سرگذشت زندگی حضرت فاطمه در معارف و سیره فاطمی
مقدمه
زندگانی مشترک امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، دو سال پس از هجرت شروع گردید[۱]. احادیث و گزارش‌های بسیاری، از شیعه[۲] و اهل سنت[۳]، درباره ویژگی‌های زندگی ایشان نقل شده است. در خصوص تعامل علی(ع) و فاطمه(س)، کتاب مستقلی نوشته نشده است، ولی در کتاب‌های روایی و تاریخی روایات و گزارش‌های فراوانی درباره پیوند استوار علی(ع) و فاطمه(س) وجود دارد که نشان‌دهنده تعامل و همفکری ایشان است[۴].
نحوه حضور فاطمه(س) در کنار همسرش پس از رحلت رسول خدا(ص)، به سبب تغییر اوضاع، با پیش از آن تفاوت‌هایی داشته است و از این رو، تعامل حضرت زهرا(س) را با همسرش به دو دوره می‌توان تقسیم کرد: از ازدواج تا رحلت پیامبر(ص)؛ و از رحلت پیامبر(ص) تا شهادت حضرت فاطمه(س).[۵]
فاطمه(س) از ازدواج تا رحلت پیامبر(ص)
ازدواج در اسلام صرفاً برای برآوردن نیازهای جنسی یا تداوم نسل نیست، بلکه نوعی پیمان دوستی و مهربانی است که خداوند در قرآن آن را یکی از حکمت‌های ازدواج معرفی کرده است[۶].
زندگانی فاطمه(س) با علی(ع)، مصداق برجسته و کامل زندگی مشترک بود، یعنی بر دوستی و مهربانی و ایمان و صداقت، استوار بود. پیامبر(ص) فردای شب عروسی به دیدار دختر و داماد خود رفت و نظر هر یک را درباره دیگری پرسید. علی(ع) همسرش را یاوری نیکو برای طاعت خداوند معرفی کرد و حضرت فاطمه(س) علی(ع) را بهترین همسر خواند[۷]. این محبت و تفاهم و خرسندی، از آغاز تا پایان زندگی مشترک آنان ادامه یافت. ایشان در تمام سختی‌ها و شادی‌ها، از یکدیگر خشنود و از موقعیت هم آگاه بودند. گواه این امر، سخن علی(ع) پس از شهادت فاطمه(س) است که سوگند یاد کرد در طول زندگی مشترک، هرگز زهرا(س) را نرنجانده و کاری را بر او تحمیل نکرده و او نیز بر خلاف نظر علی(ع) کاری نکرده و او را ناراحت نساخته است[۸].
حضرت زهرا(س) علی(ع) را وصی و برادر رسول خدا[۹]، تلاش‌گری پرتوان و با ایمان[۱۰] و برترین همسر[۱۱] معرفی کرده و از پدر بزرگوارش نقل کرده که سعادت کامل و حقیقی، در گرو دوست داشتن علی(ع) است[۱۲].[۱۳]
علی(ع) نیز در موارد گوناگون همسرش را ستوده و به زندگی مشترک با او افتخار کرده و او را سرور زنان امت اسلام و جهانیان معرفی کرده است[۱۴]. حضرت علی(ع) در برابر مخالفان و دشمنان خود نیز به همسرش افتخار می‌کرد و به ذکر فضایل وی می‌پرداخت. زمانی که ابوبکر گواهی فاطمه(س) را درباره فدک نپذیرفت، علی(ع) کار وی را خلاف شرع دانست و با توجه به عصمت فاطمه(س)، به دلیل آیه تطهیر[۱۵]، خلیفه را به سبب نادیده گرفتن گواهی خداوند به طهارت فاطمه(س)، به شدت نکوهید[۱۶]. همچنین هنگامی که عمر گواهی فاطمه(س) را رد کرد، امیرمؤمنان(ع) فرمایش رسول خدا(ص) را یادآور شد که گفت: «فاطمه پاره تن من است، هر کس او را آزار دهد مرا آزار داده است و هر کس او را تکذیب کند، مرا تکذیب کرده است»[۱۷]. افتخار حضرت علی(ع) به حضرت فاطمه(س) منحصر به زمان حیات حضرت فاطمه(س) نبود. نقل شده است که امیرمؤمنان علی(ع) در ایام خلافتش، در نامه‌ای به معاویه، ضمن برشمردن افتخارات خاندان خود و زشتی‌های خاندان بنی‌امیه و بی‌لیاقتی آنان برای خلافت، با افتخار از فاطمه(س) یاد کرد و گفت که سرور زنان دو عالم از ماست و زن هیزم‌کش – ام‌جمیل، خواهر ابوسفیان، که قرآن او را هیزم‌کش جهنم خوانده است[۱۸] - از شماست[۱۹]. او در جای دیگر به معاویه نوشته که دختر محمد(ص) باعث آرامش و همسر من است و گوشت او با گوشت و خون من آمیخته است[۲۰].
علی(ع) پس از بازگشت از جنگ نهروان نیز، با برشمردن افتخارات خود و با اشاره به پیوندش با فاطمه(س)، تصریح کرد که من همسر بتول، سرور زنان جهان، فاطمه پرهیزکار، پاک، و نیکوکار هدایت شده هستم[۲۱]. علی(ع) در اشعار و رجزهای جنگی نیز به فاطمه(س) افتخار می‌کرد. در اشعاری که رسول خدا(ص) نیز شنونده آن بود، گفته است که جد من و جد رسول خدا(ص) یکی است و فاطمه(س) همسر من است[۲۲]. در جنگ صفین نیز رجز می‌خواند که حمزه نیکو و جعفر از ما هستند و فاطمه(س) همسر من است و به او افتخار می‌کنم[۲۳].[۲۴]
در کنار خانواده
حضرت زهرا(س) نقش خود را در خانواده در کنار علی(ع) به بهترین شکل ایفا کرد. او برای شوهرش همسری نمونه، برای پدرش دختری بسیار محبوب، و برای فرزندانش مادری الگو و موفق بود. بنا بر گزارش‌های تاریخی و روایی، او در تقویت آرامش و آسایش خانواده، تربیت فکری اعضای خانواده و ایجاد محیط صمیمی، مدیری کارآمد بود. در خانواده به اصل مهم مشورت توجه می‌کرد و علاوه بر مشورت همیشگی با همسر، با پدرش نیز در خصوص خانواده مشورت می‌کرد. بر این اساس، آنگاه که علی(ع) و فاطمه(س) زندگی مشترک خود را آغاز کردند، از رسول خدا(ص) درباره چگونگی اداره و تدبیر کارهای منزل رهنمود خواستند[۲۵] و حضرت فاطمه(س) بنا بر تقسیم کار پیشنهادی پیامبر(ص)، کارهای منزل را انجام می‌داد، هرچند امام علی(ع) نیز، افزون بر کارهای بیرون، در کارهای منزل نیز مشارکت می‌کرد؛ از جمله در نظافت آن، آسیاب کردن، و پختن نان[۲۶]. در روایتی آمده است که روزی امام علی(ع) و فاطمه(س) با هم مشغول آسیاب کردن بودند، پیامبر(ص) به خانه آنان وارد شد و پرسید: «کدام یک خسته‌ترید؟» علی(ع) عرضه داشت: «فاطمه خسته‌تر است». آنگاه پیامبر(ص) به جای فاطمه(س) نشست و به علی(ع) کمک کرد[۲۷]. وقتی علی(ع) به جهاد می‌رفت، فاطمه(س) با مشک، آب می‌آورد که اثرش بر بدن او باقی مانده بود و علی(ع) از این تلاش وی یاد کرده است[۲۸].
حضرت فاطمه(س)، در کنار همسرش، برای رشد و تربیت فرزندانش می‌کوشید. وقتی حسن(ع) متولد شد، فاطمه(س) از علی(ع) خواست نامی برای نوزادشان انتخاب کند. علی(ع) گفت: «بر رسول خدا سبقت نمی‌گیرم». از این رو، با موافقت هر دو، پیامبر(ص) نام فرزندشان را انتخاب کرد[۲۹] و این سیره در نام‌گذاری تمام فرزندان زهرا(س) ادامه یافت[۳۰]. حضرت فاطمه(س) شوهرش را الگوی فرزندانش در خانواده و اجتماع معرفی می‌کرد و به آنان می‌گفت که مانند پدرشان باشند[۳۱].
از ویژگی‌های بارز حضرت زهرا(س) در خانواده، توجه بسیار او به محیط خانواده و همسرش بود. از این رو، وقتی رسول خدا(ص) پرسید: «چه زمانی زن به خدا نزدیک‌تر است؟» پاسخ داد: «زمانی که ملازم درون خانه خود باشد»[۳۲]. همراهی در صحنه‌های نظامی: حضرت فاطمه(س) جهاد را مایه عزت اسلام می‌دانست[۳۳]. او سعی می‌کرد محیط خانه به گونه‌ای باشد که علی(ع) بدون نگرانی از وضع آن، در جهاد و خدمت به اسلام بکوشد؛ از این رو، هیچ‌گاه چیزی از علی(ع) درخواست نمی‌کرد[۳۴]. علاوه بر آن، در کنار همسرش، در جهاد مسلمانان نیز کاری بر عهده می‌گرفت. در غزوه احد، گروهی از مسلمانان شهید و جمعی زخمی شدند. پیامبر(ص) نیز زخمی شد و خون پیشانی بر چهره مبارکش ریخت. گزارش شده است که علی(ع) با سپر آب می‌ریخت و فاطمه(س) زخم حضرت(ص) را می‌شست. فاطمه(س) چون دید، آب جلوی خون‌ریزی را نمی‌گیرد، قطعه حصیری را سوزاند و بر زخم نهاد و از خون‌ریزی جلوگیری کرد[۳۵]. در این غزوه، فاطمه(س) و چهارده تن از زنان، غذا و آب برای مجاهدان می‌بردند، مجروحان را مداوا می‌کردند و به آنان آب می‌دادند[۳۶]. پس از جنگ احد، فاطمه(س) با ظرف آب از رسول خدا(ص) استقبال کرد[۳۷]. او همسرش علی(ع) را دید که دستش خونی بود. علی(ع)، که اشعاری را زمزمه می‌کرد، ذوالفقار را به فاطمه(س) داد تا خون آن را بشوید[۳۸].
حضرت فاطمه(س) در فتح مکه نیز همراه همسرش بود و در مجلس بیعت زنان مکه با رسول خدا(ص) حضور داشت[۳۹]. در یکی از غزوات، امام علی(ع) پارچه مخصوصی را که در لحظات سخت بر سر می‌بست، از حضرت فاطمه(س) خواست و آن را بر سر بست[۴۰]. این گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهند که فاطمه(س) در صحنه‌های حساس در کنار همسرش حضور داشته و یاریگر او بوده است.[۴۱]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۴۳.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۸۶؛ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۳۱، ۱۵۹.
- ↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۹- ۳۰؛ ابن مردویه اصفهانی، مناقب علی بن ابی طالب(ع)؛ سیوطی، مسند فاطمة الزهراء(س).
- ↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۸، ص۱۹- ۳۰؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲، ص۴۳-۲۳۶.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، مقاله «فاطمه در کنار امام علی»، دانشنامه فاطمی، ج۱، ص ۱۵۲-.
- ↑ ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾ «و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۳۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۱۷.
- ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، المناقب، ص۳۵۳؛ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ج۱، ص۳۷۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۳۴.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۷۶.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۳۵۵؛ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۱۴۷-۱۴۸.
- ↑ اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ج۱، ص۳۷۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۱۳۳.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، الامالی، ص۲۴۸-۲۴۹؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۷۵.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، مقاله «فاطمه در کنار امام علی»، دانشنامه فاطمی، ج۱، ص ۱۵۲-.
- ↑ کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ج۱، ص۳۹۲؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، ج۲، ص۱۵۶-۱۵۷؛ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۱۲۳؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۹، ص۱۳۰.
- ↑ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۹، ص۱۹۷.
- ↑ ﴿وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ﴾ «و (نیز) همسرش در حالی که هیزم‌کش (دوزخ) است» سوره مسد، آیه ۴؛ ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان فی تفسیر القرآن، ج۱۰، ص۳۲۶.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۲۸؛ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۶۱؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۳، ص۵۸.
- ↑ کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، ص۱۲۲؛ طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۲۶۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۱۹.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص۵۸-۵۹؛ طبری، محمد بن ابی‌القاسم، بشارة المصطفی(ص) لشیعة المرتضی(ع)، ص۳۳؛ حلی، حسن بن سلیمان، المحتضر، ص۸۴.
- ↑ ابونعیم اصفهانی، ذکر اخبار اصبهان، ج۲، ص۹۹؛ کراجکی، محمد بن علی، کنز الفوائد، ص۱۲۲؛ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۲۱۱؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۴۲، ص۵۲۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۲، ص۳۵۴؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۲، ص۵۷۶.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، مقاله «فاطمه در کنار امام علی»، دانشنامه فاطمی، ج۱، ص ۱۵۲.
- ↑ حمیری قمی، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، ص۵۲؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۱.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۵، ص۸۶؛ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۱۶۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۰.
- ↑ شاذان قمی، الروضة فی فضائل امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ص۵۶-۵۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۰-۵۱.
- ↑ ر.ک: ابوداوود سجستانی، سنن ابی‌داوود، ج۲، ص۲۹؛ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۲، ص۳۶۶؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۸۲.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۱۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۳۸.
- ↑ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج۳، ص۳۶۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۱۵۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۲۸۶.
- ↑ راوندی، سید فضل‌الله، النوادر، ص۱۱۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۳، ص۹۲.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، ج۱، ص۳۴۸؛ همو، من لا یحضره الفقیه، ج۳، ص۵۶۸؛ طبری امامی، محمد بن جریر، دلائل الامامه، ص۱۱۳.
- ↑ کوفی، محمد بن سلیمان، مناقب الإمام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)، ج۱، ص۲۰۱؛ عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۷۱؛ مغربی، قاضی نعمان، شرح الاخبار، ج۲، ص۴۰۱.
- ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۵۰؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، ج۵، ص۳۸؛ نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ج۵، ص۱۷۸؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۰، ص۳۱.
- ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۱، ص۲۴۹؛ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۱۵۳.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۸۹؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۰، ص۸۸.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۲، ص۲۱۰-۲۱۱؛ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۸۹- ۹۰؛ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، ص۱۴۳.
- ↑ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، ج۲، ص۸۵۰؛ مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج۱، ص۳۹۸؛ ج۱۳، ص۳۸۹.
- ↑ مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ج۱، ص۱۱۵.
- ↑ ذاکری، علی اکبر، مقاله «فاطمه در کنار امام علی»، دانشنامه فاطمی، ج۱، ص ۱۵۵-۱۵۷.