ذلت
ذلت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ذلت در قرآن - ذلت در معارف دعا و زیارات - ذلت در معارف و سیره سجادی - ذلت در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
«ذلت» در لغت به معنای خواری، خفت، خضوع، خشوع و فروتنی است[۱]. این واژه بیانگر حالتی از خشکسالی، ضعف، انقیاد و انقباض است و در مقابل «عزت» به کار می‌رود. واژه ذلت در قرآن بارها تکرار شده و مفاهیم مختلفی از آن اراده شده است[۲].
ذلت در قرآن
واژه «ذلت» و مشتقات آن ۲۴ بار در قرآن به کار رفته که اکثراً به معنای لغوی خواری و زبونی است[۳] و گاهی هم به معنای مثبت تواضع استفاده شده است[۴]. آیات فراوانی به هشدار درباره ذلت دشمنان خدا و مخالفان دعوت الهی اختصاص یافته و ذلت بزرگ آنان در آخرت مورد تأکید قرار گرفته است. همزمان، عزت پیامبر خاتم و مؤمنان نیز مورد تأکید قرار گرفته است[۵].
یکی از روش‌های قرآن برای مقابله با گمراهی و تهی شدن از معنویت، هشدار نسبت به ذلت و خواری در دنیا و به‌ویژه، خواری در آخرت است[۶]. قرآن کریم با تشریح ذلت عام و تکوینی همه موجودات در آیات متعدد، بر این نکته تأکید دارد که شایسته است انسان هماهنگ با عالم تکوین، ذلت در برابر خدا را در خویش تقویت کند. درک عزت الهی و ذلت همه مخلوقات در برابر او، از کمالات انسانی به‌شمار می‌رود و شهود این حقیقت، محصول ریاضت و سلوک عرفاست[۷].
گونه‌های ذلت
قرآن کریم ذلت را به دو دسته تقسیم می‌کند: ذلت مخلوقات در برابر خدا و ذلت ناپسند. ذلت نخست ناشی از وابستگی تکوینی و عدم استقلال ذاتی موجودات است. اما ذلت دوم که ناپسند است، برآمده از خشم و عذاب الهی بر انسان‌های گنهکار است و قرآن از آن به عنوان جزای اعمال ناشایست بشر یاد کرده و از وقوعش برحذر می‌دارد.
ذلت مخلوقات در برابر خدا
قرآن بر ذلت ذاتی و تکوینی همه موجودات در برابر خداوند تأکید دارد،؛ چراکه خلقت و موجودیت آنها وابسته به اوست و هیچ مخلوقی بدون خالق قائم به ذات نیست. این ذلتِ عام، نشانه قدرت مطلق خدا و وابستگی محض موجودات به اوست[۸].[۹] شایسته است انسان نیز هماهنگ با عالم تکوین، ذلت در برابر خدا را در خویش تقویت کند و درک عزت خدا و ذلت همه مخلوقات در برابر او از کمالات انسان و شهود این امر، حقیقت عرفان و نتیجه ریاضت و سلوک عارفان است[۱۰].[۱۱].
ذلت ناپسند
ذلت ناپسند در قرآن، به معنای خواری و ذلتی است که از روی خشم و عذاب الهی، نصیب دشمنان خدا و رسول و کافران می‌شود. این نوع ذلت، کیفر و سزای اعمال زشت و نافرمانی‌های انسان در دنیاست که در آخرت جلوه‌گر می‌شود. قرآن مکرر از این نوع ذلت برحذر می‌دارد و آن را سرنوشتی تلخ و ناخوشایند برای گنهکاران و منکران معرفی می‌کند[۱۲].[۱۳]
حقیقت و مصادیق ذلت
قرآن کریم ذلت را امری حقیقی و قطعی می‌داند که در دنیا و آخرت نصیب کافران و منکران حق می‌شود. این ذلت، هم در زندگی دنیا با شکست‌ها و ناکامی‌های پیاپی و هم در عذاب آخرت با عذاب‌های دردناک، برای آنان محقق می‌گردد. قرآن کریم از مصادیق بارز ذلت مانند شکست احزاب در جنگ احزاب و ذلت فرعونیان نام می‌برد.
پیش از اسلام
قرآن کریم به وضعیت ذلت‌بار کفار و مشرکان در دوران جاهلیت قبل از بعثت پیامبر خاتم(ص) اشاره می‌کند[۱۴].[۱۵] و آن را نتیجۀ طغیان و انکار آنان می‌داند. قرآن همچنین بیان می‌دارد که پیامبر اکرم(ص) برای نجات مردم از ذلت و رساندن آنها به عزت و کرامت انسانی مبعوث شده است[۱۶].
پس از اسلام
قرآن کریم پیروزی‌های پیاپی مسلمانان به رهبری پیامبر اکرم(ص) پس از بعثت را نشانه‌ای از عزت و قدرت الهی می‌داند که نصیب مسلمانان گشت[۱۷]. همچنین قرآن به ذلت و شکست دشمنان اسلام در جنگ‌هایی چون بدر و حنین اشاره می‌کند که نتیجه طغیان آنان علیه حق بوده است[۱۸].
هنگام مرگ و در آخرت
قرآن کریم ذلت را سرنوشت حتمی کافران و منکران در آخرت معرفی می‌کند و عذاب الهی و آتش جهنم را از مصادیق بارز ذلت آنان در عالم پس از مرگ برمی‌شمرد. قرآن تصریح می‌کند که این گروه در آخرت هیچ یاور و کمک‌کننده‌ای نخواهند داشت و در نهایت ذلت و خواری قرار خواهند گرفت[۱۹].[۲۰]
عوامل ذلت
قرآن کریم با تأکید بر پیروزی نهایی حق بر باطل، پیامبر خاتم(ص) و مؤمنان را از گروهی معرفی می‌کند که در نهایت عزت و سربلندی خواهند یافت. قرآن عزت و احترام مؤمنان را حاصل ایمان و تقوای آنان دانسته و تأکید می‌کند که خداوند متعال آنان را با پیروزی‌های پی در پی بر دشمنان و نفوذ در زمین، به مقام عزت و سربلندی خواهد رساند.
بُعد اعتقادی
قرآن کریم تواضع و فروتنی در برابر خدا را از ویژگی‌های مؤمنان برشمرده و آن را نشانۀ خشوع و خضوع آنان در پیشگاه الهی می‌داند. قرآن تأکید می‌کند که مؤمنان با وجود عزت و قدرتی که از سوی خدا به آنها اعطا می‌شود، در برابر پروردگار خود فروتن و خاشع هستند و این نشانۀ ایمان راسخ آنان است.
بُعد اخلاقی
قرآن کریم تسلیم محض در برابر فرمان الهی را از ویژگی‌های بندگان خالص خدا معرفی می‌کند و آن را نشانه‌ای از ذلت و خضوع آنان در پیشگاه خداوند متعال می‌داند. قرآن بیان می‌دارد که این گروه از بندگان، با وجود عزت و کرامتی که از جانب خدا بر آنها ارزانی شده، در برابر فرمان او خاضعانه تسلیم هستند و این نشانۀ خلوص ایمان آنان است.
بُعد رفتاری
قرآن کریم تأکید می‌کند که تواضع و فروتنی پیامبر اکرم(ص) و مؤمنان در برابر یکدیگر، از ویژگی‌های بارز اخلاق اسلامی است. قرآن رفتار متواضعانۀ مؤمنان را نشانۀ ایمان واقعی آنان ذکر کرده و تواضع و بردباری پیامبر(ص) در برابر مردم را الگویی برای مسلمانان معرفی می‌نماید[۲۱].
راه‌های نجات از ذلت
قرآن کریم راه‌های مختلفی را برای نجات انسان‌ها از ذلت و رسیدن به عزت الهی معرفی می‌کند. از جمله این راهکارها می‌توان به ایمان و عمل صالح[۲۲]، توکل به خدا، توبه از گناهان[۲۳]، دوری از رذایل اخلاقی، تقوا و پرهیزگاری، جهاد در راه خدا و تلاش برای اعتلای کلمه حق اشاره کرد. قرآن تأکید دارد که با پیمودن این مسیر می‌توان از ذلت رهایی یافت و به مقام عزت رسید[۲۴].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ لسان العرب، ج ۱۱، ص ۲۵۶؛ القاموس المحیط، ج ۳، ص ۳۷۹، «ذلل».
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۶۱؛ سوره آل عمران، آیه ۲۶؛ سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.
- ↑ سوره مائده، آیه ۵۴؛ سوره اسراء، آیه ۲۴.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره مجادله، آیه ۵؛ سوره مجادله، آیه ۲۰-۲۱؛ سوره مائده، آیه ۳۳ و ... .
- ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱، ص ۵۹۰.
- ↑ سوره نحل، آیه ۴۸؛
- ↑ التبیان، ج ۶، ص ۳۸۸؛ الصافی، ج ۳، ص ۱۳۹؛ تفسیر خسروی، ج ۵، ص ۱۷۷.
- ↑ آداب الصلاه، ص ۱۰ ـ ۱۲.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره ضحی، آیه ۹؛ سوره حجرات، آیه ۱۱.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره دخان، آیه ۳۰؛ سوره بقره، آیه ۶۵؛ سوره هود، آیه ۳۹؛ سوره هود، آیه ۹۳-۹۴.
- ↑ مجمع البیان، ج ۹، ص ۹۹؛ مخزن العرفان، ج ۱۳، ص ۷۴؛ المیزان، ج ۱، ص ۱۴۱.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۳۳؛ سوره حشر، آیه ۵؛ سوره توبه، آیه ۱۳-۱۴؛ سوره بقره، آیه ۸۵ و ... .
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره انعام، آیه۹۳؛ سوره واقعه، آیه ۳؛ سوره آل عمران، آیه ۱۹۲؛ سوره نساء، آیه ۱۴؛ سوره توبه، آیه ۶۳؛ سوره حج، آیه ۵۷.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.
- ↑ سوره تین، آیه ۴-۶.
- ↑ سوره فرقان، آیه ۶۹-۷۰.
- ↑ زنگنه و دادگر، مقاله «ذلت»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۳.