عقل در معارف و سیره حسینی

خلقت عقل

شیخ صدوق در کتاب الخصال به سندش، از امام حسین (ع)، از امام علی (ع) نقل کرده است که: پیامبر خدا (ص) فرمود: «خداوند عز و جل، عقل را از نور اندوخته نهفته در علم پیشین خود ـ که حتّی پیامبران فرستاده شده و فرشتگان مقرّب را نیز از آن آگاه نکرده است ـ، آفرید و علم را جان او، فهم را روح او، زُهد را سرِ او، حیا را چشمان او، حکمت را زبان او، دلسوزی را همّت(/دهان) او و رحمت را دل او قرار داد و سپس آن را با ده ویژگی، پُر و نیرومند ساخت: با یقین، ایمان، راستی، آرامش، اخلاص، مدارا، بخشش، قناعت، تسلیم و سپاس گزاری. سپس خدا به او فرمود: عقب بیا. پس عقب آمد. سپس به او فرمود: جلو بیا، جلو آمد؛ سپس به او فرمود: سخن بگو، پس گفت: ستایش، خدایی را که نه ضدّی دارد و نه همتایی، نه مانندی و نه همسانی، نه هم سنگی دارد و نه شبیهی؛ آنکه همه چیز در برابر عظمتش خاضع است. پس خدای ـ تبارک و تعالی ـ فرمود: به عزّت و جلالم سوگند که آفریده‌ای از تو نیکوکارتر نیافریدم؛ نه از فرمان من فرمان‌بُردارتر و نه والاتر و شریف‌تر و عزیزتر از تو. به سبب [وجود] تو، مؤاخذه و عطا می‌کنم و با تو، یکتا شمرده شده و پرستیده می‌شوم و با تو، خوانده شده، به من امید برده می‌شود و به وسیله تو، جستجو می‌شوم و با تو از من می‌ترسند و می‌هراسند و ثواب و عِقاب به دست توست. پس عقل در این هنگام، به سجده افتاد و هزار سال در سجده مانْد. پروردگار ـ تبارک و تعالی ـ فرمود: سرت را بلند کن و بخواه، که داده می‌شود و شفاعت کن که شفاعت می‌شود. عقل، سر بلند کرد و گفت: خدای من! از تو می‌خواهم شفاعتم را برای هر کس که مرا در او قرار دادی، بپذیری. خدای بزرگ بِشْکوه، به فرشتگانش فرمود: شما را گواه می‌گیرم که من، او را برای هر عاقلی شفیع کردم»^[۱].^[۲]

آنچه موجب کمال عقل است

در کتاب نزهة الناظر آمده است: نزد معاویه، سخن از عقل به میان آمد. امامِ شهید حسین بن علی (ع) فرمود: "عقل، جز با پیروی از حق، کامل نمی‌شود". معاویه به او لبخندی زد و گفت: در سینه‌های شما، جز یک چیز نیست^[۳].^[۴]

جستارهای وابسته

منابع

محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین

پانویس

↑ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص)‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ‏ الْعَقْلَ‏ مِنْ‏ نُورٍ مَخْزُونٍ‏ مَكْنُونٍ فِي سَابِقِ عِلْمِهِ الَّتِي لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَيَاءَ عَيْنَيْهِ وَ الحِكْمَةَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَةَ هَمَّهُ وَ الرَّحْمَةَ قَلْبَهُ ثُمَّ حَشَاهُ وَ قَوَّاهُ بِعَشَرَةِ أَشْيَاءَ بِالْيَقِينِ وَ الْإِيمَانِ وَ الصِّدْقِ وَ السَّكِينَةِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ الرِّفْقِ وَ الْعَطِيَّةِ وَ الْقُنُوعِ وَ التَّسْلِيمِ وَ الشُّكْرِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَكَلَّمْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لَهُ ضِدٌّ وَ لَا نِدٌّ وَ لَا شَبِيهٌ وَ لَا كُفْوٌ وَ لَا عَدِيلٌ وَ لَا مِثْلٌ الَّذِي كُلُّ شَيْ‏ءٍ لِعَظَمَتِهِ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْكَ وَ لَا أَطْوَعَ لِي مِنْكَ وَ لَا أَرْفَعَ مِنْكَ وَ لَا أَشْرَفَ مِنْكَ وَ لَا أَعَزَّ مِنْكَ بِكَ أُؤَاخِذُ وَ بِكَ أُعْطِي وَ بِكَ أُوَحَّدُ وَ بِكَ أُعْبَدُ وَ بِكَ أُدْعَى وَ بِكَ أُرْتَجَى وَ بِكَ أُبْتَغَى وَ بِكَ أُخَافُ وَ بِكَ أُحْذَرُ وَ بِكَ الثَّوَابُ وَ بِكَ الْعِقَابُ فَخَرَّ الْعَقْلُ عِنْدَ ذَلِكَ سَاجِداً فَكَانَ فِي سُجُودِهِ أَلْفَ عَامٍ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ارْفَعْ رَأْسَكَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَرَفَعَ الْعَقْلُ رَأْسَهُ فَقَالَ إِلَهِي أَسْأَلُكَ أَنْ تُشَفِّعَنِي فِيمَنْ خَلَقْتَنِي فِيهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِكَتِهِ أُشْهِدُكُمْ أَنِّي قَدْ شَفَّعْتُهُ فِيمَنْ خَلَقْتُهُ فِيهِ» (الخصال، ص۴۲۷، ح۴).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۱۸.
↑ «تَذَاكَرُوا الْعَقْلَ‏ عِنْدَ مُعَاوِيَةَ فَقَالَ الْإِمَامُ الشَّهِيدُ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ (ع): لَا يَكْمُلُ الْعَقْلُ‏ إِلَّا بِاتِّبَاعِ الْحَقِّ فَتَبَسَّمَ مُعَاوِيَةُ لَهُ‏. وَ قَالَ: مَا فِي صُدُورِكُمْ إِلَّا شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ» (نزهة الناظر، ص۸۳، ح۱۲؛ أعلام الدین، ص۲۹۸).
↑ محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۲۰.

[1] «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص)‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ‏ الْعَقْلَ‏ مِنْ‏ نُورٍ مَخْزُونٍ‏ مَكْنُونٍ فِي سَابِقِ عِلْمِهِ الَّتِي لَمْ يَطَّلِعْ عَلَيْهِ نَبِيٌّ مُرْسَلٌ وَ لَا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ فَجَعَلَ الْعِلْمَ نَفْسَهُ وَ الْفَهْمَ رُوحَهُ وَ الزُّهْدَ رَأْسَهُ وَ الْحَيَاءَ عَيْنَيْهِ وَ الحِكْمَةَ لِسَانَهُ وَ الرَّأْفَةَ هَمَّهُ وَ الرَّحْمَةَ قَلْبَهُ ثُمَّ حَشَاهُ وَ قَوَّاهُ بِعَشَرَةِ أَشْيَاءَ بِالْيَقِينِ وَ الْإِيمَانِ وَ الصِّدْقِ وَ السَّكِينَةِ وَ الْإِخْلَاصِ وَ الرِّفْقِ وَ الْعَطِيَّةِ وَ الْقُنُوعِ وَ التَّسْلِيمِ وَ الشُّكْرِ ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ تَكَلَّمْ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَيْسَ لَهُ ضِدٌّ وَ لَا نِدٌّ وَ لَا شَبِيهٌ وَ لَا كُفْوٌ وَ لَا عَدِيلٌ وَ لَا مِثْلٌ الَّذِي كُلُّ شَيْ‏ءٍ لِعَظَمَتِهِ خَاضِعٌ ذَلِيلٌ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ عِزَّتِي وَ جَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحْسَنَ مِنْكَ وَ لَا أَطْوَعَ لِي مِنْكَ وَ لَا أَرْفَعَ مِنْكَ وَ لَا أَشْرَفَ مِنْكَ وَ لَا أَعَزَّ مِنْكَ بِكَ أُؤَاخِذُ وَ بِكَ أُعْطِي وَ بِكَ أُوَحَّدُ وَ بِكَ أُعْبَدُ وَ بِكَ أُدْعَى وَ بِكَ أُرْتَجَى وَ بِكَ أُبْتَغَى وَ بِكَ أُخَافُ وَ بِكَ أُحْذَرُ وَ بِكَ الثَّوَابُ وَ بِكَ الْعِقَابُ فَخَرَّ الْعَقْلُ عِنْدَ ذَلِكَ سَاجِداً فَكَانَ فِي سُجُودِهِ أَلْفَ عَامٍ فَقَالَ الرَّبُّ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى ارْفَعْ رَأْسَكَ وَ سَلْ تُعْطَ وَ اشْفَعْ تُشَفَّعْ فَرَفَعَ الْعَقْلُ رَأْسَهُ فَقَالَ إِلَهِي أَسْأَلُكَ أَنْ تُشَفِّعَنِي فِيمَنْ خَلَقْتَنِي فِيهِ فَقَالَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِكَتِهِ أُشْهِدُكُمْ أَنِّي قَدْ شَفَّعْتُهُ فِيمَنْ خَلَقْتُهُ فِيهِ» (الخصال، ص۴۲۷، ح۴).

[2] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۱۸.

[3] «تَذَاكَرُوا الْعَقْلَ‏ عِنْدَ مُعَاوِيَةَ فَقَالَ الْإِمَامُ الشَّهِيدُ الْحُسَيْنُ بْنُ عَلِيٍّ (ع): لَا يَكْمُلُ الْعَقْلُ‏ إِلَّا بِاتِّبَاعِ الْحَقِّ فَتَبَسَّمَ مُعَاوِيَةُ لَهُ‏. وَ قَالَ: مَا فِي صُدُورِكُمْ إِلَّا شَيْ‏ءٌ وَاحِدٌ» (نزهة الناظر، ص۸۳، ح۱۲؛ أعلام الدین، ص۲۹۸).

[4] محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امام حسین ص ۹۲۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]