع) با اصحاب شورا مناظره کرده و با جمله‌ای از فضایل و مناقبش محاجه نمود. از جمله آنها، این که فرمود: شما را به خدا سوگند می‌دهم، آیا در میان شما کسی نزدیک‌تر به رسول خدا(ص) در رحم هست؟ کسی که رسول خدا(ص) او را «نفس» خود خوانده و فرزندان او را فرزندان خود و زنان او را زنان خود خوانده باشد، آیا کسی غیر از من وجود دارد؟! گفتند: بار خدایا! هرگز.

احمد بن حنبل به سندش نقل می‌کند: و هنگامی که این آیه نازل شد ﴿نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ﴾، رسول خدا(ص) علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را دعوت کرد، آنگاه عرض کرد: «بار خدایا! اینان اهل من هستند».

مسلم نقل کرده: معاویة بن ابوسفیان، سعد بن ابی وقاص را خواست و گفت: چه چیز تو را مانع شده که ابوتراب را سب کنی؟ گفت: هر گاه سه فضیلت را یاد کنم که رسول خدا(ص) درباره علی(ع) بیان داشته است، با وجود آنها هرگز علی(ع) را سب نخواهم کرد و اگر یکی از آنها برای من بود، از شترهای کمیاب نزد من ارزشمندتر بود.... هنگامی که این آیه نازل شد: ﴿نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ﴾، رسول خدا(ص) علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را خواست و عرض کرد: «بار خدایا! اینان اهل من هستند».

ترمذی نیز با همین سند و متن این حدیث را نقل کرده، آنگاه تصریح به صحت آن نموده است.

حاکم نیشابوری به سندش از سعد بن ابی وقاص نقل می‌کند: هنگامی که این آیه: ﴿نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾ نازل شد، رسول خدا(ص) علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) را خواست، آنگاه عرض کرد: «بار خدایا! اینان اهل من هستند».

طبری به سندش از سدی در تفسیر آیه مباهله نقل می‌کند: پیامبر(ص) در آن هنگام دست حسن و حسین و فاطمه را گرفت و به علی(ع) گفت: «دنبال ما بیا». او هم با آنها به راه افتاد. در آن روز نصارا بیرون نیآمدند و گفتند: ما می‌ترسیم....

مباهله در روایات شیعه

روایات فراوان و متظافری در خصوص این آیه مطرح گردیده که هر یک از زاویه‌ای شأن و مقام و منزلت امامت در فرهنگ شیعه را بیان می‌نماید. ماجرای مباهله نزد اهل بیت (ع)، صحابه و علمای امامیه، امری قطعی و تردید ناپذیر است؛ به گونه‌ای که در استدلال‌ها و احتجاج‌های ائمه (ع)، بارها بازگو می‌شده است. حضرت علی (ع) در بیان فضائل خود، در احتجاجات مختلف به این آیه استدلال فرموده‌اند؛ از جمله در احتجاجی که با ابوبکر داشتند، به بیش از چهل فضیلت خود اشاره می‌نمایند و او همگی را می‌پذیرد و بدان اقرار می‌نماید؛ تا آنجا که علی (ع) می‌فرمایند: «فَأَنْشُدُكَ بِاللَّهِ أَ بِي بَرَزَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) وَ بِأَهْلِ بَيْتِي وَ وُلْدِي فِي‏ مُبَاهَلَةِ الْمُشْرِكِينَ‏ مِنَ‏ النَّصَارَى‏ أَمْ بِكَ وَ بِأَهْلِكَ وَ وُلْدِكَ قَالَ بِكَمْ».

به همین دلیل است که مفسران و محدثان و مورخان شیعه، عموماً در نزول این آیه درباره اهل بیت (ع) و نفس نبی (ص) بودن امیرالمؤمنین حضرت علی (ع) اتفاق نظر دارند:

1. شیخ صدوق (ابن بابویه) در خصال خود به نقل از حضرت علی (ع) روایتی را بیان می‌کند که حضرت هفتاد منقبت انحصاری خود را با استناد به آیات قرآن ذکر می‌نمایند و در منتقبت ۳۴ می‌فرمایند: «أَمَّا الرَّابِعَةُ وَ الثَّلَاثُونَ فَإِنَّ‏ النَّصَارَى‏ ادَّعَوْا أَمْراً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ‏ ﴿فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ...﴾ فَكَانَتْ نَفْسِي نَفْسَ رَسُولِ اللَّهِ (ص) وَ النِّسَاءُ فَاطِمَةَ (س) وَ الْأَبْنَاءُ الْحَسَنَ وَ الْحُسَيْنَ ثُمَّ نَدِمَ الْقَوْمُ فَسَأَلُوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) الْإِعْفَاءَ فَأَعْفَاهُمْ وَ الَّذِي أَنْزَلَ التَّوْرَاةَ عَلَى مُوسَى وَ الْفُرْقَانَ عَلَى مُحَمَّدٍ (ص) لَوْ بَاهَلُونَا لَمُسِخُوا قِرَدَةً وَ خَنَازِيرَ».
2. در مناظرات مجلس مأمون، میان امام هشتم (ع) و علمای طوس، حضرت بعد از استدلال به آیه مباهله و بیان مناقب خمسه طیبه (ع) و اینکه علی (ع) نفس نبی است، فرمودند: «فَهَذِهِ خُصُوصِيَّةٌ لَا يَتَقَدَّمُهَا أَحَدٌ وَ فَضْلٌ لَا يَخْتَلِفُ فِيهِ بَشَرٌ وَ شَرَفٌ لَا يَسْبِقُهُ إِلَيْهِ خَلْقٌ إِذْ جَعَلَ نَفْسَ عَلِيٍّ (ع) كَنَفْسِهِ فَهَذِهِ الثَّالِثَةُ».
3. نفس نبی (ص) بودن امیر المؤمنین علی (ع) در بیانات گوناگون اهل بیت (ع) به انحاء مختلف و با مضامین گوناگون بیان شده؛ از جمله جابر بن عبدالله انصاری در روایت مبسوطی از رسول خدا (ص)، مناقب فراوانی از حضرت علی (ع) ذکر می‌فرمایند: «عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِيِّ أَنَّهُ قَالَ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ (ص) يَقُولُ‏ إِنَّ فِي عَلِيٍّ خِصَالًا لَوْ كَانَتْ‏ وَاحِدَةٌ مِنْهَا فِي جَمِيعِ النَّاسِ لَاكْتَفَوْا بِهَا فَضْلًا قَوْلُهُ (ص) مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ مِنِّي كَهَارُونَ مِنْ مُوسَى وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ مِنِّي وَ أَنَا مِنْهُ وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ مِنِّي كَنَفْسِي طَاعَتُهُ طَاعَتِي وَ مَعْصِيَتُهُ مَعْصِيَتِي وَ قَوْلُهُ (ص) حَرْبُ عَلِيٍّ حَرْبُ اللَّهِ وَ سِلْمُ عَلِيٍّ سِلْمُ اللَّهِ وَ قَوْلُهُ (ص) وَلِيُّ عَلِيٍّ وَلِيُّ اللَّهِ وَ عَدُوُّ عَلِيٍّ عَدُوُّ اللَّهِ وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ حُجَّةُ اللَّهِ وَ خَلِيفَتُهُ عَلَى عِبَادِهِ وَ قَوْلُهُ (ص) حُبُّ عَلِيٍّ إِيمَانٌ وَ بُغْضُهُ كُفْرٌ وَ قَوْلُهُ (ص) حِزْبُ عَلِيٍّ حِزْبُ اللَّهِ وَ حِزْبُ أَعْدَائِهِ حِزْبُ الشَّيْطَانِ وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَهُ لَا يَفْتَرِقَانِ حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ وَ قَوْلُهُ (ص) عَلِيٌّ قَسِيمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ قَوْلُهُ (ص) مَنْ فَارَقَ عَلِيّاً فَقَدْ فَارَقَنِي وَ مَنْ فَارَقَنِي فَقَدْ فَارَقَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَوْلُهُ (ص) شِيعَةُ عَلِيٍّ هُمُ الْفَائِزُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ».

اعتراف گرفتن امیرالمؤمنین از اصحاب شورا

حضرت امیرالمؤمنین (ع) در شورای شش نفره‌ای که خلیفه عمر برای انتخاب خلیفه پس از خود ترتیب داده بود، برای یادآوری حقانیت خود برای خلافت، به ماجرای نزول آیه شریفه مباهله اشاره کردند، خطاب به اعضای شورا فرمودند: شما را به خدا سوگند می‌دهم آیا در میان شما احدی هست که از من به رسول خدا (ص) در خویشاوندی نزدیک‌تر باشد، کسی جز من هست که رسول خدا (ص) او را نفس (جان) خود، فرزندانش را فرزندان خود و زنانش را زنان خود قرار داده باشد؟ و همه حاضران در شورا گفتند: به خدا نه! و همه به اینکه آیه در شأن ایشان نازل شده است، اعتراف کردند.

اشاره امام مجتبی در خطابه بعد از صلح

امام مجتبی (ع) بعد از ماجرای صلح در حضور معاویه خطبه‌ای خواند، در ضمن آن فرمود: جدم در روز مباهله از میان جان‌ها پدرم و از میان فرزندان مرا و برادرم حسین و از میان زنان فاطمه مادرم را به همراه آورد، پس ما اهل او و گوشت و خون او هستیم. ما از او هستیم و او از ماست.

اشاره امام حسین (ع) در خطبه منا

امام حسین (ع) در جریان مراسم حج و در صحرای منی آن‌گاه که بزرگان صحابه را جمع کرد و برای آنها خطبه مفصلی خواند و از ایشان اقرار می‌گرفت، در اثنای خطبه فرمود: «أَنْشُدُكُمُ اللَّهَ أَ تَعْلَمُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) حِينَ دَعَا النَّصَارَى مِنْ أَهْلِ نَجْرَانَ إِلَى الْمُبَاهَلَةِ لَمْ يَأْتِ إِلَّا بِهِ وَ بِصَاحِبَتِهِ وَ ابْنَيْهِ قَالُوا اللَّهُمَّ نَعَمْ».

اشارات امام رضا (ع) در مناظرات با منکران و مخالفان

در سوال و جوابی که بین حضرت امام رضا (ع) و مأمون اتفاق افتاده این آیه شریفه و مفهوم و مصادیق آن مطرح شده است. روزی مأمون به امام رضا (ع) عرض کرد: بزرگ‌ترین فضیلت امیرالمؤمنین (ع) در قرآن کدام است؟ امام رضا (ع) فرمود: آیه مباهله. سپس حضرت آیه مباهله را تلاوت کرده و فرمود: بعد از نزول این آیه، رسول خدا، امیرالمؤمنین، فاطمه، امام حسن و امام حسین (ع) را فراخواند. این کسان به حکم خداوند متعال در جایگاه فرزندان، زنان و نفس ایشان قرار دارند. مشخص است که هیچ یک از بندگان خدای سبحان برتر و شریف‌تر از رسول خدا نیست. از همین رو می‌بایست از کسی که به حکم خداوند سبحان نفس رسول خدا است، احدی برتر نباشد. مأمون پرسید: چرا احتمال نمی‌دهید که منظور از «نفس» خود پیامبر باشد؟ حضرت فرمود: درست نیست؛ چراکه دستوردهنده، فقط می‌تواند به غیر خودش دستور دهد و دعوت کننده می‌تواند غیر خودش را به چیزی دعوت کند، درست نیست این عمل را در مورد نفس خود انجام دهد. خود را بخواند، خود را دعوت کند با پاسخ امام رضا (ع) مأمون گفت: با این جواب، دیگر سوالی نمی‌ماند.

در نقل دیگر این حادثه به شکل دیگری آمده است: مأمون از امام علی بن موسی الرضا (ع) سوال می‌کند: دلیل خلافت جد شما علی بن ابی طالب چیست؟ امام فرمود: آیه ﴿أَنْفُسَنَا﴾، که نشان می‌دهد جد ما «نفس» پیامبر است. مأمون گفت: البته اگر کلمه ﴿نِسَاءَنَا﴾ در آیه شریفه نبود!؟ امام فرمود: اگر کلمه ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ در آیه نبود سخن تو می‌توانست درست باشد، این کلمه معنای درست ﴿أَنْفُسَنَا﴾ را نشان می‌دهد.

این مناظره کوتاه مناظره دقیقی است که با دقت کافی قابل فهم خواهد بود. امام به کلمه ﴿أَنْفُسَنَا﴾ در آیه استدلال می‌کند که نشان می‌دهد که گویی امیرالمؤمنین (ع) با پیامبر یک جان هستند، و ناگزیر تنها کسی است که می‌تواند ادامه راه پیامبر باشد، همان طور که ایشان صاحب مقام ولایت امر هستند، مقام ولایت امر بعد از ایشان را به عهده بگیرد. مأمون اشکال کرد: در آیه کلمه ﴿نِسَاءَنَا﴾ وجود دارد که نشان می‌دهد ﴿أَنْفُسَنَا﴾ به معنای مردان ماست!؟ که در حداقل می‌تواند امیر و فرزندانش حسن و حسین (ع) را در بر بگیرد و درحد اکثر می‌تواند همه مردان اصحاب را شامل شود؛ بنابراین هیچ فضیلتی برای امیر در آن نخواهد بود. امام فرمود: در آیه شریفه کلمه ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ نیز وجود دارد که نشان می‌دهد که اگر مقصود از ﴿أَنْفُسَنَا﴾ مطلق رجال بود، دیگر ذکر ﴿أَبْنَاءَنَا﴾ در آیه لزومی نداشت؛ زیرا آنها دو نفر از سلسله مردان بودند، در ﴿أَنْفُسَنَا﴾ به معنایی که تو می‌گویی جای داشتند، دیگر نیاز به تکرار نبود.

نقل جابر بن عبدالله انصاری

جابر که از صحابه نام و نشان‌دار و بزرگ رسول خدا (ص) محسوب می‌شود، می‌گوید: آیه ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ برای همین ماجرا نازل شده است. سپس جابر می‌گوید: منظور از ﴿أَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ﴾، پیامبر و امیرالمؤمنین (ع) هستند و منظور از ﴿أَبْنَاءَنَا﴾، حسن و حسین (ع) هستند و منظور از ﴿نِسَاءَنَا﴾ فاطمه زهراء (س) است. أن النبي (ص) بعث علياً إلى أهل نجران ليأتيه بصدقاتهم و جزيتهم.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۶
3. ابراهیمی، زینب، مباهله، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۲
4. جاودان، محمد علی، جانشین پیامبر