برادری در معارف و سیره سجادی

مقدمه

اسلام، بنای جامعه دینی را بر اخوت و برادری استوار کرده است. خداوند عزیز در قرآن می‌فرماید: مؤمنان برادر یکدیگرند؛ پس بین دو برادر خود صلح و آشتی ایجاد و تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید^[۱]. در آیات قرآن، یک فرد به مثابه همه افراد جامعه محسوب شده است^[۲]. سلام به دیگران، سلام به خویشتن^[۳]؛ حسن ظن به مؤمنان، حسن ظن به خود^[۴] و عیب‌جویی از دیگران، عیب‌جویی خویش^[۵] است.

رسول اعظم (ص) فرمود: «مؤمنان در نیکی و ترحم و مهربان بودن با یکدیگر در حکم تن واحدند؛ اگر عضوی از آن به درد آید عضوهای دیگر، با بیدار ماندن و تب کردن، با آن همنوایی می‌کنند»^[۶].

اخوت در بیان امام سجاد (ع)

امام سجاد (ع) در جای‌جای صحیفه سجادیه، از حقوق برادران دینی سخن گفته است. در نیایش نوزدهم برایشان طلب باران می‌کند، در نیایش بیست‌ و چهارم از حقوق والدین و در نیایش بیست و ‌پنجم از حقوق فرزندان] سخن می‌گوید، در نیایش بیست و ششم فهرستی از وظایف همسایگی را برمی‌شمارد و در نیایش بیست ‌و هفتم، برای مرزداران طلب مغفرت، قوت، هشیاری و پیروزی می‌نماید. در نیایش هفدهم از خدا چنین می‌خواهد: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ، وَ أَعِذْنَا وَ أَهَالِيَنَا وَ إِخْوَانَنَا وَ جَمِيعَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ مِمَّا اسْتَعَذْنَا مِنْهُ، وَ أَجِرْنَا مِمَّا اسْتَجَرْنَا بِكَ‏ مِنْ‏ خَوْفِهِ‏»: «بار خدایا! بر محمد خاتم پیغمبران و سرور فرستادگان و بر خاندان طیبین و طاهرینش درود فرست. و ما، خانواده ما، برادران ما را و همه مردان و زنان مؤمن را، از هرچه از شرّ آن به تو پناه آورده‌ایم، پناه ده و از آنچه از بیم آن از تو رهایی خواسته‌ایم، برهان».

امام زین‌العابدین (ع) با استناد به آیه ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾^[۷]می‌گوید: «بار خدایا! تابعان اصحاب محمد (ص) را بهترین پاداش ارزانی دار؛ آنان که به نیکی در پی اصحاب رفتند و می‌گویند: “پروردگار ما! ما و برادران ما را که در ایمان بر ما پیشی گرفتند بیامرز»^[۸].

امام سجاد (ع)، از پیشگاه خداوند درخواست می‌کند که همه اقشار جامعه را از شر شیطان در پناه خود گیرد، تا جامعه اسلامی با عزت و سلامت ببالد: «بار خدایا! بر محمد و خاندانش درود فرست، و پدران، مادران، فرزندان، خاندان، خویشاوندان، نزدیکان، همسایگان و همه مردان و زنان مؤمن را از گزند شیطان در سنگری پایدار، پناهگاهی محکم و جایگاهی استوار جای ده و به همه آنان برای پیکار با شیطان سپرهایی نگهدارنده و شمشیرهایی برنده عطا فرما»^[۹].

آن حضرت در نیایش خود برخی فضائل اخلاقی را که نقش برجسته‌ای در ارتقای سعادت جامعه و روابط برادران دینی ایفا می‌کند، گوشزد کرده است: «بار خدایا! به من سیمای صالحان و جامه پرهیزگاران عطا کن تا در گسترش عدل، فرو خوردن خشم، خاموش کردن آتش کینه، به هم پیوستن تفرقه‌جویان، آشتی دادن دشمنان، فاش کردن نیکی، پوشاندن عیب‌ها، نرم‌خویی، فروتنی، نیک‌سیرتی، بیرون راندن باد غرور از سر، خوش‌خویی، پیشی گرفتن در فضیلت، ایثار در بخشش، دم فرو بستن از عیب دیگران و... و همسویی با جماعت مقبول توفیق یابم»^[۱۰].

همچنین عرض می‌کند: «بار خدایا! همسایگان و دوستان مرا یاری ده که سنت تو برپای دارند و رهنمودهای نیکوی تو را فرا گیرند، تا در یاری افراد ناتوان، رفع نیاز نیازمندان، عیادت بیماران، راهنمایی رهجویان، اندرز به مشورت‌کنندگان، دیدار مسافران از سفر بازگشته، نهان داشتن اسرار، پوشیدن عیب‌ها، یاری و دستگیری ستمدیدگان، اطعام، سود رسانیدن و عطا و بخشش به ایشان و بر آوردن نیازهایشان، قبل از آنکه لب به سؤال بگشایند، موفق شوند»^[۱۱].

امام سجاد (ع) خدمت خالصانه و وافر خود به برادران دینی خویش را کافی ندانسته و از نارسایی‌ها چنین طلب پوزش کرده است: «بار خدایا! اگر در حضور من به ستمدیده‌ای، ظلم شده و من به یاری او برنخاسته‌ام، یا کسی در حق من نیکی کرده و من قدردانی نکرده‌ام، یا خطاکاری از من طلب بخشش کرده و من عذرش را نپذیرفته‌ام و... از درگاه تو پوزش می‌طلبم»^[۱۲].^[۱۳].^[۱۴]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «مؤاخات»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ «جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.
↑ ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید و یکدیگر را از خانه‌هاتان آواره نسازید سپس اقرار کردید در حالی که خود (بر آن) گواهی می‌دهید» سوره بقره، آیه ۸۴؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.
↑ ﴿...فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ «پس چون به هر خانه‌ای در آمدید به همدیگر درود گویید، درودی خجسته پاکیزه از نزد خداوند؛ بدین گونه خداوند آیات را برای شما روشن می‌دارد باشد که خرد ورزید» سوره نور، آیه ۶۱.
↑ ﴿لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُبِينٌ﴾ «از چه رو چون آن را شنیدید مردان و زنان مؤمن نیک‌اندیشی نکردند و نگفتند که این دروغی آشکار است؟» سوره نور، آیه ۱۲.
↑ ﴿وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ «و از یکدیگر عیب‌جویی مکنید» سوره حجرات، آیه ۱۱.
↑ بحارالانوار، ج۵۸، ص۱۵۰.
↑ «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.
↑ نیایش چهارم.
↑ نیایش هفدهم.
↑ نیایش بیستم.
↑ نیایش بیست‌ و ششم.
↑ نیایش سی‌وهشتم.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، مؤسسة الوفاء؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳ قم، دارالقرآن الکریم.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «مؤاخات»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۱۲.

[1] ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾ «جز این نیست که مؤمنان برادرند، پس میان برادرانتان را آشتی دهید و از خداوند پروا کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره حجرات، آیه ۱۰.

[2] ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَكُمْ لَا تَسْفِكُونَ دِمَاءَكُمْ وَلَا تُخْرِجُونَ أَنْفُسَكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ ثُمَّ أَقْرَرْتُمْ وَأَنْتُمْ تَشْهَدُونَ﴾ «و (یاد کنید) آنگاه را که از شما پیمان گرفتیم که خون همدیگر را نریزید و یکدیگر را از خانه‌هاتان آواره نسازید سپس اقرار کردید در حالی که خود (بر آن) گواهی می‌دهید» سوره بقره، آیه ۸۴؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا﴾ «ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.

[3] ﴿...فَإِذَا دَخَلْتُمْ بُيُوتًا فَسَلِّمُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ تَحِيَّةً مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُبَارَكَةً طَيِّبَةً كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ﴾ «پس چون به هر خانه‌ای در آمدید به همدیگر درود گویید، درودی خجسته پاکیزه از نزد خداوند؛ بدین گونه خداوند آیات را برای شما روشن می‌دارد باشد که خرد ورزید» سوره نور، آیه ۶۱.

[4] ﴿لَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ ظَنَّ الْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بِأَنْفُسِهِمْ خَيْرًا وَقَالُوا هَذَا إِفْكٌ مُبِينٌ﴾ «از چه رو چون آن را شنیدید مردان و زنان مؤمن نیک‌اندیشی نکردند و نگفتند که این دروغی آشکار است؟» سوره نور، آیه ۱۲.

[5] ﴿وَلَا تَلْمِزُوا أَنْفُسَكُمْ﴾ «و از یکدیگر عیب‌جویی مکنید» سوره حجرات، آیه ۱۱.

[6] بحارالانوار، ج۵۸، ص۱۵۰.

[7] «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.

[8] نیایش چهارم.

[9] نیایش هفدهم.

[10] نیایش بیستم.

[11] نیایش بیست‌ و ششم.

[12] نیایش سی‌وهشتم.

[13] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، مؤسسة الوفاء؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی؛ صحیفه سجادیه، عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ قرآن حکیم، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، ۱۳۷۳ قم، دارالقرآن الکریم.

[14] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «مؤاخات»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۱۲.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]