انفاق

انفاق به معنای بخشیدن مال یا چیزی دیگر در راه خداست^[۱]. در اصطلاح دینی، یعنی کمک مالی به محرومان و نیازمندان. انفاق یا واجب است، مثل پرداخت زکات واجب یا دادن خرجی همسر و خانواده از سوی پدر، یا مستحب است، مثل صدقه و کمک به نیازمندان و فقرای جامعه^[۲].

انفاق که نشان‌دهنده ایمان به خدا و قیامت و علاقه به همنوع و رهایی انسان از وابستگی به اموال خویش است، از بهترین کارهاست و پاداش فراوان دارد. خداوند، انفاق‌کنندگان را دوست دارد و در آیات قرآن مکرّر به آن فرمان داده و آن را در کنار ایمان به خدا و قیامت مطرح کرده است^[۳] و به انفاق‌کنندگان وعده داده که آن را جایگزین کند و در قیامت هم پاداش فراوان دهد. انفاق، برنامه‌ای مردمی برای مبارزه با فقر و تأمین زندگی فقیران است. نفقه نیز به معنای هزینه و مخارج است و انفاق به معنای پرداخت خرج^[۴].

معناشناسی انفاق

معنای لغوی

این واژه از ریشه "ن ـ ف ـ ق" به معنای کم شدن، نابود شدن، هزینه کردن، مخفی کردن و پوشاندن است^[۵] در کاربرد رایج قرآن کریم و متون دینی، انفاق اصطلاحاً به اعطای مال یا چیزی دیگر در راه خدا به فقیران و دیگر راههای مورد نیاز گفته می‌شود^[۶] به نوشته راغب^[۷]انفاق از آن رو به بخشیدن مال اطلاق می‌شود که با بخشش، به ظاهر مال فنا و زوال می‌یابد. به نظر برخی واژه‌شناسان^[۸]انفاق با "اعطا" ازآن جهت متفاوت است که در انفاق همواره مالکیت شیء انفاق شده منتقل می‌شود؛ ولی در اعطا لزوماً چنین نیست، ازاین‌رو اسناد انفاق را به خداوند مجازی و آن را در آیه ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُواْ بِمَا قَالُواْ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَاء وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِّنْهُم مَّا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُواْ نَارًا لِّلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ﴾^[۹] به معنای رساندن رزق به بندگان دانسته‌اند^[۱۰].

انفاق در کتب لغت به دو معنا به کار رفته است: بریدن از چیزی و در معنای دیگر، چشم‌پوشی از چیزی^[۱۱]^[۱۲].

جود و بخشش مال به دیگران، از صفات بسیار پسندیده‌ای است که در همه ادیان آسمانی و مکاتب اخلاقی، ستوده و از آن با تجلیل فراوان یاد شده است. این صفت نیکو نمایانگر حس هم‌دردی با مستمندان و محرومان جامعه و احساس مسئولیتی است که شخص در مقابل خدا و مردم دارد^[۱۳].

بخشش و انفاق علاوه بر اینکه فضیلتی اخلاقی محسوب می‌شود، به پر کردن شکاف طبقاتی اجتماع ایجاد شده نیز کمک می‌کند^[۱۴].

معنای اصطلاحی

انفاق در قرآن

آیه انفاق

گستره انفاق

اهمیت و منزلت انفاق

آثار و برکات انفاق

شرایط و آداب انفاق

مصارف انفاق

موانع انفاق

پیامدهای ترک انفاق

انفاق در سیره نبوی

انفاق در سیره اهل بیت

انفاق یکی از اسباب رستگاری

انفاق در فرهنگ قرآن

انفاق و مشتقات آن، مجموعاً ۷۲ بار در قرآن کریم ذکر شده است: دو بار با لفظ ﴿أَنْفِقُ﴾، یک بار با لفظ: ﴿أَنْفَقْتُ﴾، چهار بار با لفظ: ﴿أَنْفَقْتُمْ﴾، یازده بار با لفظ: ﴿أَنْفِقُوا﴾، نُه بار با لفظ: ﴿تُنْفِقُوا﴾، هفت بار با لفظ: ﴿يُنْفِقُ﴾، و یک بار با لفظ: ﴿يُنْفِقُوا﴾، بیست بار با لفظ: ﴿يُنْفِقُونَ﴾، دو بار با لفظ: ﴿تُنْفِقُونَ﴾، دو بار با لفظ: ﴿يُنْفِقُونَهَا﴾، نُه بار با لفظ: ﴿أَنْفِقُوا﴾، دو بار با لفظ: ﴿نَفَقَةٍ﴾، یک بار با لفظ: ﴿نَفَقَاتُهُمْ﴾ و یک بار با لفظ: ﴿الْإِنْفَاقِ﴾. ما در این جا آیات انفاق را در ضمن شش آیه‌ای که با لفظ: ﴿يُنْفِقُ﴾ در پنج سوره آمده، بررسی خواهیم کرد. از این پنج سوره، چهار سوره بقره، توبه، مائده و طلاق، مدنی، و سوره نحل، مکی است. لذا در ابتدا، آیات مذکور را تنظیم، و بعد از آن، به تحقیق در معنای انفاق مبادرت می‌نماییم، و سپس با تحقیق در کتب تفسیر علمای شیعه و اهل تسنن، به بررسی تفسیری و تفسیر روایی این واژه پرداخته و سرانجام هم با فضل و عنایات خاص الهی به تدبر در آیات مربوط به آن می‌پردازیم.^[۱۵]

در معنای انفاق

راغب، در مفردات فرموده: انفاق گاهی در خصوص مال و در غیر آن است و گاهی واجب است و مستحب. قال تعالی: ﴿وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ﴾^[۱۶]، ﴿أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاكُمْ﴾^[۱۷]، و قال تعالی: ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾^[۱۸]، و ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَهُوَ يُخْلِفُهُ﴾^[۱۹]، ﴿لَا يَسْتَوِي مِنْكُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ﴾^[۲۰] الی غیر ذلک از آیات، و قوله: ﴿قُلْ لَوْ أَنْتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَائِنَ رَحْمَةِ رَبِّي إِذًا لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْإِنْفَاقِ﴾^[۲۱]؛ یعنی برای ترس از نیازمند شدن. گفته می‌شود: انفق فلان، اذا نفق ماله فافتقر. پس انفاق در این جا مانند املاق، به معنای فقیر شدن است در قوله: ﴿وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ خَشْيَةَ إِمْلَاقٍ﴾^[۲۲]، و نفقه، اسم است برای آنچه انفاق می‌گردد. قال تعالی: ﴿وَمَا أَنْفَقْتُمْ﴾^[۲۳]، ﴿وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً﴾^[۲۴]^[۲۵].

فخرالدین در مجمع‌البحرین فی قوله تعالی: ﴿إِذًا لَأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ الْإِنْفَاقِ﴾^[۲۶]، فرموده: گفته‌اند: یعنی خشیة الفقر و الفاقة (ترس از فقیر شدن و تنگدستی). انفق الرجل، در زمانی است که فقیر گردد و مالش از دست برود، و قوله: ﴿وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾^[۲۷]؛ یعنی تزکیه می‌کنند و صدقه می‌دهند، و قوله: ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً﴾^[۲۸]، از ابن‌عباس روایت شده که این آیه درباره علی (ع) نازل گردیده است؛ او را چهار درهم بود که درهمی را در شب، و درهمی را در روز، و درهمی را نهانی، و درهمی را آشکارا صدقه داد، و قوله: ﴿إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ﴾^[۲۹]، جمع منافق است و منافق کسی می‌باشد که کفر خود را مخفی کند، و در حدیث آمده است که منافق کسی است که تظاهر به ایمان و به اسلام نماید^[۳۰].

در فرهنگ لغات آمده: انفاق، خرج کردن و دادن مال، درویش شدن، خرج کردن بر کسی و نفقه دادن به او، و رایج شدن بازار کالا^[۳۱].

اخلاص در انفاق

امام حسن و امام حسین (ع) بیمار شده بودند. رسول خدا (ص) برای عیادت آنها به خانه زهرا (س) رفت و به علی (ع) و زهرا (س) فرمود: اگر برای شفای این عزیزان، نذری کنید، مناسب است. علی و فاطمه نذر کردند وقتی عزیزانشان بهبود یافتند، سه روز روزه بگیرند. خداوند نذر آنان را پذیرفت و امام حسن و امام حسین (ع) سلامتی خود را بازیافتند. آنان سه روز روزه گرفتند. امام حسن و امام حسین (ع) و فضه (خادم آنان) هم روزه گرفتند. روز اول، موقع افطار، مسکینی در خانه را کوبید و کمک‌طلبید. علی (ع) قرص نانش را تقدیم او نمود. فاطمه (س)، امام حسن، امام حسین (ع) و فضه نیز نانشان را به او تقدیم کردند. همگی با آب افطار کردند. روز دوم، هنگام افطار، یتیمی در خانه را کوبید و کمک‌طلبید. همه آنان قرص نان خود را به او دادند و با آب افطار کردند. روز سوم، موقع افطار اسیری در خانه را کوبید. باز هم آنان هر پنج قرص نان را به اسیر دادند و با آب افطار کردند^[۳۲].

اخلاص عمل آنان در انفاق، سبب نزول آیات الهی شد^[۳۳]: آنان به نذر خود وفا می‌کنند و از آن روز که شر و عذابش گسترده است (قیامت) می‌ترسند و غذای خود را با وجود نیاز به آن، به مسکین، یتیم و اسیر می‌دهند. (می گویند) ما شما را برای خدا اطعام می‌کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی‌خواهیم^[۳۴]^[۳۵].

جستارهای وابسته

منابع

پانویس

↑ احمدی، حسین، بندعلی، سعید؛ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴، ص۵۵۷ -۵۷۷.
↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۵.
↑ ابراهیم، آیه ۳۱، بقره آیه ۳ و ۲۶۱ و ۲۷۴.
↑ محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۵.
↑ لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۲؛ القاموس المحیط، ج ۲، ص ۱۲۲۷؛ مقاییس اللغه، ج ۵، ص ۴۵۴، «نفق».
↑ التعریفات، ج ۱، ص ۵۳؛ التوقیف، ج ۱، ص ۱۰۰؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص ۳۲۳.
↑ مفردات، ص ۸۱۹، «نفق».
↑ الفروق اللغویه، ص ۸۲ ـ ۸۳.
↑ و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد؛ سوره مائده، آیه: ۶۴.
↑ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۱۵۵.
↑ ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۰، ص ۳۵۸.
↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.
↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.
↑ حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.
↑ امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن ج۱، ص ۲۱۵.
↑ «و در راه خداوند هزینه کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۵.
↑ «از آنچه روزی شما کرده‌ایم، هزینه کنید» سوره بقره، آیه ۲۵۴.
↑ «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.
↑ «و هر چیزی را هزینه کنید او جایگزین آن را می‌دهد» سوره سبأ، آیه ۳۹.
↑ «و در میان شما آنکه پیش از پیروزی (مکّه)، هزینه و جنگ کرده است (با کسان دیگر) برابر نیست» سوره حدید، آیه ۱۰.
↑ «بگو: اگر شما گنجینه‌های بخشایش پروردگارم را می‌داشتید باز از ترس از دست رفتن دارایی تنگ‌چشمی پیشه می‌کردید و آدمی تنگ‌چشم است» سوره اسراء، آیه ۱۰۰.
↑ «و فرزندانتان را از ترس ناداری مکشید» سوره اسراء، آیه ۳۱.
↑ «و هر دهشی بکنید و هر نذری بجای آورید خداوند آن را می‌داند» سوره بقره، آیه ۲۷۰.
↑ «و هیچ هزینه‌ای چه خرد چه کلان نمی‌کنند» سوره توبه، آیه ۱۲۱.
↑ مفردات، ص۵۲۳ -۵۲۴.
↑ «باز از ترس از دست رفتن دارایی تنگ‌چشمی پیشه می‌کردید» سوره اسراء، آیه ۱۰۰.
↑ «و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۳.
↑ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
↑ «چون منافقان نزد تو می‌آیند» سوره منافقون، آیه ۱.
↑ مجمع البحرین، ص۴۱۱.
↑ ملخص المنجد و منتهی الارب، ص۱۷۵.
↑ فرائد السمطین، ج۲، ص۵۴؛ مناقب، ج۳، ص۴۲۶.
↑ الارشاد، ص۱۶۴؛ اسدالغابة، ج۵، ص۵۳۰.
↑ ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾ «به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است * و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۷-۹.
↑ مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم ص ۱۱۴.

[1] احمدی، حسین، بندعلی، سعید؛ دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۴، ص۵۵۷ -۵۷۷.

[2] محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۵.

[3] ابراهیم، آیه ۳۱، بقره آیه ۳ و ۲۶۱ و ۲۷۴.

[4] محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی، ص۲۵.

[5] لسان‌العرب، ج۱۴، ص۲۴۲؛ القاموس المحیط، ج ۲، ص ۱۲۲۷؛ مقاییس اللغه، ج ۵، ص ۴۵۴، «نفق».

[6] التعریفات، ج ۱، ص ۵۳؛ التوقیف، ج ۱، ص ۱۰۰؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص ۳۲۳.

[7] مفردات، ص ۸۱۹، «نفق».

[8] الفروق اللغویه، ص ۸۲ ـ ۸۳.

[9] و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد؛ سوره مائده، آیه: ۶۴.

[10] تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۱۵۵.

[11] ابن منظور، لسان العرب، ج ۱۰، ص ۳۵۸.

[12] حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.

[13] حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.

[14] حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم، ص ۱۶۷.

[15] امامی، عبدالنبی، فرهنگ قرآن ج۱، ص ۲۱۵.

[16] «و در راه خداوند هزینه کنید» سوره بقره، آیه ۱۹۵.

[17] «از آنچه روزی شما کرده‌ایم، هزینه کنید» سوره بقره، آیه ۲۵۴.

[18] «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.

[19] «و هر چیزی را هزینه کنید او جایگزین آن را می‌دهد» سوره سبأ، آیه ۳۹.

[20] «و در میان شما آنکه پیش از پیروزی (مکّه)، هزینه و جنگ کرده است (با کسان دیگر) برابر نیست» سوره حدید، آیه ۱۰.

[21] «بگو: اگر شما گنجینه‌های بخشایش پروردگارم را می‌داشتید باز از ترس از دست رفتن دارایی تنگ‌چشمی پیشه می‌کردید و آدمی تنگ‌چشم است» سوره اسراء، آیه ۱۰۰.

[22] «و فرزندانتان را از ترس ناداری مکشید» سوره اسراء، آیه ۳۱.

[23] «و هر دهشی بکنید و هر نذری بجای آورید خداوند آن را می‌داند» سوره بقره، آیه ۲۷۰.

[24] «و هیچ هزینه‌ای چه خرد چه کلان نمی‌کنند» سوره توبه، آیه ۱۲۱.

[25] مفردات، ص۵۲۳ -۵۲۴.

[26] «باز از ترس از دست رفتن دارایی تنگ‌چشمی پیشه می‌کردید» سوره اسراء، آیه ۱۰۰.

[27] «و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۳.

[28] «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.

[29] «چون منافقان نزد تو می‌آیند» سوره منافقون، آیه ۱.

[30] مجمع البحرین، ص۴۱۱.

[31] ملخص المنجد و منتهی الارب، ص۱۷۵.

[32] فرائد السمطین، ج۲، ص۵۴؛ مناقب، ج۳، ص۴۲۶.

[33] الارشاد، ص۱۶۴؛ اسدالغابة، ج۵، ص۵۳۰.

[34] ﴿يُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَيَخَافُونَ يَوْمًا كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا * وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِيدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلَا شُكُورًا﴾ «به پیمان خود وفا می‌کنند و از روزی می‌هراسند که شرّ آن همه‌گیر است * و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند * (با خود می‌گویند:) شما را تنها برای خشنودی خداوند خوراک می‌دهیم، نه پاداشی از شما خواهانیم و نه سپاسی» سوره انسان، آیه ۷-۹.

[35] مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم ص ۱۱۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]