خورشید در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خورشید است. خورشید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خورشید در قرآن - خورشید در حدیث - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

این واژه، مرکّب از "خور" و "شید"، ستاره‌ای است که جاذبه گرانشی آن اجرام منظومه شمسی را بر مدارهایشان نگاه می‌دارد. خورشید از مهم‌ترین ستارگان برای ساکنان زمین است که اشعه آن، منبع حرارت، نور، مواد غذایی و سوخت است. در علم نجوم نیز به هر ستاره‌ای که مرکز منظومه‌ای سیاره‌ای باشد، خورشید اطلاق می‌گردد. هرچند تعابیر گوناگونی برای "خورشید" در میان قبایل مختلف عرب جاهلی به کار می‌رفته، در زبان عربی رایج و در آیات قرآن از آن تنها با اسم "شمس" یاد شده است که در اصل بر رنگ به رنگ شدن و تغییر و تحول دلالت می‌کند و خورشید از جهت حرکت و تغییر رنگ به این نام خوانده شده است. برخی این واژه را در اصل عبری دانسته‌اند؛ اما آرتور جفری، سیوطی، جوالیقی و العنیسی در پژوهش‌های خود، این واژه را در میان واژگان معرب و دخیل ذکر نمی‌کنند.

خورشید در قرآن

واژه "شمس" ۳۳ مرتبه در قرآن ذکر گردیده که یک مورد به لفظ نکره ﴿شَمْسًا﴾ و بقیه به لفظ معرفه ﴿الشَّمْسِ﴾ است. گونه‌های کار بست واژه شمس (خورشید) در آیات و قسم یاد کردن به آن ﴿وَالشَّمْسِ وَضُحَاهَا﴾ نشان از اهتمام ویژه قرآن به این پدیده طبیعی دارد. در نگاهی کلی، آیات مربوط به خورشید را می‌توان ۴ دسته کرد: نهادن خورشید در کنار ماه و اشاره به موضوعات گوناگون پیرامون آن دو ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾؛ ﴿وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾؛ ﴿فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾؛ یادکردهای آن ضمن برخی داستان‌های قرآنی ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾، ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا﴾، ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾، ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلَى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا﴾، ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾، ﴿وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ﴾؛ تشخیص اوقات نماز با آن ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾؛ فرجام خورشید در آستانه قیامت ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾.

ارتباط خورشید و ماه

آفرینش

در برخی آیات با قرار گرفتن خورشید در کنار ماه، از خلقت این دو سخن به میان آمده است. آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ به آفرینش و حرکت آن دو و آیات ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ و ﴿وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا﴾ نیز به ترتیب به خلقت خورشید به صورت ﴿ضِيَاءً﴾ و ﴿سِرَاجًا﴾ اشاره می‌کنند.

مفسران "ضیاء" را در اصل، جمع واژه "ضوء" یا "مصدر" دانسته و در بیان تفاوت میان "ضیاء" و "نور"، آن را در کشف تاریکی‌ها از نور قوی‌تر دانسته و اَخص از نور شناسانده و برخی نیز "ضیاء" را بر خلاف نور، ناظر به روشنایی بالذات نه اکتسابی دانسته‌اند

واژه "سراج" در آیات قرآن سه بار در باره خورشید ﴿تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِيرًا﴾، ﴿وَجَعَلْنَا سِرَاجًا وَهَّاجًا﴾، ﴿وَجَعَلَ الْقَمَرَ فِيهِنَّ نُورًا وَجَعَلَ الشَّمْسَ سِرَاجًا﴾ و یک بار در مورد پیامبر اکرم (ص) به کار رفته است. ﴿وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُنِيرًا﴾ واژه پژوهان این کلمه را در اصل به معنای چراغ، زینت و جمال، یا هر چیز نورانی دانسته‌اند و گاه مبسوط به بیان تفاوت آن با واژگان مشابه پرداخته‌اند. برخی مفسران نیز اطلاق "سراج" به خورشید را به ذاتی بودن نور آن بر خلاف نور ماه، تعلیل کرده‌اند.

نقش نشانه‌ای

در یکی از آیات، خورشید و ماه، نشانه‌ای بر اثبات توحید و قدرت الهی معرفی شده‌اند، از این رو در ادامه از سجده و پرستش آن دو نهی و به پرستش آفریدگار آنها امر شده است: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ﴾ و این در حالی است که در آیه ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ﴾ به سجده خورشید و ماه، در برابر خدا اشاره می‌شود. برخی مفسران، سجده خورشید و ماه در این آیه را به سجده تکوینی (ذلت و کوچکی در مقابل عزت و کبریایی خدا) و بعضی آن را به سجده حقیقی همانند تسبیح جمادات که تسبیحی حقیقی است تفسیر کرده‌اند.

کاربرد تسخیری

در دیگر موارد یادکرد خورشید در کنار ماه، از تسخیر این دو به امر الهی سخن به میان آمده است. در ۵ آیه بی‌درنگ پس از ذکر این تسخیر به حرکت این دو اشاره می‌کند: ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾، ﴿خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ﴾، ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ﴾ و در سه آیه نیز از مطلق تسخیر سخن می‌گوید: ﴿إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ﴾، ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ﴾، ﴿وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ فَأَنَّى يُؤْفَكُونَ﴾ تسخیر در لغت به معنای رام کردن و واداشتن به عملی با قهر و اجبار به کار رفته است. بیشتر مفسران، مراد از این تسخیر را حرکت منظم این دو به فرمان الهی دانسته‌اند که با هدف رعایت منافع و مصالح بندگان صورت می‌پذیرد.

ارتباط حرکت خورشید و ماه

بیشتر آیات یادکرد از خورشید در کنار ماه، به شکلی به حرکت و جریان یافتن این دو کره آسمانی اشاره دارد. در این دسته از آیات، از سیر و حرکت این دو تا زمان معیّن: ﴿ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى﴾، حرکت پیوسته آن دو: ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ﴾، سیر آنها با حسابی معیّن: ﴿ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ﴾ یا شناور بودن هر یک در فلک خود: ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ سخن به میان آمده است. یک مورد نیز تنها به سیر و حرکت خورشید اشاره می‌کند: ﴿وَالشَّمْسُ تَجْرِي لِمُسْتَقَرٍّ لَهَا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ و در ادامه از عدم تلاقی خورشید و ماه یاد شده است: ﴿لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾. "لام" در ﴿لِمُسْتَقَرٍّ﴾ را به معنای "الی" (به سوی) انتهای غایت، "فی" و "تأکید" تفسیر کرده‌اند؛ همچنین به نظر گروهی می‌تواند به معنای "وقت و زمان" باشد. واژه "مستقر" نیز به اسم زمان، اسم مکان یا مصدر میمی تفسیر شده است. بر این اساس، تفاسیر گوناگونی از این استقرار به دست داده شده است، به گونه‌ای که فخر رازی و احتمال در معنای آن بیان می‌کند. برخی تفاسیر روایی از آن به استقرار خورشید زیر عرش الهی یا سجده خورشید در برابر عرش، تعبیر کرده‌اند. گفتنی است که قرائت این آیه به دو گونه "لا مستقرّ لها" و "الی مستقرّ لها" نیز گزارش شده است.

عبارت ﴿أَجَلٍ مُسَمًّى﴾ در آیات ﴿اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ﴾؛ ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى وَأَنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾؛ ﴿يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مَا يَمْلِكُونَ مِنْ قِطْمِيرٍ﴾؛ و ﴿خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ يُكَوِّرُ اللَّيْلَ عَلَى النَّهَارِ وَيُكَوِّرُ النَّهَارَ عَلَى اللَّيْلِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى أَلَا هُوَ الْعَزِيزُ الْغَفَّارُ﴾، به قیامت و فنای دنیا همچنین سیر دقیق و تخلّف ناپذیر ماه و خورشید تفسیر شده است.

برخی قرآن پژوهان، کاربرد ﴿أَجَلٍ﴾ به صورت نکره را به ابهام آن برای بشر تعلیل کرده‌اند. "دأب" نیز در آیه ﴿وَسَخَّرَ لَكُمُ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ دَائِبَيْنِ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ﴾ به معنای حرکت پیوسته، طلوع و غروب مستمر یا دوام نور خورشید و ماه دانسته شده و واژه ﴿فَلَكٍ﴾ نیز در آیات ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾، ﴿لَا الشَّمْسُ يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُدْرِكَ الْقَمَرَ وَلَا اللَّيْلُ سَابِقُ النَّهَارِ وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾، به مدار نجوم و مجرای کواکب، همچنین قطبی تفسیر شده است که کواکب پیرامون آن می‌گردند. در باره آیات حرکت خورشید و مصداق آن، با دو گونه رهیافت رو به رو هستیم: برخی مفسران کهن که زیر سیطره نظریه هیئت بطلیموسی بر دنیای آن روز بودند، بر آن شدند تا با توجیه این آیات به حرکات کاذب روزانه خورشید، آن را با هیئت بطلیموسی سازگار کنند؛ این رهیافت در میان برخی مفسران متأخر نیز مشاهده می‌گردد. بعضی از صاحب‌نظران کوشیده‌اند تا با انطباق این آیات بر کشفیات جدید علوم تجربی و ارائه تفسیری علمی از این آیات، اعجاز علمی قرآن در مورد حرکات خورشید را ثابت کنند.

در کشفیات دوران جدید، برخی پژوهشگران، سه نوع حرکت برای خورشید برشمرده‌اند:

1. حرکت انتقالی به همراه منظومه شمسی به سوی نقطه معیّن در فضا، با سرعت ۱۹ / ۷ کیلومتر در ثانیه.
2. حرکت انتقالی به دور مرکز کهکشان راه شیری با سرعت ۲۲۰ کیلومتر در ثانیه.
3. حرکت انتقالی همراه کهکشان راه شیری با سرعت ۶۰۰ کیلومتر در ثانیه. گروهی نیز حرکت وضعی خورشید را که هر ۵ / ۲۵ روز یک بار به دور خود انجام می‌دهد، بدان افزوده‌اند. مفسران و قرآن پژوهان با استناد به آیات یس / ۳۶، ۳۸ ـ ۴۰ در تطبیق این آیات بر حرکات گوناگون خورشید کوشش‌هایی از خود نشان داده‌اند: عده‌ای از حرکت انتقالی خورشید در این آیه به سوی نقطه‌ای معیّن سخن گفته و از آن نقطه به ستاره "نسر ثابت"، "وگا"، "الجاثی علی رکبتیه"، "هرقل" یا "مکانی میان جاثی و لورا" تعبیر کرده، در حالی که برخی تحمیل هر گونه مکان بر این آیه را نادرست پنداشته‌اند. بعضی صاحب‌نظران نیز با اشاره به این حرکت انتقالی از مرور خورشید در حرکات سالیانه خود بر برج‌های دوازده گانه آسمان سخن به میان آورده

و عده‌ای از مفسران، حرکت خورشید در این آیات را ناظر به حرکت وضعی آن به دور محور خود دانسته و گروهی نیز با استدلال به دلالت واژه "جریان" بر انتقال مکانی، این معنا را نفی کرده‌اند. در این میان، برخی نیز در باره انواع حرکات خورشید در آیه، به حرکت انتقالی خورشید به دور مرکز کهکشان و حرکت انتقالی آن به همراه کهکشان در فضا اشاره کرده‌اند. احمد محمد سلیمان، اخذ "لام" به معنای "فی" را ناظر به حرکت وضعی خورشید و به معنای "الی" دانستن آن را اشاره به حرکت انتقالی خورشید می‌داند. این گونه تلاش‌ها با هدف اثبات اعجاز علمی قرآن در روزگار جدید انجام پذیرفته و مفسران و قرآن پژوهان، دیدگاه‌های گوناگونی از خود ارائه داده‌اند، به گونه‌ای که برخی با خارج کردن حرکت انتقالی دورانی خورشید از حیطه این اعجاز علمی، آن را ویژه حرکاتی دانسته‌اند که پیش از این، کتاب‌های مقدّس به بیان آن نپرداخته‌اند، هرچند وجه این استثناء و مراد از حرکات مذکور در کتاب مقدّس روشن نیست.

ابزار محاسبه و حسابگری

﴿حُسْبَانًا﴾ در آیه ﴿فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ﴾ به ابزار بودن خورشید و ماه برای حساب ایام و سال‌ها به سبب حرکت آن‌دو تفسیر شده است ﴿هُوَ الَّذِي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَاءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللَّهُ ذَلِكَ إِلَّا بِالْحَقِّ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ﴾ و مانند این تفسیر در باره آیه ﴿الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ﴾ نیز مشاهده می‌گردد.

یادکرد خورشید در ضمن داستان‌های قرآن

محاجه ابراهیم (ع) و نمرود

قرآن کریم در بیان محاجّه ابراهیم (ع) با نمرود ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِي حَاجَّ إِبْرَاهِيمَ فِي رَبِّهِ أَنْ آتَاهُ اللَّهُ الْمُلْكَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ قَالَ إِبْرَاهِيمُ فَإِنَّ اللَّهَ يَأْتِي بِالشَّمْسِ مِنَ الْمَشْرِقِ فَأْتِ بِهَا مِنَ الْمَغْرِبِ فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾ و گفت‌وگوی او با قوم خود ﴿فَلَمَّا رَأَى الشَّمْسَ بَازِغَةً قَالَ هَذَا رَبِّي هَذَا أَكْبَرُ فَلَمَّا أَفَلَتْ قَالَ يَا قَوْمِ إِنِّي بَرِيءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ﴾ به یادکرد از خورشید می‌پردازد. آن حضرت (ع) در پی بیان توحید و ربوبیت پروردگار و با هدف ساکت کردن نمرود به طلوع خورشید از مشرق به دست خدا اشاره کرده و نمرود را به بیرون آوردن آن از مغرب فرا می‌خواند، در نتیجه آن نمرود مبهوت می‌شود، چون ناگزیر به پذیرش استناد طلوع و غروب خورشید به خدای والا شده است. از سویی برخلاف استدلال پیشین در همین آیه امکان مغالطه و توجیه در آن نیست. استدلال پیشین چنین بود: در پاسخ ابراهیم که پروردگارش را زنده کننده و میراننده معرفی کرده بود، او خود را زنده کننده و میراننده، در نتیجه پروردگار دانسته بود: ﴿إِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّيَ الَّذِي يُحْيِي وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا أُحْيِي وَأُمِيتُ﴾ برخی نیز عدول حضرت از واژه "ربّ" به "الله" در این استدلال را برای جلوگیری از این مغالطه دانسته‌اند.

رویای حضرت یوسف (ع)

آیه ﴿إِذْ قَالَ يُوسُفُ لِأَبِيهِ يَا أَبَتِ إِنِّي رَأَيْتُ أَحَدَ عَشَرَ كَوْكَبًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ﴾ از سجده خورشید، ماه و ۱۱ ستاره در برابر یوسف (ع) سخن به میان می‌آورد. خورشید را یعقوب، پدر حضرت یوسف یا مادر ایشان دانسته‌اند. عده‌ای این سجده را سجده حقیقی و بعضی آن را سجده مجازی به معنای تواضع و خضوع تفسیر کرده‌اند. اختصاص به ذکر خورشید و ماه نیز به شرافت این دو نسبت به ستارگان تعلیل شده‌است. بر پایه گزارش فخر رازی گروهی از فلاسفه با استناد به این آیه و آیه ﴿وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ﴾ درباره حی و ناطق بودن ستارگان احتجاج کرده‌اند.

غار اصحاب کهف

در قالب بیان داستان اصحاب کهف، به یکی از نشانه‌های الهی اشاره می‌گردد. وضعیت تابش خورشید به غار و موقعیت غار و اصحاب آن از آیات الهی قلمداد می‌گردند: ﴿وَتَرَى الشَّمْسَ إِذَا طَلَعَتْ تَزَاوَرُ عَنْ كَهْفِهِمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَإِذَا غَرَبَتْ تَقْرِضُهُمْ ذَاتَ الشِّمَالِ وَهُمْ فِي فَجْوَةٍ مِنْهُ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ مَنْ يَهْدِ اللَّهُ فَهُوَ الْمُهْتَدِ وَمَنْ يُضْلِلْ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ وَلِيًّا مُرْشِدًا﴾. ﴿تَزَاوَرُ﴾ به معنی "تمایل" و از "زَوْر" به معنای "میل" است. "قَرْض" نوعی بریدن، به معنای گذشتن از یک مکان و ﴿فَجْوَةٍ﴾ به معنای زمین پهناور میان دو چیز به کار رفته است؛ بدین معنا که آفتاب به هنگام طلوع، از سمت غار آنان به راست تمایل داشته، در نتیجه شعاع نور آن به غار وارد می‌شود و هنگام غروب از آنان می‌گذرد، در حالی که نورش بر سمت چپ غار می‌تابد؛ اصحاب غار نیز در فضای وسیع غار قرار گرفته‌اند که از نور و حرارت خورشید، در نتیجه پوسیده شدن بدن‌ها و لباس‌هایشان در امان مانده‌اند.

برخی مفسران، جهات راست و چپ در آیه را نسبت به درون غار در نظر گرفته، از این رو دَرِ غار را به سوی جنوب دانسته و بعضی با ملاحظه این جهات نسبت به خارج، به قرار گرفتن دَرِ غار به سوی قطب شمال یا ستارگان "بنات نعش" تصریح کرده‌اند. این در حالی است که عده‌ای با تفسیر این آیه به امری معجزه‌آمیز، آن را به عدم تابش خورشید به درون غار به امر الهی تفسیر کرده و در تعلیل برداشت خود به عبارت ﴿ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ﴾ در ادامه آیه استناد جسته‌اند. برخی نیز با شرح و تفصیل بسیار به تعیین و تطبیق این غار با این ویژگی‌ها پرداخته‌اند.

سفرهای ذوالقرنین

آیات پایانی سوره کهف درباره داستان سفرهای ذوالقرنین و رسیدن به "مغرب الشمس" و "مطلع الشمس" سخن می‌رانند: ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَغْرِبَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَغْرُبُ فِي عَيْنٍ حَمِئَةٍ وَوَجَدَ عِنْدَهَا قَوْمًا قُلْنَا يَا ذَا الْقَرْنَيْنِ إِمَّا أَنْ تُعَذِّبَ وَإِمَّا أَنْ تَتَّخِذَ فِيهِمْ حُسْنًا﴾؛ ﴿حَتَّى إِذَا بَلَغَ مَطْلِعَ الشَّمْسِ وَجَدَهَا تَطْلُعُ عَلَى قَوْمٍ لَمْ نَجْعَلْ لَهُمْ مِنْ دُونِهَا سِتْرًا﴾ عده‌ای ﴿مَغْرِبَ الشَّمْسِ﴾ را آخرین معموره از ناحیه غرب، در پایان سفر آن روز ذوالقرنین دانسته و گروهی مغرب و مطلع خورشید را به نقطه پایانی معموره غرب و شرق زمین تفسیر کرده‌اند. ﴿عَيْنٍ حَمِئَةٍ﴾ نیز که کوشش‌هایی در تطبیق آن صورت پذیرفته، به دریا یا چشمه‌ای گل‌آلود یا چشمه آب گرم تفسیر شده‌است، که به نظر خورشید در آن غروب می‌کند.

برخی با ارائه تفسیری عرفانی، ﴿مَغْرِبَ الشَّمْسِ﴾ را به عالم طبع و ملکوت سفلی و غروبخورشید در چشمه تیره را به غروب آفتاب روح و عقل در چشمه طبیعت تیره، تأویل کرده‌اند. برخی قرآن پژوهان نیز با اشاره به دوری مسافت میان مغرب و مطلع خورشید، از اسباب غیر طبیعی این سفر سخن گفته‌اند. این معنا در عده‌ای از روایات دیده می‌شود. دیگر یادکردهای خورشید در ضمن داستان‌های قرآن، در داستان ملکه سبا و سجده قوم او بر خورشید: ﴿وَجَدْتُهَا وَقَوْمَهَا يَسْجُدُونَ لِلشَّمْسِ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ أَعْمَالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِيلِ فَهُمْ لَا يَهْتَدُونَ﴾ (خورشیدپرستی)، همچنین بر اساس دیدگاه عده‌ای‌ از قرآن پژوهان، در آیه ﴿رُدُّوهَا عَلَيَّ فَطَفِقَ مَسْحًا بِالسُّوقِ وَالْأَعْنَاقِ﴾ بر پایه بازگشت ضمیر ﴿رُدُّوهَا﴾ به خورشید، در نتیجه قول به ردّ شمس جهت انجام دادن فریضه نماز از سوی سلیمان (ع) پیجویی می‌گردد؛ اما گروه دیگری از مفسران ضمیر ﴿رُدُّوهَا﴾ را به اسبان برگردانده‌اند، در نتیجه وقوع رد شمس مطرح نخواهد شد.

بیان اوقات نماز

در دسته‌ای از آیات با تأکید بر طلوع، غروب و زوال خورشید، زمان‌های خاصی برای نمازهای روزانه و حمد و تسبیح الهی معیّن می‌گردد. در آیه ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾ واژه پژوهان معانی مختلفی برای ﴿لِدُلُوكِ الشَّمْسِ﴾ یاد کرده‌اند: برخی آن را زوال خورشید از استوا دانسته و بعضی به معنای غروب یا میل به غروب و عده‌ای نیز هر دو معنای زوال از استوا، یا غروب خورشید را برداشت کرده‌اند. بیشتر مفسران با ترجیح "دلوک" به معنای "زوال از استوا" و اختیار "لام" در ﴿لِدُلُوكِ﴾ به معنای "عند" و "حین" یا تعلیل، آیه را ناظر به وجوب نمازهای پنج‌گانه و بیان اوقات آنها دانسته‌اند، به گونه‌ای که زحیلی بر این مطلب اجماع ادعا می‌کند.

برخی مفسران در تأیید کلام خود به این حدیث نبوی استناد جسته‌اند: "جبرئیل به هنگام دلوک خورشید در وقت زوال نزدم آمد و نماز ظهر را با من به جا آورد" روایات بسیاری نیز با مضمون مشابه از معصومان (ع) در تفاسیر مأثور نقل شده‌اند. عده‌ای نیز با محتمل دانستن "دلوک" به معنای "غروب" پذیرش این معنا را منجر به خروج دو نماز ظهر و عصر از شمول آیه می‌دانند. در پاره‌ای از روایات و در سخنان برخی فقها با استناد به این آیه، نماز ظهر نخستین نماز واجب معرفی شده است؛ همچنین در آیه ﴿فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ غُرُوبِهَا وَمِنْ آنَاءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَأَطْرَافَ النَّهَارِ لَعَلَّكَ تَرْضَى﴾ و آیه ﴿فَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ﴾ "پیش از طلوع و غروب آفتاب" دو ظرف زمانی برای تسبیح و تحمید الهی قرار گرفته‌اند.

برخی مفسران "تسبیح پیش از طلوع" در این آیه را نماز صبح و "تسبیح قبل از غروب" را نماز ظهر و عصر دانسته‌اند، در حالی که بعضی "تسبیح قبل از غروب" را تنها ناظر به نماز عصر دانسته و عده‌ای نیز آن دو را به مطلق تسبیح ـ نه نمازهای روزانه ـ تفسیر و گروهی نیز از این آیه هر دو معنای "بیان نمازهای روزانه و مطلق تسبیح" را برداشت؛ اما برخی قرآن‌پژوهان این دو زمان را به مطلق زمان‌ها تفسیر کرده و از آن، فرمان به دائمی بودن تسبیح را فهمیده‌اند. در پاره‌ای از روایات نیز اذکار و اوراد خاصی برای این دو زمان از معصومان گزارش شده‌اند.

نشانه‌های قیامت

از نشانه‌های قیامت در قرآن، تکویر خورشید است: ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾ واژه ﴿كُوِّرَ﴾ در لغت که عده‌ای آن را معرّب دانسته‌اند به معنای پیچیده و جمع شدن به صورت دورانی است که در باره خورشید به خاموشی آن می‌انجامد. افزون براین، این اصطلاح ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾ در میان مفسران به خروج خورشید از مسیر و نظم دورانی خود، پیچیده شدن نور خورشید و خاموشی آن، نزدیک شدن خورشید به دیدگان و سقوط آن در جهنم تفسیر شده است.

نشانه دیگر قیامت، جمع شدن خورشید با ماه است. آیه ﴿وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ﴾ از درآمیختن و برخورد آن‌دو با یکدیگر سخن می‌گوید. در تعلیل آوردن فعل مذکر برای "شمس" که مؤنث است، وجوهی ادبی یاد شده است. به علاوه، قرآن پژوهان افزون بر معنای ظاهری آیه، این جمع را به اجتماع خورشید و ماه در خاموشی و طلوع هر دو از مغرب در آستانه قیامت تفسیر کرده‌اند؛ نیز با علائم ظهور حضرت قائم و پدیدار شدن نشانه‌های موت تطبیق شده است. آرای گوناگونی نیز در ارائه تفسیری عرفانی از این آیه بیان گردیده‌اند. در پایان، آیه ﴿لَا يَرَوْنَ فِيهَا شَمْسًا وَلَا زَمْهَرِيرًا﴾ از نبودن خورشید در بهشت و برخورداری بهشتیان از هوایی معتدل سخن به میان می‌آورد، همان‌گونه که در برخی گزارش‌ها نیز بدان اشاره رفته است؛ البته برخی با تفسیر "شمس" در آیه به "تابش آزار دهنده خورشید"، وجود خورشید در بهشت را نفی نمی‌کنند؛ حتی آن را ثابت می‌کنند.

منابع

1. طباطبایی‌نژاد، سید سجاد، مقاله «خورشید»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۲