سوره تکویر در علوم قرآنی
- این مدخل از زیرشاخه‌های سوره تکویر است. "سوره تکویر" از چند منظر متفاوت، بررسی میشود:
مقدمه
این سوره به اتفاق مفسران مکی است. [۱] در ترتیب مصحف هشتاد و یکمین سوره است و بین دو سوره عبس و سوره انفطار قرار گرفته و در ترتیب نزول ششمین یا هفتمین سوره بوده [۲] که پس از مَسَد و پیش از سوره اعلی نازل شده است. [۳] گفته شده که در مصحف امیرمؤمنان، علی(ع) بین دو سوره نازعات و سوره انفطار و سیزدهمین سوره بوده است. [۴] نام مشهور این سوره «تکویر» (درهم پیچیدن) است. [۵] ﴿الشَّمْسُ﴾ و ﴿كُوِّرَتْ﴾ دو نام دیگر این سوره‌اند. [۶]
در روایات [۷] و منابع کهن [۸] و برخی تفاسیر از آن به سوره ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾[۹] یاد شده است. [۱۰]
این سوره ۲۹ آیه [۱۱] و ۱۰۴ کلمه دارد [۱۲] و یکی از ۷ سوره قرآن است که با ﴿إِذَا﴾ شروع شده و به سوره‌های زمانیه شهرت دارند. [۱۳] از نظر حجم در گروه «مفصّلات» یعنی سوره‌های کوچک قرار دارد [۱۴] و در سال‌های آغاز بعثت نازل شده است. [۱۵] برخی نزول آن را در سال اوّل یا دوم بعثت حدس زده‌اند[۱۶].[۱۷]
محتوای سوره
سوره تکویر در سال‌های آغاز بعثت، قبل از هجرتِ نخست مسلمانان به حبشه نازل شده است. در این زمان مشرکان با تهمت و افترا به مسلمانان و رسول خدا(ص) و اذیت و آزار آن‌ها به شدّت به مخالفت با پیامبر(ص) برخاسته بودند، از این‌رو این سوره با تهدید مشرکان به حسابرسی اعمال در قیامت و با سوگندهای متعدد و با تأکید به دفاع از حریم وحی و قرآن و رسول خدا(ص) می‌‌پردازد. [۱۸]
محتوای سوره را می‌‌توان در سه بخش خلاصه کرد: در بخش نخست به صورت جمله شرطیه به ۱۲ حادثه تکان دهنده در ارتباط با رستاخیز اشاره میکند که ۶ رخداد آن مربوط به مرحله فنای این جهان و ۶ حادثه دیگر مربوط به مرحله دوم یعنی حیات پس از مرگ است. [۱۹] سپس این حقیقت که در قیامت همه اعمال انسان‌ها حاضر میشوند و هرکس عملش را می‌‌بیند و به آن آگاه میشود به عنوان جزای شرط بیان شده است.
در بخش دوم بر حقانیت قرآن و صدق گفتار پیامبر تأکید و قرآن را سخن فرشته بزرگوار، نیرومند، والا مقام، فرمانروای فرشتگان و امین وحی معرفی میکند و نسبت‌های ناروای مشرکان به پیامبر(ص) را نفی کرده، تصریح میکند که آن حضرت جبرئیل را در افقی برتر از سایر آفاق که مناسب با عالم فرشتگان است آشکارا مشاهده و وحی را از او تلقی و بی‌کم و کاست تبلیغ کرد.
در بخش سوم مشرکان را به سبب مخالفت با پیامبر(ص) سرزنش و دعوت قرآن را جهانی و آن را هدایتگر همه کسانی می‌‌داند که خواهان راه مستقیم هستند و در آخرین آیه بر غلبه اراده پروردگار بر اراده انسان‌ها تأکید میکند.[۲۰]
فضیلت سوره تکویر
روایات متعددی در فضیلت و آثار تلاوت این سوره گزارش شده است. [۲۱] رسول خدا(ص) این سوره را از سوره‌هایی شمردند که سبب نمایان شدن پیری زودرس در چهره ایشان شده است [۲۲] و درباره آن فرمودند: «کسی که دوست دارد قیامت را چنان بنگرد که گویی آن را با چشم می‌‌بیند، سوره ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾[۲۳]، ﴿إِذَا السَّمَاءُ انْفَطَرَتْ﴾[۲۴] و ﴿إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ﴾[۲۵] را بخواند،[۲۶] زیرا در این سوره‌ها نشانه‌های قیامت آن چنان بیان شده است که گویی تلاوت کننده را در برابر صحنه قیامت قرار می‌‌دهند[۲۷].[۲۸]
سوره تکویر در دانشنامه معاصر قرآن کریم
هشتاد و یکمین سوره قرآن و ششمین (یا هفتمین) آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه با محتوای بیان تغییرات در آستانه برپایی رستاخیز. نام سوره از اولین آیه اخذ شده است. ﴿كُوِّرَتْ﴾ که در آیه ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾[۲۹] آمده، فعل ماضی از مصدر «تکویر» است. دارای ۲۹ آیه و ۱۰۴ کلمه است[۳۰]. به ترتیب مصحف هشتاد و یکمین و به ترتیب نزول ششمین[۳۱] یا هفتمین سوره قرآن و مکی است[۳۲].
از نظر حجم از گروه «مفصلات» یعنی از سوره‌های نسبتاً کوچک است و در اواخر حزب اول جزء ۳۰ قرار دارد. سومین سوره از سوره‌های هفتگانه «زمانه» است که با کلمه ﴿إِذَا﴾ آغاز میشود.
دارای چهار آیه سوگنددار است در آیات ﴿فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ وَاللَّيْلِ إِذَا عَسْعَسَ وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ﴾[۳۳].
احادیث متعددی در اهمیت این سوره و تلاوت آن نقل شده است. از جمله در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) می‌خوانیم: «کسی که سوره تکویر را بخواند خداوند او را از رسوایی، در آن هنگام که نامه‌های عمل گشوده میشود حفظ میکند»[۳۴]. «مصطفی(ص) گفت: هر که خواهد تا قیامت کبری نقدی بیند و احوال رستاخیز برو آشکارا گردد، گوی: ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ﴾[۳۵] برخوان تا سیاست و صعوبت آن روز او را معلوم گردد»[۳۶].
این سوره به تغییراتی که در آستانه رخداد رستاخیز در جهان طبیعت اتفاق می‌افتد اشاره میکند و نیز به دیدار حضرت محمد(ص) با جبرئیل اشاره دارد.
هدف سوره مبارکه تکویر اثبات حتمی بودن محاسبه اعمال است. این واقعیت با تأکید بر مشاهده اعمال در قیامت بیان می‌گردد.
موضوعات مطرح شده در این سوره، بر طبق اصول و مبانی هماهنگ و منسجمی بیان شده به گونه‌ای که چهارده آیه نخست سوره به منزله مقدمه‌چینی برای بیان موضوعات بخش دوم این سوره است. برجسته‌سازی به صورت توازن آوایی، واژگانی و نحوی، به‌ویژه در بخش اول کاملاً مشهود است. ساختار منظم نحوی، استفاده گسترده از تکنیک تکرار در سطح حروف و واژگان و موسیقی حروف و واژگان، همگی در خدمت اهداف تربیتی و دینی این سوره قرار دارند. سوره مبارکه تکویر، ساختار زبانی و موسیقایی هدفمند، منظم و منسجمی دارد که همه اجزا و عناصر آن متناسب با یکدیگر و هماهنگ با محتوا و اهداف تربیتی و دینی قرآن کریم به کار گرفته شده‌اند.
ساختار سوره
این سوره از سه بخش تشکیل شده است.
بخش اول: آیات ﴿إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ وَإِذَا النُّجُومُ انكَدَرَتْ وَإِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ وَإِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ وَإِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ وَإِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ وَإِذَا الْمَوْؤُودَةُ سُئِلَتْ بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ وَإِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ وَإِذَا السَّمَاء كُشِطَتْ ﴾[۳۷] این آیات بیانگر آن است که: با فروپاشی نظام کنونی و برپا شدن روز حساب، انسان‌ها از اعمال خود آگاه میشوند.
بخش دوم: آیات ﴿وَإِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ﴾[۳۸]، ﴿وَإِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ﴾[۳۹] و ﴿عَلِمَتْ نَفْسٌ مَا أَحْضَرَتْ﴾[۴۰] این بخش، به برپایی نظام جزا و بهشت و جهنم اشاره نموده است. یعنی برچیده شدن نظام دنیا، استقرار نظام حساب و برپایی نظام جهنم و بهشت.
بخش سوم: آیات ﴿فَلا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ وَاللَّيْلِ إِذَا عَسْعَسَ وَالصُّبْحِ إِذَا تَنَفَّسَ إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ وَلَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِينِ وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ وَمَا هُوَ بِقَوْلِ شَيْطَانٍ رَجِيمٍ فَأَيْنَ تَذْهَبُونَ إِنْ هُوَ إِلاَّ ذِكْرٌ لِّلْعَالَمِينَ لِمَن شَاء مِنكُمْ أَن يَسْتَقِيمَ وَمَا تَشَاؤُونَ إِلاَّ أَن يَشَاء اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ ﴾[۴۱] به بیان حقانیت تعالیم قرآن و پیامبر از جمله سخنان ایشان درباره محاسبه رفتار آدمی در قیامت اختصاص دارد و بیانگر جایگاه برجسته قرآن و تأثیر آن در روان آدمیان است.[۴۲]
منابع
پانویس
- ↑ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص۳۹۳؛ البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۲۸۰؛ الاتقان، ج ۱، ص۱۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۱۲؛ البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص۲۸۰؛ التمهید، ج ۱، ص۱۳۵.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۱۲؛ جمال القراء، ج ۱، ص۱۳۴؛ التمهید، ج ۱، ص۱۳۵ - ۱۳۹.
- ↑ تاریخ القرآن، زنجانی، ص۱۳۷ ـ ۱۳۹؛ تاریخ القرآن، ابیاری، ص۸۷.
- ↑ التحریر والتنویر، ج ۳۰، ص۱۳۹؛ بصائر ذوی التمییز، ج ۱، ص۵۰۳؛ التبیان، ج ۱۰، ص۲۷۹.
- ↑ جمال القراء، ج ۱، ص۱۸۴، ۴۷۲؛ منهج الصادقین، ج ۱۰، ص۱۵۸.
- ↑ ثواب الاعمال، ص۲۶۰؛ مسند احمد، ج ۲، ص۱۲۳؛ الکشاف، ج ۴، ص۷۱۴.
- ↑ مجازالقرآن، ج ۲، ص۲۸۷؛ تلخیص البیان، ص۳۵۹؛ صحیح البخاری، ج ۶، ص۹۵.
- ↑ «آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد،» سوره تکویر، آیه ۱.
- ↑ تفسیر عبد الرزاق، ج ۳، ص۳۹۵؛ روض الجنان، ج ۲۰، ص۱۵۶؛ روح المعانی، ج۳۰، ص۸۷.
- ↑ جمال القراء، ج ۱، ص۴۷۲؛ البیان فی عد آی القرآن، ص۲۶۵؛ التبیان، ج ۱۰، ص۲۷۹.
- ↑ المعجم الاحصائی، ج ۱، ص۲۹۲، ۳۰۴.
- ↑ الموسوعة القرآنیه، ج ۱۱، ص۹۳.
- ↑ الاتقان، ج ۱، ص۱۴۱؛ تاریخ قرآن، ص۸۰.
- ↑ علوم القرآن، ص۱۸۵؛ المیزان، ج ۲۰، ص۲۱۳؛ الموسوعة القرآنیه، ج ۱۱، ص۹۳.
- ↑ احسن الحدیث، ج ۱۲، ص۹۴.
- ↑ گودرزی زاهدی، محمود، مقاله «سوره تکویر»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۸.
- ↑ تفسیر بقاعی، ج ۸، ص۳۳۵؛ المیزان، ج ۲۰، ص۲۱۳؛ الموسوعة القرآنیه، ج ۱۱، ص۹۳.
- ↑ المنیر، ج ۳۰، ص۸۲ ـ ۸۳؛ نمونه، ج ۲۶، ص۱۸۴.
- ↑ گودرزی زاهدی، محمود، مقاله «سوره تکویر»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۸.
- ↑ مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۷۰؛ الدرالمنثور، ج ۸، ص۴۲۶؛ الصافی، ج ۵، ص۲۸۹.
- ↑ کنزالدقائق، ج ۱۴، ص۱۴۳؛ نورالثقلین، ج ۵، ص۵۱۳.
- ↑ «آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد» سوره تکویر، آیه ۱.
- ↑ «هنگامی که آسمان بشکافد» سوره انفطار، آیه ۱.
- ↑ «هنگامی که آسمان شکاف بردارد» سوره انشقاق، آیه ۱.
- ↑ مسند احمد، ج ۲، ص۱۲۳، ۱۰۵، ۲۳۵؛ عارضة الاحوذی، ج ۶، ص۳۸۹.
- ↑ نمونه، ج ۲۶، ص۱۶۷.
- ↑ گودرزی زاهدی، محمود، مقاله «سوره تکویر»، دائرةالمعارف قرآن کریم، ج۸.
- ↑ «آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد» سوره تکویر، آیه ۱.
- ↑ کشف الاسرار.
- ↑ ترجمه خواجوی، ص۲۳۷.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی.
- ↑ «نه، سوگند به اختران فراگرد، و به سیّارگان پنهان‌نورد، و به شب چون پشت کند (و باز رود)، و به بامداد چون بردمد» سوره تکویر، آیه ۱۵-۱۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۱۰، ص۴۴۱.
- ↑ «آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد،» سوره تکویر، آیه ۱.
- ↑ کشف الاسرار.
- ↑ «آنگاه که خورشید فرو پیچانده (و خاموش) گردد، و آنگاه که ستارگان به تیرگی گرایند، و آنگاه که کوه‌ها را از جا بجنبانند، و آنگاه که شتران پا به زای، وا نهاده شوند، و آنگاه که جانوران وحشی را گرد آورند، و آنگاه که دریاها برجوشند ، و آنگاه که جان‌ها (با همتای خود) جفت گردند (و یگانگی یابند)،و آنگاه که از دختر زنده در گور نهاده، بپرسند: که به کدام گناه او را کشته‌اند؟ و آنگاه که کارنامه‌ها را بگشایند، و آنگاه که آسمان برکنده گردد» سوره تکویر، آیه ۱-۱۱.
- ↑ «و آنگاه که دوزخ برافروخته شود،» سوره تکویر، آیه ۱۲.
- ↑ «و آنگاه که بهشت در چشم‌رس آورده شود،» سوره تکویر، آیه ۱۳.
- ↑ «(در آن هنگام) هر کس بداند که چه آماده کرده است،» سوره تکویر، آیه ۱۴.
- ↑ «۱۵ نه، سوگند به اختران فراگرد، و به سیّارگان پنهان‌نورد، و به شب چون پشت کند (و باز رود)، و به بامداد چون بردمد، که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است، توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، آنجا فرمانگزاری امین است؛ و همنشین شما، دیوانه نیست، و بی‌گمان او (- جبرئیل) را در افق روشن دیدار کرده است، و او در (رساندن) وحی، تنگ‌چشمی نمی‌ورزد، و این سخن شیطان رانده، نیست. پس به کجا می‌روید؟ این (قرآن) جز پندی برای جهانیان نیست، برای هر کس از شما که بخواهد راه راست در پیش گیرد. و جز آنچه خواست خداوند پروردگار جهانیان است؛ نخواهید» سوره تکویر، آیه ۱۵-۲۹.
- ↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره تکویر»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.