صفات الهی در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی
توحید و صفات الهی
توحید، گستره وسیع و مراتب متعددی دارد که هم شامل ساحت فکر و اندیشه میشود و هم ساحت عمل و رفتار انسان را در بر میگیرد. توحید در ساحت اندیشه و فکر را توحید نظری میگویند که به معنای اعتقاد به یکتایی و یگانگی خداوند در ذات و صفات و افعال میباشد. این نوع فکر و اندیشه، سبب گونه خاصی از اعمال و رفتار میشود، که به آن توحید عملی و یا رفتار موحدانه میگویند. متکلمان اسلامی برای هر یک از این دو ساحت از توحید، مراتبی را ذکر کردهاند. توحید نظری را به توحید در ذات، توحید در صفات و توحید در افعال تقسیم نمودهاند. برای توحید عملی، انواع و مراتبی را ذکر کردهاند که از جمله عبارتاند از: توحید در الوهیت، توحید در عبادت، توحید در استعانت، توحید در اطاعت، توحید در محبت، توحید در توکل و...[۱].[۲]
توحید در ذات
توحید در ذات به معنای یگانه و یکتا دانستن خداوند متعال است. یعنی خداوند متعال ذاتی یگانه بوده و هیچ مثل و مانندی ندارد و از سوی دیگر ذاتی بسیط است و هیچ گونه ترکیبی در او راه ندارد. گاهی از نوع اول از توحید ذاتی، به توحید واحدی و از نوع دوم به توحید احدی یاد میکنند[۳]. مقام معظم رهبری معتقدند که چون سلسله جنبان آفرینش، یکی است و همه مخلوقات از یک مبدأ به وجود آمدهاند، همه اجزاء یک مجموعهاند و همه جهان یک واحد است که دارای یک جهتگیری میباشد[۴]. مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ[۵]. در آفرینش خدای رحمان هیچ ناهماهنگی نمیبینی. جهان آفرینش از دیدگاه ایشان، مانند کاروانی است، که همه رهروان آن، همانند حلقههای یک زنجیر به هم پیوسته هستند و مانند اجزاء یک دستگاه، در جهت واحد در حال تلاشاند و هر جزء با ملاحظه جایگاهش در کل این ارگانیسم قرار دارد[۶]. بیان ایشان در این زمینه شبیه برهان تمانع است که متکلمان و فلاسفه برای اثبات یگانگی خداوند به کار میگیرند.[۷]
توحید افعالی
توحید در مالکیت
توحید در ربوبیت
توحید در حاکمیت
توحید در حاکمیت به این معناست که حاکمیت که به معنای تسلط بر جان و مال انسانها و اداره امور جامعه است از شئون خداوند است و تنها حاکم مستقل و حقیقی اوست و حاکمیت دیگران تنها در سایه اذن الهی اعتبار مییابد[۸]. از منظر حضرت آیتالله خامنهای یکی از مراتب توحید، توحید در حاکمیت و نفی هر سلطه غیر خدایی است. ایشان معتقدند عنصر فاخر و ارجمند انسان بسیار ارزندهتر از آن است که اسیر و مقهور و ذلیل کسی غیر از خدا باشد[۹]. از منظر مقام معظم رهبری «حکومت و ولایت، متعلق به خداوند متعال است و از خدای متعال به پیامبر(ص) و از او به ولی مؤمنین میرسد؛ لذا انحراف از خط ولایت ائمه(ع)، انحراف از خط توحید است»[۱۰].[۱۱]
توحید در عبادت
یکی از مهمترین اقسام توحید عملی، توحید در عبادت است، به این معنا که تنها باید خدا را پرستش کرد و غیر او کسی شایسته پرستش نیست،؛ چراکه عبادت شایسته کسی است که کمال مطلق بوده و از همگان بینیاز است، آفریننده همه موجودات و بخشنده نعمتها به بندگان است[۱۲]. مقام معظم رهبری با توجه به معنای وسیع عبادت و ربوبیت و الوهیت، نتیجه میگیرد که عبادت به معنای تسلیم و اطاعت بیقید و شرط در برابر انسان یا هر موجود دیگر است. هنگامی که انسان بیهیچ قید و شرطی سر در کمند کسی مینهد و به میل و فرمان و اراده او حرکت میکند و تسلیم او میشود، در حقیقت او را عبادت کرده است و نیز هر عامل درونی یا بیرونی که انسان را به گونهای رام و مطیع خود میسازد و تن و جان انسان را در ید قدرت خود بگیرد، انسان را عبد خود ساخته است[۱۳].
ایشان با ذکر داستان حضرت ابراهیم(ع) و جریان شکستن بتها به دست آن حضرت، این نکته را گوشزد میکند که تنها خداوند متعال است که شایستگی پرستش را دارد و غیر خدا، اعم از بتهای چوبین و یا سایر انسانها و قدرتهای کوچک و بزرگ شایستگی عبادت و اطاعت را ندارند. فقط خداوند قادر حي بصير فعال ما يشاء و حاكم ما يريد است که شایستگی عبادت را دارد و سزاوار است انسان در مقابل او تسلیم شود. هر قدرتی غیر از خداوند متعال، نه میتواند به انسان نفعی برساند و نه میتواند ضرری وارد کند؛ لذا هیچ قدرتی شایستگی عبودیت را ندارد[۱۴]. مقام معظم رهبری، پیروی از هوای نفس را بخشی از مفهوم شرک میدانند[۱۵]. و هوای نفس را بالاترین و خطرناکترین بتها معرفی میکند که مبارزه با آن باید رایج باشد[۱۶].[۱۷]
توحید در محبت
از جمله مراتب دیگر توحید، توحید در محبت است. به این معنا که انسان فقط خداوند را بالاصاله دوست داشته باشد و دوستی دیگران پرتوی از دوستی خداوند و در طول دوستی خداوند باشد. از منظر حضرت آیتالله خامنهای، تنها خداوند است که هستی مطلق و کمال زیبایی مطلق است، بنابراین تنها اوست که شایسته آن است که انسان شیفته و ستایشگر و نیایشگر او باشد و غیر او هیچ چیز در مرتبهای نیست که انسان شیفته و بنده و ستایشگر خویش سازد[۱۸].[۱۹]
توحید در استعانت
استعانت به معنای «درخواست کمک» است و مراد از توحید در استعانت این است که انسان در امور خود تنها به خداوند متکی باشد و تنها از او یاری بخواهد و تنها دست استمداد به سوی او دراز کند. مقام معظم رهبری راه و روش پیامبران الهی را اتکا به خداوند و استعانت از او میدانند و همین را شرط رسیدن به هدف و پیروزی در صحنه مبارزه میدانند[۲۰]. ایشان یکی از عوامل موفقیت حضرت امام خمینی را اتکا امام به خداوند و استعانت امام از خداوند ذکر میکنند[۲۱].[۲۲]
اسماء و صفات الهی
یکی از مباحث مهمی که در مسائل خداشناسی و توحید مورد بحث قرار میگیرد، مبحث اسماء و صفات باری تعالی است. متکلمان اسلامی صفات خداوند را به دو قسم تقسیم میکنند: صفات ثبوتیه و صفات سلبیه. صفات ثبوتیه صفاتی هستند که کمالی را به خداوند نسبت میدهند و از ثبوت کمالی برای خداوند خبر میدهند. در مقابل صفات سلبیه به صفاتی گفته میشود، که نقصی را از خداوند سلب میکنند. از آنجا که خداوند متعال کمال مطلق و غنی بالذات است، همه صفات کمالی را دارد و نیز از هر نوع عیب و نقصی منزه میباشد. مقام معظم رهبری معتقدند که در اندیشه الهی اسلام، «همه هستی آفریده خداست و جلوهگاه علم و قدرت اوست»[۲۳]. ایشان همه اجزاء و عناصر عالم را در قبضه قدرت خداوند متعال و سر در خط و گوش به فرمان خداوند متعال میدانند[۲۴].
از منظر ایشان «هیچ کار کوچک و بزرگی نیست، مگر اینکه در علم و دفتر محاسبه الهی نوشته میشود و موجود است»[۲۵]. «هیچ چیز از علم خداوند متعال مخفی نیست»[۲۶]. لَا يَعْزُبُ عَنْهُ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ فِي السَّمَاوَاتِ وَلَا فِي الْأَرْضِ[۲۷]. همه لحظات زندگی انسان، زیر پرتو نافذ علم و بصیرت الهی است و خدای سبحان به زوایای فکر و ذهن و خطورات قلبی انسان آگاه است[۲۸]. در علم خدای متعال معلوم است که انسان در آینده چه اعمالی انجام میدهد و چه راهی را انتخاب خواهد کرد و متناسب با آن شایستگیهایی را به او میدهد[۲۹]. ایشان علم و حکمت خداوند را علم و حکمتی نامتناهی میدانند که همه زمانها و مکانها را زیر بال خود میگیرد و بر همه سرزمینها و کشتزارهای حیات میبارد و همه جا و هر زمان را سیراب میکند[۳۰]. ایشان شاکر بودن را یکی دیگر از صفات خداوند متعال میدانند. از منظر ایشان انسان وقتی برای خداوند متعال کاری را انجام میدهد، از دید نافذ الهی مخفی نمیماند و برای هر کار خوبی، پاسخ کریمانهای از سوی خداوند متعال معین خواهد شد[۳۱].[۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲، ص۹۹ و ۱۰۳.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۰.
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲، ص۹۹؛ جعفر سبحانی، الهیات، ج۲، ص۱۱-۳۲؛ عبدالله جوادی آملی، توحید در قرآن، ص۲۰۱.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا، ص۵ و ۶.
- ↑ «همان که هفت آسمان را تو بر تو آفرید، در آفرینش (خداوند) بخشنده هیچ ناسازواری نمیبینی؛ چشم بگردان! آیا هیچ شکاف و رخنهای میبینی؟» سوره ملک، آیه ۳.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا، ص۵ و ۶.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۰.
- ↑ جعفر سبحانی، الهیات، ج۲، ص۷۳؛ عبدالله جوادی آملی، توحید در قرآن، ص۴۳۲ به بعد؛ محمد سعیدی مهر، کلام اسلامی، ج۱، ص۱۲۱-۱۲۲.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا، ص۱۰.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در دیدار با اقشار مختلف مردم روز بیست و نهم ماه مبارک رمضان سال ۱۳۷۰.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۴.
- ↑ مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ج۲، ص۱۰۳-۱۰۶؛ و نیز ر.ک: عبدالله جوادی آملی، توحید در قرآن، ص۵۱۶.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا، ص۲۷-۲۸.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در صحن آستان قدس رضوی در سال ۱۳۷۳.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در مراسم بیعت فقها و حقوقدانان شورای نگهبان در سال ۱۳۶۸.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در دیدار مسئولان و کارگزاران نظام به مناسبت عید مبعث در سال ۱۳۷۳.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۴.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا، ص۱۰.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۶.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در مراسم بیعت امام جمعه و اقشار مختلف مردم قزوین در سال ۱۳۶۸؛ بیانات در مراسم بیعت گروهی از رزمندگان سپاه پاسداران و روحانیون شهرهای خمین، دامغان و گناباد سال ۱۳۶۸.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در مراسم بیعت فقها و حقوقدانان شورای نگهبان در سال ۱۳۶۸.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۶.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در چهل و دومین مجمع عمومی سازمان ملل، نیویورک در سال ۱۳۶۶.
- ↑ روح توحید نفی عبودیت غیر خدا.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در مراسم اعطای نشان فتح به فرماندهان سپاه و ارتش در عملیات ظفرمندانه بیت المقدس در سال ۱۳۶۸.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در دیدار با فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و رؤسای دفاتر نمایندگی ولی فقیه در این نهاد سال ۱۳۶۹.
- ↑ «همسنگ ذرّهای در آسمانها و زمین از (دید) او دور نمیماند» سوره سبأ، آیه ۳.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در دیدار با مسئولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران، به همراه حجت الاسلام و المسلمین حاج سید احمد خمینی در سال ۱۳۶۹؛ بیانات در خطبههای نماز جمعه تهران سال ۱۳۷۳.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در سالروز ولادت حضرت فاطمه زهرا(س) در سال ۱۳۸۴.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، پیام به کنگره زمان و مکان در اجتهاد، مکتوبات سال ۱۳۷۴.
- ↑ حضرت آیتالله خامنهای، بیانات در دیدار با روحانیون و مبلغان در آستانه ماه مبارک رمضان در سال ۱۳۷۷؛ بیانات در دیدار با اعضای هیأت دولت سال ۱۳۸۴.
- ↑ رودبندی زاده، مهدی، مقاله «خداشناسی توحیدی»، منظومه فکری آیتالله العظمی خامنهای ج۱ ص ۱۲۶.