ناکثین در نهج البلاغه

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث قناعت است. "قناعت" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

قناعت در قرآن | قناعت در حدیث | قناعت در نهج البلاغه | قناعت در معارف دعا و زیارات | قناعت در کلام اسلامی | قناعت در اخلاق اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل قناعت (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• واژه ناکثین برگرفته از ریشه "نَکْث" در لغت به‌معنای شکستن پیمان، قسم، بیعت و بازکردن گره‌های طناب آمده است. ناکثین در اصطلاح به کسانی گفته می‌شود که در جنگ با امام علی (ع) در جمل شرکت کردند، رهبران آن‌ها طلحة به عبدالله و زبیر بن عوام، دو صحابی نام‌دار پیامبر و در زمره نخستین کسانی بودند که با امام (ع) بیعت کردند، ولی حب دنیا و چشم‌داشت‌های دنیوی موجب شد پیمانشان را بشکنند و به جنگ با امام برخیزند. امام علی (ع) درباره آنان می‌فرماید: چون به‌کار برخاستم گروهی پیمان شکستند (ناکثین)، گروهی از جمع دین‌داران بیرون جستند (قاسطین) و گروهی دیگر با ستم‌کاری دلم را خستند (مارقین).
• علت و انگیزه مخالفت و پیمان‌شکنی ناکثین، تحمل نکردن عدالت و حق‌ورزی امام است. امام (ع) در اِعمال حق و عدل فردی با صلابت و قاطع بود. خود می‌فرماید: فرمان خدا را بر پا ندارد جز کسی که (در حق) مدارا نکند و خود را خوار نسازد و در پی طمع‌ها نتازد.
• طلحه و زبیر که سودای امارت در سر می‌پروراندند، آن‌گاه که با قطعیت و روش عدالت‌محور امام روبه‌رو شدند، کینه ورزیدند و نسبت به امام خشم گرفتند. آن‌ها از دشمنی عایشه با خاندان امام علی (ع) بهره جستند و برای مشروعیت بخشیدن با اعمال خویش، او را نیز با خود همراه ساختند. امام (ع) در مورد آن‌ها می‌فرماید: همانا اینان فراهم‌اند و از من و حکومت من ناخرسند. من شکیبایی می‌ورزم چندان که از پراکندگی جمعیت شما نترسم، چه، اگر آنان این رأی سست را پیش برند، رشته (کار) مسلمانان از هم بگسلد.
• امام (ع) برمبنای مشی خردمندانه و اعتقاد عمیق به عرصه‌های مختلف آزادی، تا آن‌جا که ممکن بود با آن‌ها مماشات کرد، اما آن‌ها دست به فتنه زدند و در عمل علیه حکومت حق قیام کردند. امام (ع) چون از فتنه آن‌ها با خبر شد، فرمود: به خدا چون کفتار نباشم که با آهنگ به خوابش کنند و فریبش دهند و شکارش کنند. من تا زنده‌ام به یاری جوینده حق، روی‌گردان از آن را می‌زنم و با فرمان‌بر یک‌دل، نافرمان بددل را؛ که به خدا سوگند، پس از رحلت رسول (ص) تا امروز پیوسته حق مرا از من بازداشته و دیگری را برمن مقدم داشته‌اند.
• آن‌ها، گرچه خود در قتل خلیفه سوم، نقشی برجسته داشتند، اما با تغییر موضع، به‌یک‌باره خون‌خواه عثمان شدند و علیه حکومت نوپای امام برخاستند: به‌خدا که گناهی را به من نسبت دادن، نتوانستند و میان من و خود انصاف را کار نبستند. آنان حقی را می‌خواهند که خود رها کردند (و از آن گریختند) و خونی را می‌جویند که خود ریختند. اگر با آنان در این کار انباز بودم، آنان نیز از آن بهری دارند و اگر خود به تنهایی بدان پرداختند، از من چه می‌خواهند که خود بدان گرفتارند. نخستین گام که باید در راه عدالت بردارند، آن است که خود را محکوم شمارند. همانا حقیقت‌بینی من با من همراه است، نه حق را از خود پوشیده داشته‌ام و نه بر من پوشیده بوده است. اینان گروهی هستند ستم‌کار (تیره‌درون زیان‌بار) چون لای تیره و عقرب جرار، در شبهتی چون شب تیره گرفتار، حالی که حقیقت پدیدار است و باطل از حریم آن رانده و زبانش از فریاد بریده و در کام مانده. به خدا به‌دست خود برای آنان آب‌گیری پر از آن سیراب بیرون نروند و پس از آن از هیچ گودالی جرعه‌ای نچشند.
• امام در فرازی دیگر در کلامی به رمزگشایی از فتنه طلحه می‌پردازد: به خدا طلحه بدین کار نپرداخت و خون‌خواهی عثمان را بهانه نساخت جز از بین آن‌که خون عثمان را از خواهند، که در این‌باره متهم می‌نمود و در میان مردم آزمندتر از او به کشتن عثمان کس نبود. پس خواست تا در آنچه خود در آن دست داشت مردمان را به خطا دراندازد و کار را به‌هم آمیزد و شک پدید آرد و حقیقت را مشتبه سازد.
• هم‌چنین امام (ع) در نخستین نامه نهج البلاغه این موضوع را به مردمان شهرها گزارش می‌دهد.

نقش عایشه نیز در تحریک مردمان و همراه کردن افرادی چند با قافله جمل نقشی برجسته است. امام (ع) در مورد نقش عایشه در قتل عثمان این چنین می‌نویسد: عایشه نیز سر برآورد و خشمی را که از او داشت، آشکار کرد و مردمی فرصت یافتند و کار او را ساختند.

• رهبران ناکثین، افزون بر عایشه، تصمیم داشتند فرزند خلیفه دوم، عبدالله بن عمر، را نیز با خود هم‌سو کنند، اما او نپذیرفت و خود را پیرو اهل مدینه دانست. آن‌ها سرانجام تصمیم گرفتند به‌سوی بصره روند و از آن‌جا در تدارک خروج علیه امام شوند. آن‌ها سپاهی هزار نفری از مردم مکه و مدینه به همراه شش‌صد شتر فراهم آوردند و راهی بصره شدند. افرادی از بنی‌امیه، دشمنان همیشگی خاندان اهل بیت (ع) نیز به آن‌ها پیوستند؛ کسانی که در زمره منافقان بودند و از امام کینه‌هایی بسیار در دل داشتند؛ افرادی چون مروان بن حکم، عبدالرحمن بن عتاب، سعید بن عاص، مغیرة بن شعبه ... . گرچه جز مروان حکم، سه تن دیگر در بین راه از ناکثین جدا شدند، اما در بین راه نیز کسانی به آن‌ها پیوستند. شخصی از منافقان به‌نام یعلی بن منیه چهارصد هزار درهم به زبیر پرداخت و برای هفتاد نفر از قریشیان مرکب و شتری سرخ‌موی به نام عسکر نیز برای عایشه فراهم کرد.
• امام (ع) بسیار کوشید تا با خیرخواهی آن‌ها را از فتنه‌جویی و کینه‌توزی بازدارد، اما آن‌ها به سخنان امام وقعی ننهادند و برسرگشتگی خود اصرار ورزیدند. در بین راه با رسیدن به منطقه حوأب و پارس سگ‌ها حوأب، عایشه به یاد سخن پیامبر افتاد که همسران خود را از پارس سگ‌های حوأب منع کرده بود، اما طلحه و زبیر دسیسه چیدند و پنجاه نفر را اجیر کردند تا به دروغ شهادت بدهند که آن‌جا حوأب نیست. طلحه و زبیر برای این‌که زمینه را برای ورود به بصره آماده سازد، به بزرگان بصره که سه تن بودند، یعنی کعب بن سور، منذر بن ربیعه و احنف بن قیس، نامه نگاشتند و آنان را به خون‌خواهی عثمان تحریک کردند. آن‌ها نیز جوابی به ناکثین ندادند و در عمل با آن‌ها مخالفت کردند.
• امام علی (ع) گرچه با سپاهی برای خاموش کردن فتنه آن‌ها راهی بصره شده بود، اما در عمل تا حدامکان به گونه‌ای رفتار کرد که از خون‌ریزی و جنگ بپرهیزد؛ ولی آن‌ها بر خواسته نابجای خود پای فشردند و سرانجام در نبردی که جمل نام گرفت، شکست خوردند و طلحه و زبیر نیز کشته شدند.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

منابع

• دانشنامه نهج البلاغه ج۲؛

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: