سخاوت در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سخاوت است. سخاوت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سخاوت در قرآن - سخاوت در حدیث - سخاوت در اخلاق اسلامی - سخاوت در معارف دعا و زیارات - سخاوت در معارف و سیره نبوی - سخاوت در معارف و سیره علوی - سخاوت در معارف و سیره سجادی - سخاوت در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾*﴿إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ إِنَّهُ كَانَ بِعِبَادِهِ خَبِيرًا بَصِيرًا﴾

نکات

1. پیامبر برخوردار از خصلت نیکوی سخاوت و توصیه خداوند به لزوم رعایت اعتدال و میانه‌روی در سخاوت: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَى عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ الْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًا مَحْسُورًا﴾
2. توجه به مشیت و تقدیر خدا در روزی انسان‌ها، زمینه ساز رعایت اعتدال در سخاوت: ﴿إِنَّ رَبَّكَ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ﴾.

ملکه بخشش مال در جای مناسب و فضیلتی میان دو رذیله بخل و اسراف

سَخاوت از ریشه (س - خ - و) یا (س - خ - ی) مانند سَخاء، مصدر ثلاثی مجرد است و فعل این ماده به شکل‌های سخا یسخو، سَخِی یسخَی و سَخُوَ یسخو به کارمی رود. این واژه در لغت به معنای بخشیدن است و بسیاری از واژه‌شناسان آن را به جود و کَرَم معنا کرده‌اند که در ترادف این سه واژه ظهور دارد؛ ولی برخی میان آنها تفاوت‌هایی قائل شده‌اند؛ برای نمونه در تفاوت سخاء با جود گفته شده: کسی که بخشی از مال خویش را ببخشد و بخشی را برای خود نگهدارد صاحب سخاء و کسی که بیشتر آن را ببخشد و اندکی را برای خود نگهدارد دارای جود است، یا آنکه سخاء هیئت نفسانی و جود فعلِ بخشیدن است. در تفاوت جود با کَرَم نیز گفته شده: جود بخشیدن در پی درخواست و کرم بخشیدنِ بی‌درخواست است. واژه‌های دیگری مانند سَماحت و نَدی نیز در معنای جود و سخاوت به کار می‌روند.

سخاوت در اصطلاح اخلاق آن است که شخص در جایی که بخشیدن مال از نظر شرعی یا عرفی لازم است، آن را ببخشد و در جایی که امساک لازم است امساک کند. البته باید بخشش وی از روی رغبت قلبی باشد و اگر به سختی ببخشد، مُتَسَخِّی است، نه سَخِی.

اخلاق‌پژوهان، فضیلت سخاوت را از نتایج زهد و حدّ وسط میان دو صفت رذیله بخل (امساک در جایی که بخشش شایسته است) و اسراف و تبذیر (بخشش در جایی که امساک شایسته است) دانسته و ایثار (بخشیدن مال با وجود نیاز به آن) را برترین درجه سخاوت به شمار آورده‌اند. برخی بخشش مال را در صورتی جود دانسته‌اند که شخص در برابر آن عوضی نخواهد و بخششی که در آن غرضی دنیایی یا آخرتی باشد، جود نیست. برخی نیز سخاوت را زیرمجموعه عفّت دانسته و ملکات و فضایل بسیاری را زیرمجموعه سخاوت به شمار آورده‌اند؛ مانند ایثار، عفو، مروّت، وفا، صله رحم، توکل، صبر، قناعت، وقار و ورع و بعضی برای سخاوت درجات گوناگونی ذکر کرده‌اند. در برخی روایات، حدّ جود و سخاوت آن دانسته شده که شخص حقوق مالی واجب خویش را بپردازد و حتّی چنین شخصی سخاوتمندترین افراد دانسته شده است. بر پایه روایتی، سخاوتمند کسی است که مال را از راه حلال به دست می‌آورد و در راه حلال صرف کند. واژه سخاوت یا مشتقات آن در قرآن به کار نرفته‌اند؛ ولی در آیاتی با تعبیرهایی دیگر به تبیین حقیقت سخاوت، بیان آثار سخاوت و تشویق مؤمنان به آن و ستایش برخی از سخاوتمندان پرداخته شده است؛ همچنین در آیات بسیار زیادی با تعبیرهایی مانند انفاق، صدقه یا صدقات، زکات، جهاد کردن با مال، قرض‌الحسنه دادن به خداوند، اعطاء، ایتاء، اطعام و رزق از بخشیدن مال در راه خدا بحث شده است (انفاق) که پیوند تنگاتنگی با سخاوت دارند و در آیاتی از ایثار ستایش شده (ایثار) و در آیات متعددی از بخل و اسراف در بخشش مال (اسراف) نکوهش یا نهی شده است که از مجموع این آیات می‌توان به اهمیت سخاوت از دیدگاه قرآن پی برد.

ماهیت و اهمیت سخاوت

قرآن کریم برای تبیین ماهیت سخاوت، پیامبر اکرم(ص) را از اینکه دستش را به گردنش زنجیر کند یا اینکه آن را یکسره بگشاید نهی کرده است: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًۭا مَّحْسُورًا﴾ مفسران، مراد از زنجیر کردن دست به گردن را بخل و مراد از یکسره گشودن آن را اسراف در بخشش دانسته‌اند که هر دو رذیله و مذموم‌اند و میان آن دو که پسندیده است و خدا به آن فرمان داده، جود و کَرَم است؛ همچنین در وصف بندگان مقرّب خدا می‌فرماید کسانی‌اند که هرگاه انفاق کنند نه اسراف می‌کنند که بیش از حدّ انفاق کنند و نه سختگیری و بخل دارند، بلکه در میان این دو، حدّ اعتدال را پیش می‌گیرند: ﴿وَٱلَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا۟ لَمْ يُسْرِفُوا۟ وَلَمْ يَقْتُرُوا۟ وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًۭا﴾، در روایات نیز زیاده‌روی در سخاوت، ناپسند و اسراف دانسته شده است. قرآن در آیات فراوانی، از فضیلت سخاوت ستایش و به آن ترغیب کرده است؛ برای نمونه در یادکردن از اوصاف اهل تقوا که موجب بهشتی‌شدن آنان می‌شود، ابتدا از سخاوت آنان نام برده: ﴿وَسَارِعُوا إِلَى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُنفِقُونَ فِي السَّرَّاء وَالضَّرَّاء وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ﴾، و پس از بیان اینکه در بسیاری از سخنانِ درگوشی خیری نیست، نجوای کسی را که به صدقه و سخاوت فرمان دهد از آن استثنا کرده است: ﴿لَّا خَيْرَ فِى كَثِيرٍۢ مِّن نَّجْوَىٰهُمْ إِلَّا مَنْ أَمَرَ بِصَدَقَةٍ أَوْ مَعْرُوفٍ أَوْ إِصْلَـٰحٍۭ بَيْنَ ٱلنَّاسِ وَمَن يَفْعَلْ ذَٰلِكَ ٱبْتِغَآءَ مَرْضَاتِ ٱللَّهِ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًۭا﴾ و برای بیان یکسان نبودن کافر و مؤمن با ذکر مَثَلی، کافر را همانند فقیری بخیل و مؤمن را همانند سخاوتمندی بخشنده دانسته که به هیچ روی با یکدیگر برابر نیستند: ﴿ضَرَبَ ٱللَّهُ مَثَلًا عَبْدًۭا مَّمْلُوكًۭا لَّا يَقْدِرُ عَلَىٰ شَىْءٍۢ وَمَن رَّزَقْنَـٰهُ مِنَّا رِزْقًا حَسَنًۭا فَهُوَ يُنفِقُ مِنْهُ سِرًّۭا وَجَهْرًا هَلْ يَسْتَوُۥنَ ٱلْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾، و جود و بخشش را کنار ایمان یاد کرده و مایه رستگاری دانسته است: ﴿لِكَ الْكِتَابُ لاَ رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِّلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ * وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ * أُوْلَئِكَ عَلَى هُدًى مِّن رَّبِّهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾ در آیاتی نیز از سخاوت پیامبران و اولیای الهی(ع) یاد شده که الگوی دیگر انسان‌هایند، چنان‌که ابراهیم(ع) با وارد شدن فرشتگانی به شکل مهمان بر وی، از آنان با نهایت سخاوت پذیرایی کرد؛ زیرا به محض ورود مهمانان با سرعت و به گونه‌ای پنهانی، با هدف تهیه غذایی برای پذیرایی از آنان، نزد خانواده خود رفت. وی گوساله‌ای فربه را ذبح و آن را به شکلی دلپذیر بریان کرد و در پایان خود شخصاً آن را نزد مهمانان نهاد: ﴿وَلَقَدْ جَآءَتْ رُسُلُنَآ إِبْرَٰهِيمَ بِٱلْبُشْرَىٰ قَالُوا۟ سَلَـٰمًۭا قَالَ سَلَـٰمٌۭ فَمَا لَبِثَ أَن جَآءَ بِعِجْلٍ حَنِيذٍۢ﴾؛ ﴿فَرَاغَ إِلَىٰٓ أَهْلِهِۦ فَجَآءَ بِعِجْلٍۢ سَمِينٍۢ * فَقَرَّبَهُۥٓ إِلَيْهِمْ قَالَ أَلَا تَأْكُلُونَ﴾،؛ همچنین در آیه‌ای، یحیی(ع) سیّد دانسته شده: ﴿فَنَادَتْهُ ٱلْمَلَـٰٓئِكَةُ وَهُوَ قَآئِمٌۭ يُصَلِّى فِى ٱلْمِحْرَابِ أَنَّ ٱللَّهَ يُبَشِّرُكَ بِيَحْيَىٰ مُصَدِّقًۢا بِكَلِمَةٍۢ مِّنَ ٱللَّهِ وَسَيِّدًۭا وَحَصُورًۭا وَنَبِيًّۭا مِّنَ ٱلصَّـٰلِحِينَ﴾ که بنا بر قولی، مراد از آن سخاوتمند است. در آیاتی دیگر به سخاوت امیرمؤمنان(ع)، حضرت فاطمه(س)، امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و خادمه آنان فضّه اشاره شده که بر پایه روایاتی در پایان هر یک از سه روز روزه نذری، با کمال سخاوت غذایی را که خود برای افطار به آن نیاز داشتند، در نخستین شب به مسکینی، در شب دوم به یتیمی و در شب سوم به اسیری بخشیدند: ﴿يُوفُونَ بِٱلنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًۭا كَانَ شَرُّهُۥ مُسْتَطِيرًۭا * وَيُطْعِمُونَ ٱلطَّعَامَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ مِسْكِينًۭا وَيَتِيمًۭا وَأَسِيرًا﴾ در آیه‌ای نیز به کسانی اشاره شده که اموال خویش را در شب و روز و پنهانی و آشکارا انفاق می‌کنند و بیان شده که پاداش آنان نزد پروردگارشان است و ایشان هیچ‌گونه ترس و اندوهی نخواهند داشت: ﴿ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَٰلَهُم بِٱلَّيْلِ وَٱلنَّهَارِ سِرًّۭا وَعَلَانِيَةًۭ فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾ در شأن نزول این آیه آمده است که امیرمؤمنان علی(ع) ۴ درهم داشت که برخی از آنها را در شب و برخی را در روز، گاه پنهانی و گاه آشکارا در راه خدا بخشید و این آیه در ستایش وی نازل شد؛ همچنین بر اساس شأن نزول آیه‌ای، امام علی(ع) در رکوع نماز انگشتر خویش را به تهیدستی بخشید: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمْ رَٰكِعُونَ﴾ در برخی از منابع اخلاقی، نقل‌های فراوانی از سخاوت پیشوایان و بزرگان دینی شیعه یا اهل سنت گزارش شده است. در روایات نیز سخاوت از اخلاق پیامبران(ع) دانسته شده و آمده است که بهشت خانه سخاوتمندان است و سخاوت درختی است در بهشت که شاخه‌های آن به زمین آمده‌اند و هرکس یکی از آنها را بگیرد، او را به سوی بهشت رهبری می‌کند و بهترین مؤمنان، سخاوتمندان‌اند و انسان سخاوتمند به خدا و بهشت و مردم نزدیک و از آتش دوزخ دور است؛ حتّی اشاره شده که خدا، جوان سخاوتمند گنهکار را از پیر بخیل عابد بیشتر دوست دارد.

آثار و آداب سخاوت

سخاوت از کمالات نفسانی است که موجب می‌شود انسان از بخشیدن لذت ببرد، چنان‌که بخیل از نگهداری اموال لذت می‌برد؛ حتی‌سخاوتمند برخلاف بخیل، از غذای دیگران می‌خورد تا دیگران نیز از غذای وی بخورند. با این حال، سخاوت آثار عظیمی نیز دارد و گرچه شیطان با ترساندن انسان از فقر، وی را از سخاوت و انفاق باز می‌دارد، خدای متعالی با دعوت به سخاوت و انفاق، آن را موجب آمرزش و فضل الهی: ﴿ٱلشَّيْطَـٰنُ يَعِدُكُمُ ٱلْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِٱلْفَحْشَآءِ وَٱللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةًۭ مِّنْهُ وَفَضْلًا وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌۭ﴾ و دوری از آتش دوزخ و رسیدن به برترین پاداش‌های اخروی: ﴿وَسَيُجَنَّبُهَا الأَتْقَى * الَّذِي يُؤْتِي مَالَهُ يَتَزَكَّى * وَمَا لِأَحَدٍ عِندَهُ مِن نِّعْمَةٍ تُجْزَى * إِلاَّ ابْتِغَاء وَجْهِ رَبِّهِ الأَعْلَى * وَلَسَوْفَ يَرْضَى﴾. معرفی می‌کند و بر پایه روایاتی، سخاوت موجب صفا، پاک شدن از گناهان، جلب محبت دیگران و افزایش روزی می‌شود. سخاوت و کرم لوازم و آدابی دارد؛ مثلاً انسان سخاوتمند از بهترین اموال خود و از چیزهای پاکیزه می‌بخشد و بخشیدن اموال پلید و پست، سخاوت و جود نیست: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَنفِقُوا۟ مِن طَيِّبَـٰتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّآ أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ ٱلْأَرْضِ وَلَا تَيَمَّمُوا۟ ٱلْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِـَٔاخِذِيهِ إِلَّآ أَن تُغْمِضُوا۟ فِيهِ وَٱعْلَمُوٓا۟ أَنَّ ٱللَّهَ غَنِىٌّ حَمِيدٌ﴾ در آیه‌ای دیگر به بخشیدن از آنچه انسان آن را دوست دارد ترغیب شده است: ﴿لَن تَنَالُوا۟ ٱلْبِرَّ حَتَّىٰ تُنفِقُوا۟ مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنفِقُوا۟ مِن شَىْءٍۢ فَإِنَّ ٱللَّهَ بِهِۦ عَلِيمٌۭ﴾؛ همچنین انسان کریم، بخشش خویش را با منّت گذاشتن و اذیت کردن از بین نمی‌برد: ﴿يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لَا تُبْطِلُوا۟ صَدَقَـٰتِكُم بِٱلْمَنِّ وَٱلْأَذَىٰ كَٱلَّذِى يُنفِقُ مَالَهُۥ رِئَآءَ ٱلنَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِٱللَّهِ وَٱلْيَوْمِ ٱلْـَٔاخِرِ فَمَثَلُهُۥ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌۭ فَأَصَابَهُۥ وَابِلٌۭ فَتَرَكَهُۥ صَلْدًۭا لَّا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَىْءٍۢ مِّمَّا كَسَبُوا۟ وَٱللَّهُ لَا يَهْدِى ٱلْقَوْمَ ٱلْكَـٰفِرِينَ﴾ و بخشش وی از روی اخلاص و تنها برای خداست و از کسی که چیزی را به او بخشیده، انتظار هیچ پاداش یا سپاسی ندارد: ﴿إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ ٱللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنكُمْ جَزَآءًۭ وَلَا شُكُورًا﴾.. در آیاتی نیز از بخشش مال با قید «عَلی حُبِّهِ» ستایش شده است: ﴿...وَءَاتَى ٱلْمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ...﴾ که با توجه به اختلاف در مرجع ضمیر در «علی حبّه»، سه معنا برای آن ذکر شده است:

1. بخشش او با وجود علاقه به مال و نیاز به آن است.
2. بخشش وی از روی دوست داشتن احسان و با میل و رغبت است.
3. بخشش وی از روی محبت خدا و برای نزدیک شدن به اوست.

جستارهای وابسته

• انفاق

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱
2. جمالی، احمد، مقاله «سخاوت»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵