حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حدیث سفینه نوح است. "حدیث سفینه نوح" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حدیث سفینه نوح در حدیث | حدیث سفینه نوح در نهج البلاغه | حدیث سفینه نوح در کلام اسلامی | حدیث سفینه نوح در گفتگوهای بین‌المذاهب

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث سفینه نوح (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

حدیث سفینه از احادیث مشهور میان مسلمانان است که پیامبر در آن اهل بیت خود را به کشتی نوح تشبیه کرده است که براساس آن همانطور که تمسک به کشتی نوح برای امت حضرت نوح موجب نجات و رستگاری شد، چنین نجاتی برای امت اسلام نیز با تمسک به اهل بیت حاصل می‌‌شود و این چیزی جز تثبیت پیشوایی اهل بیت نیست.

مقدمه

• یکی از احادیث مشهوری که نقش اهل بیت پیامبر را در میان مردم روشن و مشخص می‌‌کند حدیث سفینه است. براساس این حدیث ابوذر غفاری نقل می‌کند که پیامبر(ص) در مورد اهل بیتشان فرمودند: «اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح است که هر کس بر آن سوار شد نجات یافت و هر کسی از آن جدا شد، غرق و نابود شد» چنین مضمونی، در احادیث پیامبر با عبارت‌های مختلف بیان شده است. در بعضی از این احادیث، از واژه "فُلک" که هم معنی با واژۀ سفینه است استفاده شده است.

مراد پیامبر از تشبیه اهل بیت به سفینه نوح

• مراد از "سفینة نوح" همان کشتی مشهور حضرت نوح(ع) است. قرآن کریم در این باره می‌‌فرماید: در زمان حضرت نوح(ع) طوفانی عظیم به پا شد و جهان را آب فراگرفت و تنها کسانی سالم ماندند که به او ایمان آورده و در کشتی او نشستند. در طوفان نوح، هرکس از مؤمنان و نیز از حیوانات که سوار کشتی نوح شدند از آن طوفان نجات یافته و هرکس که بر آن کشتی سوار نشد غرق شد. کشتی نوح، سمبل نجات از گرداب‌ها و ایمنی در تلاطم طوفان‌هاست و پیامبر چون می‌‌دانستند بعد از خودش طوفانی از گمراهی و ظلمت بر مردم حاکم می‌‌شود، اهل بیتش را به سفینه نوح تشبیه کرد که هر کسی به آنها متوسل شود نجات یافته و هر که از آنان دور شود، گمراه و اسیر ظلمت خواهد شد.

سند حدیث سفینه نوح

• حدیث سفینه نزد شیعه و سنی از جهت اعتبار جایگاه والایی دارد و آن را جمع زیادی از صحابه مانند امیر المؤمنین(ع)، ابوذر غفاری، ابوسعید خدری، عبد الله العباس، أبو الطفیل عامر بن واثله، أنس بن مالک، عبد الله بن الزبیر و سلمة بن الأکوع از آن حضرت(ص) نقل کرده‌اند. از تابعان نیز شخصیت‌هایی مانند امام زین العابدین(ع)، سعید بن جبیر، عطیه کوفی، سعید بن مسیّب، عامر بن عبد الله از راویان این حدیث هستند. شیعیان این حدیث را مانند احادیث غدیر، ثقلین و منزلت معتبر و در حد تواتر می‌‌دانند.
• وجود این حدیث با الفاظ نزدیک به هم در بسیاری از منابع اصیل و قابل اعتنای اهل سنت نیز آمده است به طوری که بسیاری از حدیث شناسان مشهور اهل سنت تصریح به صحت حدیث کرده‌اند. مانند حاکم نیشابوری و ابن حجر مکی و سیوطی، هرگونه تردیدی را نسبت به اعتبار و صحت این حدیث صحیح ندانسته و آن را از جمله احادیث معتبر می‌‌دانند.

دلالت حدیث سفینه

• عده ای از اهل سنت معتقدند حدیث سفینه فقط بر محبت داشتن به اهل بیت پیامبر(ص) دلالت می‌‌کند در حالی که شیعه اعتقاد دارد حدیث سفینه نه تنها بر امامت و ولایت اهل بیت دلالت می‌‌کند، بلکه عصمت و افضلیت اهل بیت نسبت به دیگران را نیز بازگو می‌‌کند. امامت و پیشوایی اهل بیت در حدیث سفینه را می‌‌توان از مقایسۀ کشتی حضرت نوح با اهل بیت پیامبر توسط پیامبر به دست آورد. پیامبر قصدش از چنین مقایسه ای این بود که به امتش بفهماند همانطور که تمسک به کشتی نوح برای امت حضرت نوح موجب نجات و رستگاری آنان شد، چنین نجاتی برای امت اسلام نیز با تمسک به اهل بیت حاصل می‌‌شود و مسلم است تمسک به اهل بیت برای نجات یافتن امت، چیزی غیر از پیشوایی و امامت آنان نمی‌تواند باشد.
• اما همانطور که گذشت حدیث سفینه دلالتی فراتر از امامت اهل بیت داشته و بیانگر عصمت و افضلیت اهل بیت نسبت به دیگران نیز هست، چراکه اگر این حدیث معنای عصمت و افضلیت اهل بیت را ثابت نکند یقینا هدف تمسک به اهل بیت که چیزی جز هدایت کردن مردم نیست ابتر باقی می‌‌ماند، همچنانکه اگر کشتی حضرت نوح دچار خللی در حمل و نقل مسافرینش می‌‌شد کشتی نجات نبود و مسلما به مقصد نهایی نمی‌رسید.
• اما ادعای امامت، عصمت و افضلیت اهل بیت پیامبر با دلایل نقلی نیز ثابت می‌‌شود، در روایتی امام سجاد(ع) امامت و پیشوایی اهل بیت پیامبر را با توجه به حدیث سفینه اینچنین بیان می‌‌کند: «ما کشتی‌های رونده در دریاهای طوفانی و امواج سهمگین هستیم، هرکس بر این کشتی‌ها سوار شود آسوده و هدایت می‌‌شود و هرکس آن را ترک کند غرق خواهد شد». در روایتی دیگر پیامبر اکرم(ص) در مورد امام حسین(ع) که یکی از اهل بیت است فرمودند: «همانا حسین چراغ هدایت و سفینه نجات است».
• عصمت و افضلیت اهل بیت پیامبر در سخنان صریح پیامبر(ص) نیز بیان شده است، چنانکه پیامبر بعد از سفارش کردن مردم به قرآن و عترت و بعد از تشبیه اهل بیت به کشتی نوح، در مورد عصمت و افضلیت اهل بیت چنین فرمودند: «الا و ان الله عصمهم من الضلاله و طهرهم من الفواحش و اصطفاهم علی العالمین الا و ان الله اوجب محبتهم و امر بمودتهم الا و انهم الشهداء علی العباد فی الدنیا و یوم العباد الا و انهم اهل الولایه الدالّون علی طرق الهدایه». بنابراین با وجود ادلۀ عقلی و نقلی نمی‌توان ملتزم شد منظور پیامبر از بیان حدیث سفینه فقط ابراز دوست داشتن و محبت کردن به اهل بیت است.

حدیث سفینه نوح در امامت اهل بیت

یکی از دلالیل امامت اهل بیت پیامبر اکرم(ص) حدیث سفینه است. در این حدیث نبوی، اهل‌بیت پیامبر(ص) به کشتی نوح(ع) تشبیه شده‌اند که کسانی که وارد آن شدند نجات یافتند و کسانی که تخلف کردند و وارد آن نشدند، هلاک شدند: «إِنَّ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏ مَنْ رَكِبَهَا نَجَى، وَ مَنْ تَخَلَّفَ عَنْهَا غَرِقَ». حدیث سفینه از یازده نفر از صحابه پیامبر(ص) که عبارتند از: علی بن ابی طالب(ع)، ابوذر غفاری، عبدالله بن عباس، ابوسعید خدری، انس بن مالک، سلمة بن اکوع، ابوالطفیل عامر بن واثله، عبدالله بن زبیر، عمرو بن عاص و ابوموسی اشعری، روایت شده است، چنان که عده‌ای از تابعین نیز آن را روایت کرده‌اند که مشهورترین آنان عبارتند از: علی بن الحسین(ع)، سعید بن جبیر، حنش بن معتمر، سعید بن مسیب، عطیه بن سعید عوفی، ایاس بن سلمه و رافع غلام ابی‌ذر، و بیش از یکصد و پنجاه نفر از حفاظ و عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند. طی چند گفتار، متن، سند و دلالت حدیث سفینه را بررسی نموده و به شبهات مطرح شده در این باره پاسخ خواهیم گفت.

تعابیر مختلف حدیث سفینه

تعبیرهای مربوط به بخش آغازین حدیث، که بیان تشبیه است و در روایات فریقین آمده، چهار تعبیر است که عبارتند از:

1. «مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏»؛
2. «‏إِنَّمَا مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ‏»؛
3. «الا إِنَّ‏ مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِيكُمْ»؛
4. «إِنَّ‏ مَثَلَ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ فِي‏ أُمَّتِي‏»؛ آمده است.

تعبیرهای مربوط به بخش پایانی حدیث، هفت تعبیر است که عبارتند از: تعبیر مشهور:

1. «مَنْ‏ رَكِبَهَا نَجَى‏ وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا غَرِقَ‏»؛
2. «مَنْ‏ رَكِبَهَا سَلَم‏ وَ مَنْ‏ تَرَكَهَا غَرِقَ‏‏»،
3. «مَنْ دَخَلَ فِيهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا غَرِقَ»؛
4. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏»؛
5. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا زُجَّ‏ فِي‏ النَّارِ‏»؛
6. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ تَخَلَّفَ‏ عَنْهَا هَوَى‏‏»؛
7. «مَنْ رَكِبَهَا نَجَا وَ مَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏‏».

به نظر می‌رسد آنجا که واژه “غرق” به کار رفته، به جنبه دنیوی مسأله نظر دارد و آنجا که تعبیر “هلاکت” آمده، مراد هلاکت دنیوی و اخروی است و در تعبیر «زُجَّ‏ فِي‏ النَّارِ‏» نظر به جنبه اخروی آن است. “هوی” به معنای ساقط و گمراه شدن است. و در تعبیر «مَنْ‏ رَغِبَ‏ عَنْهَا هَلَكَ‏‏» به معنای اعراض کردن از اهل بیت(ع) است. مفاد تعابیر مزبور این است که سعادتمندی دنیوی و اخروی انسان در گرو پیروی از اهل بیت پیامبر اکرم(ص) می‌باشد. اینها مجموعه تفاوت‌های صدر و ذیل حدیث است که جوهره معنا را تغییر نمی‌دهد. درباره وجه این تفاوت‌ها چند احتمال عرفی و عقلایی به نظر می‌رسد:

1. چه بسا پیامبر اکرم(ص) این حدیث را در مواضع مختلف و با تعابیر مختلفی از آن بیان فرموده است.
2. ممکن است به خاطر عنایت و اهمیتی که این حدیث داشته آن حضرت در یک مجلس آن را به تعابیر مختلفی بیان فرموده‌اند و یک راوی، یکی از آن تعابیر و روای دیگر تعبیر دیگر را نقل کرده است.
3. احتمال دیگر آن است که عین سخنان پیامبر(ص) نقل نشده باشد، بلکه راوی، مضمون کلام پیامبر(ص) را کاملا حفظ کرده اما الفاظ دیگری که معنا را تغییر نمی‌دهد به کار گرفته باشد. این مسأله نسبت به راویان متفاوت است، زیرا افراد از نظر حافظه و دقت در نقل مطالب متفاوت می‌باشند.
4. نکته دیگر این که از آنجا که این روایت متواتر است تفاوت الفاظ آن خدشه‌ای به اعتبار آن نمی‌زند؛ زیرا در تواتر، اگر لفظ یکسان نقل شده باشد آن را “تواتر لفظی” گویند، اما اگر معنا هماهنگ باشد و لفظ‌ها مختلف باشد آن را “تواتر معنوی” می‌دانند، اما نتیجه این دو چندان فرقی نمی‌کند. آری، قرآن کریم خصوصیتی دارد که ملحوظ و مقصود است و آن اعجاز از جهت لفظ و معنا است. اما در مورد روایات این مسأله مطرح نیست و آنچه مهم است انتقال معنا و مقصود به صورت کامل است، البته هر چه الفاظ آن به کلام معصوم نزدیک‌تر باشد بهتر است.

بررسی سند حدیث سفینه

در این باره چند نکته بیان می‌شود:

1. این حدیث از جهت سند متواتر است؛ زیرا در مجموع یازده نفر از صحابه و شماری از تابعین و بسیاری از عالمان اسلامی آن را نقل کرده‌اند. درباره حدیث متواتر دو دیدگاه کلی وجود دارد: اول، این که تواتر به عدد و کمیت است و دیگر این که در تواتر، کیفیت نقش آفرین است. کسانی که کمیت را ملاک تواتر می‌دانند درباره تعداد ناقلین گفته‌اند: باید مقدار آنها به حدی برسد که احتمال خطا در ادراک حسی منتفی شود، اما چند نفر باید باشند؟ مشهور این است که ده نفر باشند. سیوطی (م ۹۱۱ ه‍) این وجه را پذیرفته و نیکوتر دانسته است. برخی دیگر تا ۵۰ نفر را ذکر کرده‌اند و برخی کمتر از ده نفر را معتبر دانسته‌اند. و برخی از جهت کیفیت گفته‌اند آنچه مهم است تعداد راویان نیست، بلکه ویژگی‌های آنان است و لذا گاه چند نفر از نظر اطمینان آوری معادل ۵۰ نفر شناخته می‌شوند. ابن حزم حدیث «الْأَئِمَّةُ مِنْ‏ قُرَيْشٍ» که از شش صحابی روایت شده را متواتر دانسته است. ابن حجر عسقلانی (م ۸۵۲ ه‍) به همین شیوه روایتی که درباره عمّار گفته شده «تَقْتُلُهُ‏ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ» را با این که معلوم نیست تعداد آنها به ده نفر برسد، متواتر دانسته است.
2. حدیث سفینه به دلیل شهرتی که داشته است توسط مورخان، سیره‌نویسان، مفسران، تراجم نویسان، ادبا و حتی لغت‌شناسان نیز در قرون مختلف نقل شده است، علاوه بر این که برخی از علمای اهل سنّت به صحت آن تصریح کرده‌اند، که از جمله حاکم نیشابوری، ابن حجر مکی، شمس‌الدین سخاوی، عیدروس یمنی، احمد زینی دحلان و کافی تونسی هستند.
3. برخی از علمای اهل سنّت حدیث سفینه را در کتاب‌هایی نقل کرده‌اند که ملتزم شده‌اند در آنها غیر از حدیث صحیح نقل نکنند، مانند محمد بن جریر طبری در تهذیب الآثار و میرزا معتمد خان در نزل الأبرار.
4. بر اساس تعدد طریق روایت نیز اعتبار حدیث سفینه اثبات می‌شود، چنان که حافظ سخاوی در “استجلاب ارتقاء الغُرف”، ابن حجر هیتمی صاحب “الصواعق المحرقه” و سمهودی مصری در “جواهر العِقدین” و ولی الله لکهنوی در “مرآة المؤمنین” به کثرت طرق حدیث اذعان کرده و گفته‌اند: برخی از طرق حدیث، تقویت کننده برخی دیگر می‌باشد.
5. دلیل دیگر بر اعتبار این حدیث وجود شواهدی بر صحّت آن است. یکی از طرقی که برای بررسی صحت یک حدیث به کار گرفته می‌شود آن است که با غمض عین از اعتبار سند، می‌گویند اگر مضمون این حدیث در روایات معتبر دیگر آمده باشد مؤید و شاهدی بر اعتبار آن حدیث خواهد بود. مثلاً در مورد حدیث کساء به صورتی که در میان ما مشهور شده اگر کسی بگوید از نظر سند نمی‌توان آن را به معصوم استناد داد، اما راه دیگری برای اعتبار آن وجود دارد و آن این است که همه مضامینی که در این روایت آمده در روایات دیگر بیان شده است، لذا معتقد می‌شویم که همه آن‌چه در این روایت آمده از معصوم است با این تفاوت که گاه در یک ساختار آمده و گاه پراکنده است. در مورد حدیث سفینه نیز همین نکته وجود دارد.

شبهه ابن تیمیه بر حدیث سفینه و پاسخ آن

با توجه به آنچه گفته شد روشن گردید که حدیث سفینه از نظر اعتبار سندی جای شک و شبهه‌ای ندارد. با این حال ابن تیمیه (م ۷۲۸ ه‍) در “منهاج السنه” در نقد کلام علامه حلّی (م ۷۲۹ ه‍) در “منهاج الکرامه” که حدیث سفینه را به عنوان دلیلی بر امامت امیرالمؤمنین(ع) آورده، می‌گوید: و أما قوله «مَثَلُ‏ أَهْلِ‏ بَيْتِي‏ مَثَلُ‏ سَفِينَةِ نُوحٍ‏» فهذا لا یعرف له إسناد أصلا صحیح و لا ضعیف، و لا هو فی شیء من کتب الحدیث التی یعتمد علیها، و إن کان قد رواه من یروی أمثاله من حطاب اللیل الذین یروون الموضوعات، فهذا مما یزیده و هنا و ضعفا: برای این حدیث سند صحیحی شناخته نشده و در هیچ یک از کتب حدیثی معتبر نیامده و نقل کنندگان آن مانند هیزم کشان شب، راوی احادیث مجعول‌اند و این گونه راویان باعث وهن بیشتر حدیث می‌شوند. از ابن تیمیه سوال می‌کنیم آیا کتب افرادی مانند احمد بن حنبل که حدیث سفینه را نقل کرده‌اند معتبر نیست؟ آیا طبرانی که این حدیث را در هر سه معجم خود آورده، کتب وی از کتب معتبره نیست؟ و یا حاکم نیشابوری که آن را در مستدرک خویش آورده و بسیاری از احادیث وی را ذهبی پذیرفته، کتاب معتبری نیست؟ باز سوال می‌کنیم آیا علمایی مانند ابونعیم اصفهانی و خطیب بغدادی که این حدیث را نقل کرده‌اند حطّاب اللیل هستند؟

شبهه ناصرالدین آلبانی بر حدیث سفینه و پاسخ آن

ناصرالدین آلبانی (م ۱۴۲۰ ه‍) نیز سند حدیث سفینه نوح را مورد مناقشه قرار داده است. وی می‌گوید: حدیث سفینه هر چند طرقش متعدد است اما قاعده یقوی بعضها بعضا در مورد آن جاری نیست. در پاسخ این اشکال چند نکته قابل توجه است:

1. آلبانی از مجموع پنجاه طریق حدیث سفینه، تنها نُه طریق را بررسی کرده است. بنابراین، نقد وی از این جهت فاقد وجاهت و اعتبار علمی است.
2. راویانی که وی در این چند طریق ضعیف دانسته، دارای ضعفی که باعث کنار گذاشتن حدیث باشد نیستند. طبق مبنایی که خود وی نیز پذیرفته، ضعف راوی آنگاه قدح وی به شمار می‌آید که یا راوی از جهت حافظه ضعیف باشد و یا منشا ضعف وی اتهام در دین و صداقت وی باشد. اما اگر منشا ضعف وی اینها نباشد مانند این که متهم به تدلیس باشد و یا مذهب وی را نپذیرفته باشند، اگر طرق حدیث متعدد باشد این ضعف‌ها خللی به اعتبار حدیث نمی‌زند.
3. وی با همین قاعده بسیاری از روایات را صحیح یا حسن دانسته در حالی که برخی از راویان آنها همان کسانی هستند که در حدیث سفینه آمده است، و این یک بام و دو هوا است. بنابراین شیوه‌ای که وی در حدیث سفینه پیش گرفته نه با مبنا و نه با رفتار وی سازگای ندارد.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
3. فرهنگ شیعه
4. زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
5. محمدی، رضا، امام‌شناسی ۵
6. ربانی گلپایگانی، علی، امامت اهل بیت

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: