شیعه

معناشناسی

معنای لغوی

چند معنا برای شیعه گفته شده است: اعوان و انصار^[۱]، فرقه^[۲]، تابع و پیرو^[۳] و اصل آن "شیع" به معنای معاضدت، مساعدت^[۴] یا توسّع در امری (مادی یا معنوی) است^[۵].^[۶]

معنای اصطلاحی

در اصطلاح شیعه کسانی را گویند که به خلافت بلافصل حضرت علی بن ابی‌طالب(ع) معتقدند. برای نخستین بار، پیامبر اسلام(ص) بود که پس از نزول آیه ۷ سوره بینه، پیروان علی بن ابی‌طالب را "شیعه" خواند و فرمود: "تو و شیعیانت، روز قیامت رستگار خواهید بود"^[۷].^[۸]

شیعه به معنای عام، همه دوستداران و پیروان سیاسی امام علی(ع) را دربرمی‌گیرد؛ اما معنای خاص آن در برابر اصطلاح اهل‌سنت قرار دارد و نامِ خاصِ گروهی از مسلمانان است که خود را دوستدار و پیرو فکری، اعتقادی و عملی امامان معصوم اهل‌بیت(ع) دانسته و تقریباً همه آنها به امامت منصوص و بلافصل امام علی(ع) و فرزندان برگزیده او پس از پیامبر اکرم معتقدند^[۹].^[۱۰]

لفظ "شیعه" در قرآن به‌معنای پیرو آمده است^[۱۱]: ﴿وَإِنَّ مِنْ شِيعَتِهِ لَإِبْرَاهِيمَ﴾^[۱۲]؛ همان‌گونه که در روایاتی از پیامبر(ص) نیز مراد از شیعه، علی(ع) و پیروان او بوده است^[۱۳].^[۱۴]

شیعه در قرآن

واژه شیعه در مجموع ۱۱ بار در قرآن آمده‌اند: ۴ بار به صورت مفرد (شیعه) و به معنای گروهِ همکیش و هم‌مسلک^[۱۵]؛ ۵ بار واژه "شِیَع"^[۱۶]، جمع شیعه به معنای گروه‌ها و فرقه‌های دینی و دو بار نیز واژه اشیاع^[۱۷] به عنوان جمع یا جمعِ الجمع شیعه^[۱۸]. هر چند مفسران، معانی متفاوت و قابل جمعی مانند گروه، فرقه، پیرو، امت، همکیش، هم‌عقیده و مانند آن برای شیعه گفته‌اند، تأمل در آیات مربوط نشان می‌دهد که قرآن کریم هر سه واژه شیعه، شِیع و اَشیاع را فقط درباره گروه‌ها و فرقه‌های دینی به معنای عام آن به کار برده است. بنابراین، واژه شیعه به معنای فرقه دینی، اعم از کافر و مؤمن، کاربرد قرآنی دارد و به خودی خود فاقد بار معنایی مثبت یا منفی است.

واژه شیعه به معنای اصطلاحی آن در قرآن نیامده است؛ اما مفسران، شماری از آیات را ناظر به ویژگی شیعیان امام علی(ع) یا آنها را کامل‌ترین مصداق آیات دانسته‌اند. مانند: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾^[۱۹].^[۲۰]

پیشینه و پیدایش شیعه

شیعه به معنای کلی دوستداران و پیروان اهل‌بیت(ع) و به عنوان یک گروه در برابر اهل‌سنت، مولود طبیعی اسلام است و پیدایش آن پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) پیوندی تنگاتنگ و ناگسستنی با آیات قرآن و آموزه‌های نبوی درباره محبت، مرجعیت علمی، دینی، معنوی و سیاسی اهل‌بیت(ع) به ویژه مسئله جانشینی پیامبر اکرم(ص) دارد و زمینه‌های شکل‌گیری و هسته نخستین آن به تدریج در زمان پیامبر اکرم(ص)پدید آمد^[۲۱]. در مقابل، مخالفان، ضمن اختلاف درباره منشأ پیدایش شیعه، آن را به عبداللّه بن سبأ یا حوادثی مانند خلافت امام علی(ع) و شهادت امام حسین(ع) پیوند می‌دهند^[۲۲]. این دیدگاه از سوی علمای شیعه با چالش‌های جدی روبه‌رو و ناپذیرفتنی خوانده شده است^[۲۳].^[۲۴]

شیعه دوازده امامی

شیعیان به فرقه‌هایی انشعاب یافته‌اند که از آن میان، شیعه امامیه یا اثنی عشریه ـ شیعه جعفری ـ پر شمارتر است. شیعیان امامیه معتقدند که پیامبر(ص) به صراحت، علی بن ابی طالب(ع) و یازده فرزند او را خلفای خویش خوانده است. بنابر آموزه‌های شیعی، امامان دوازده‌گانه بر مسلمانان به نیابت از پیامبر(ص) در امور دین و دنیا ولایت دارند. امامان معصوم(ع) به الهام الهی و علم لدنی و منزلتی آسمانی از دیگر انسان‌ها تمایز یافته‌اند و دوازدهمین تن از آنان زنده است و در غیبت به سر می‌برد و روزی ظهور می‌کند و جهان را سرشار از عدالت می‌سازد^[۲۵].^[۲۶]

اصول شیعی

متکلمان شیعه امامیه درباره شمار اصول دین به اختلاف افتاده‌اند. نظریه مشهور آن است که اصول دین، سه اصل است: توحید، نبوت و معاد و دو اصل عدل و امامت، اصول مذهب‌اند. بدین‌سان، ایمان به سه اصل نخست، شرط مسلمانی است و ایمان به دو اصل بعدی، شرط ورود به مذهب^[۲۷].

ولایت علی(ع) و امامان معصوم پس از او، عصمت، بداء و رجعت از باورهای بنیادی‌ شیعه امامیه است. فقه شیعه امامیه، بر چهار منبع استوار است: قرآن، سنت، عقل و اجماع. شیعه امامیه نیز در طول تاریخ فرقه‌هایی به خود یافته؛ اما این فرقه‌ها نتوانسته‌اند پیروان پرشماری برای خود بیابند و بدین روی، دوام و قوام نیافته و مورد توجه قرار نگرفته‌اند^[۲۸].

ویژگی‌های شیعه

شماری از آیات قرآن کریم با استناد به احادیث اسلامی، ناظر به امام علی(ع)و شیعیان وی و جایگاه و ویژگی‌های آنان تفسیر یا بر آنان تطبیق شده‌اند. تفسیرها و تطبیق‌های مورد نظر هر چند با چالش‌هایی به ویژه از سوی مفسران اهل‌سنت روبه‌رو شده‌اند، با توجه به مستندات فراوان و گوناگون، بر امام علی(ع) و شیعیان راستین وی به عنوان مصادیق بارز آنها تطبیق‌ پذیرند. بدیهی است که این ویژگی‌ها و تطبیق‌ها تنها درباره کسانی صادق است که از نظر اعتقادی و رفتاری به معنای واقعی کلمه، شیعه و پیرو امیرمؤمنان علی(ع)باشند. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:

بهترین آفریدگان: قرآن کریم کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح دارند، بهترین آفریده‌های خدا شناسانده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أُولَئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾^[۲۹] براساس روایات شیعه^[۳۰] و سنی ^[۳۱] رسول خدا(ص)مراد از بهترین آفریده‌ها (خیر البریّة) را امام علی(ع) و شیعیان وی معرفی کرد^[۳۲].
برخورداران از نعمت الهی: قرآن کریم از گروهی یاد می‌کند که خداوند نعمت‌های خود را به آنان ارزانی داشته است و آنها در شمار گمراهان و کسانی نیستند که مورد خشم الهی قرار گرفتند: ﴿صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ﴾^[۳۳]. براساس روایات شیعی، گروه یاد شده به شیعیان امام علی(ع) اشاره دارد و مراد از نعمت یاد شده، ولایت آن حضرت است^[۳۴].
مصداق شجره طیبه: قرآن کریم سخنِ پاک (گواهی به توحید) را به درختی پاک تشبیه کرده است که ریشه آن در زمین، استوار و شاخه‌هایش در آسمان‌اند: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاء﴾^[۳۵]. در برخی روایات، پیامبر اکرم(ص)، ریشه، امام علی(ع) تنه، حضرت فاطمه(س) شاخه، امام حسن و امام حسین(ع) میوه و شیعیان و محبان اهل‌بیت(ع) برگ‌های "شجره طیّبه" معرفی شده‌اند^[۳۶].
همراهان امام علی(ع) در قیامت: قرآن کریم، قیامت را روزی می‌شناساند که در آن هر گروهی با پیشوایی که برگزیده و از او پیروی کرده‌اند فراخوانده می‌شوند تا به حساب آنان رسیدگی شود: ﴿يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ﴾^[۳۷] واژه "امام" در آیه را به مواردی مانند پیامبرِ هر امت، کتاب آسمانی، کتاب اعمال و خود اعمال تفسیر کرده‌اند^[۳۸]. براساس برخی روایات، شیعیان امام علی(ع) نیز همراه آن حضرت فراخوانده می‌شوند^[۳۹].
پیشتازان ایمان و عمل صالح: قرآن کریم از گروهی به عنوان پیشتازانِ عرصه ایمان و عمل صالح سخن گفته است که از مقربان درگاه الهی بوده و از نعمت‌های بهشت برخوردارند: ﴿وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ﴾^[۴۰] برخی مفسران، روایاتی را در تفسیر آیه آورده‌اند که امام علی(ع) و شیعیان او را مصداق بارز این گروه معرفی کرده‌اند^[۴۱].^[۴۲]

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۳۵.
↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ج۸، ص۱۸۸.
↑ خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۲، ص۱۹۱.
↑ ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۳۵.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۶۶.
↑ نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص ۳۷۹-۳۸۰؛ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶؛ ص۶۳۹ ـ ۶۴۲.
↑ البرهان فی تفسیر القرآن‌، ۴/ ۴۹۰.
↑ فرهنگ شیعه، ص۳۱۷؛ سلیمانیان، م‍ص‍طف‍ی‌، مقامات امامان، ص ۲۳.
↑ اوائل المقالات، ص۳۵؛ الشیعة فی الاسلام، ص۱۵؛ نشوء المذاهب و الفرق، ص۳۹ - ۴۰.
↑ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۳۹ ـ ۶۴۲.
↑ در قرآن ۱۱۲ بار لفظ شیعه و مشتقات آن به‌کار رفته که همه به همان معنای لغوی است.
↑ «و از پیروان وی ابراهیم بود» سوره صافات، آیه ۸۳.
↑ نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۵۸۹؛ مفید، الارشاد، ج۱، ص۴۱.
↑ محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.
↑ سوره مریم، آیه ۶۹؛ سوره قصص، آیه ۱۵؛ سوره صافات، آیه ۸۳.
↑ سوره قصص، آیه ۴.
↑ سوره سبأ، آیه ۵۴.
↑ مجاز القرآن، ج۲، ص۱۵۱؛ تفسير قرطبى، ج۱۴، ص۳۱۸.
↑ «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.
↑ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۲ ـ ۶۴۳.
↑ فرق الشیعه، ص۱۷؛ اصل الشیعه و اصولها، ص۴۷؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۳ - ۱۶.
↑ اصول مذهب الشیعه، ج۱، ص۸۴ - ۹۹.
↑ نک: اصل الشیعه و اصولها، ص۱۷۹ - ۱۸۱؛ و من الحوار اکتشفت الحقیقه، ص۲۷۱ - ۲۷۳؛ شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ج۱، ص۱۰۸.
↑ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۳ ـ ۶۴۶.
↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۹/ ۲۸۵.
↑ فرهنگ شیعه، ص۳۱۷.
↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۹/ ۲۸۵.
↑ فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.
↑ «بی‌گمان آنانکه ایمان آورده‌اند و کردارهایی شایسته کرده‌اند، بهترین آفریدگانند» سوره بینه، آیه ۷.
↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۹۵؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۱۹؛ نور الثقلین، ج۵، ص۶۴۴ - ۶۴۵.
↑ جامع البیان، ج۳۰، ص۳۳۵؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۵۹ - ۴۷۵؛ الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹.
↑ الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹؛ الصافی، ج۵، ص۳۵۵؛ فتح القدیر، ج۵، ص۵۸۲.
↑ «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.
↑ الصافی، ج۱، ص۸۷؛ نور الثقلین، ج۱، ص۲۴.
↑ «آیا درنیافته‌ای که خداوند چگونه به کلمه‌ای پاک مثل می‌زند که همگون درختی پاک است، ریشه‌اش پابرجاست و شاخه‌اش سر بر آسمان دارد» سوره ابراهیم، آیه ۲۴-۲۵.
↑ تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۲۴؛ تفسیر قمی، ج۱؛ ص۳۶۹؛ تفسیر فرات کوفی، ص۲۲۰.
↑ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.
↑ معانی القرآن، ج۴، ص۱۷۶؛ جامع البیان، ج۱۵، ص۱۵۷؛ زاد المسیر، ج۵، ص۴۷.
↑ تفسیر قمی، ج۲، ص۲۳؛ نور الثقلین، ج۳، ص۱۹۲.
↑ «و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند)‌اند در بهشت‌های پرنعمت» سوره واقعه، آیه ۱۰-۱۲.
↑ نور الثقلین، ج۵، ص۲۰۹؛ المیزان، ج۱۹، ص۱۱۸؛ نمونه، ج۲۳، ص۲۰۵.
↑ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۶ ـ ۶۴۸.

[1] ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۳۵.

[2] ابن‌منظور، لسان العرب، ج۸، ص۱۸۸.

[3] خلیل بن احمد فراهیدی، کتاب العین، ج۲، ص۱۹۱.

[4] ابن‌فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۳، ص۲۳۵.

[5] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۶، ص۱۶۶.

[6] نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم، ص ۳۷۹-۳۸۰؛ اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶؛ ص۶۳۹ ـ ۶۴۲.

[7] البرهان فی تفسیر القرآن‌، ۴/ ۴۹۰.

[8] فرهنگ شیعه، ص۳۱۷؛ سلیمانیان، م‍ص‍طف‍ی‌، مقامات امامان، ص ۲۳.

[9] اوائل المقالات، ص۳۵؛ الشیعة فی الاسلام، ص۱۵؛ نشوء المذاهب و الفرق، ص۳۹ - ۴۰.

[10] اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۳۹ ـ ۶۴۲.

[11] در قرآن ۱۱۲ بار لفظ شیعه و مشتقات آن به‌کار رفته که همه به همان معنای لغوی است.

[12] «و از پیروان وی ابراهیم بود» سوره صافات، آیه ۸۳.

[13] نوبختی، فرق الشیعه، ص۱۸؛ سیوطی، الدر المنثور، ج۸، ص۵۸۹؛ مفید، الارشاد، ج۱، ص۴۱.

[14] محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.

[15] سوره مریم، آیه ۶۹؛ سوره قصص، آیه ۱۵؛ سوره صافات، آیه ۸۳.

[16] سوره قصص، آیه ۴.

[17] سوره سبأ، آیه ۵۴.

[18] مجاز القرآن، ج۲، ص۱۵۱؛ تفسير قرطبى، ج۱۴، ص۳۱۸.

[19] «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.

[20] اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۲ ـ ۶۴۳.

[21] فرق الشیعه، ص۱۷؛ اصل الشیعه و اصولها، ص۴۷؛ اعیان الشیعه، ج۱، ص۱۳ - ۱۶.

[22] اصول مذهب الشیعه، ج۱، ص۸۴ - ۹۹.

[23] نک: اصل الشیعه و اصولها، ص۱۷۹ - ۱۸۱؛ و من الحوار اکتشفت الحقیقه، ص۲۷۱ - ۲۷۳؛ شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ج۱، ص۱۰۸.

[24] اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۳ ـ ۶۴۶.

[25] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۹/ ۲۸۵.

[26] فرهنگ شیعه، ص۳۱۷.

[27] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۹/ ۲۸۵.

[28] فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه، ص۳۱۷ ـ ۳۱۸.

[29] «بی‌گمان آنانکه ایمان آورده‌اند و کردارهایی شایسته کرده‌اند، بهترین آفریدگانند» سوره بینه، آیه ۷.

[30] مجمع البیان، ج۱۰، ص۷۹۵؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۷۱۹؛ نور الثقلین، ج۵، ص۶۴۴ - ۶۴۵.

[31] جامع البیان، ج۳۰، ص۳۳۵؛ شواهد التنزیل، ج۲، ص۴۵۹ - ۴۷۵؛ الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹.

[32] الدرالمنثور، ج۶، ص۳۷۹؛ الصافی، ج۵، ص۳۵۵؛ فتح القدیر، ج۵، ص۵۸۲.

[33] «راه آنان که به نعمت پرورده‌ای؛ که نه بر ایشان خشم آورده‌ای و نه گمراه‌اند» سوره فاتحه، آیه ۷.

[34] الصافی، ج۱، ص۸۷؛ نور الثقلین، ج۱، ص۲۴.

[35] «آیا درنیافته‌ای که خداوند چگونه به کلمه‌ای پاک مثل می‌زند که همگون درختی پاک است، ریشه‌اش پابرجاست و شاخه‌اش سر بر آسمان دارد» سوره ابراهیم، آیه ۲۴-۲۵.

[36] تفسیر عیاشی، ج۲، ص۲۲۴؛ تفسیر قمی، ج۱؛ ص۳۶۹؛ تفسیر فرات کوفی، ص۲۲۰.

[37] «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.

[38] معانی القرآن، ج۴، ص۱۷۶؛ جامع البیان، ج۱۵، ص۱۵۷؛ زاد المسیر، ج۵، ص۴۷.

[39] تفسیر قمی، ج۲، ص۲۳؛ نور الثقلین، ج۳، ص۱۹۲.

[40] «و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند)‌اند در بهشت‌های پرنعمت» سوره واقعه، آیه ۱۰-۱۲.

[41] نور الثقلین، ج۵، ص۲۰۹؛ المیزان، ج۱۹، ص۱۱۸؛ نمونه، ج۲۳، ص۲۰۵.

[42] اسدی، علی، مقاله «شیعه»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶، ص۶۴۶ ـ ۶۴۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]