روزه در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث روزه است. روزه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: روزه در قرآن - روزه در نهج البلاغه - روزه در معارف دعا و زیارات - روزه در معارف و سیره نبوی - روزه در معارف و سیره فاطمی - روزه در معارف و سیره حسینی - روزه در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

کف نفس در مقابل گناهان و امساک از خوردن و آشامیدن، فریضه‌ای است که در فرهنگ دین از آن با عنوان روزه یاد شده است. روزه از بزرگ‌ترین عباداتی است که در دین اسلام عموماً و در سیره و بیان رسول گرامی اسلام(ص) خصوصاً بدان پرداخته و رهنمودهایی برای انجام هر چه بهتر آن بیان شده است. رسول خدا(ص) روزه را سپری در برابر آتش (عذاب الهی)، و سکوت روزه‌دار را تسبیح، خوابش را عبادت و دعایش را مستجاب دانسته است و برای عمل او پاداشی مضاعف قائل شده‌اند. ایشان روزه را تنها عملی معرفی کرده‌اند که خداوند، خود، پاداش آن بر عهده گرفته است. در روایات پیامبر اکرم(ص) فایده‌های بسیاری برای روزه برشمرده شده که در ادامه به مواردی از آنها اشاره می‌شود:‌

1. سلامتی بدن : از اموری که در بیانات پیامبر خاتم(ص) از فواید روزه دانسته شده، سلامتی جسمانی است. رسول خدا(ص) روزه‌داری را مایه سلامت بدن دانسته، درباره آن احادیثی را بیان فرموده‌اند. ایشان در روایتی ضمن اشاره به وجود روزه در گذشته، فرموده‌اند: "خداوند به یکی از پیامبران بنی اسرائیل وحی کرد که به قوم خودت بگو که هیچ بنده‌ای برای من روزه نمی‌گیرد، مگر آنکه تنش را سالم می‌سازم و پاداش او را بزرگ می‌دارم".
2. دریافت حکمت : اجتناب از پرخوری و شکمبارگی از علت‌های اصلی به دست آوردن حکمت است، از این رو، رسول خدا(ص) به مسلمانان چنین توصیه می‌فرمود: "هرگاه اهل گرسنگی و اندیشه را دیدید، به آنان نزدیک شوید؛ زیرا حکمت، با آنها همراه است".
3. اجابت دعا: فایده دیگری که در روایات رسول خدا(ص) بدان اشاره شده، اجابت دعای روزه‌دار است. پیامبر خدا(ص) دعای روزه‌دار را از دعاهایی برشمرده‌اند که خداوند رد نمی‌کند. همچنین فرموده‌اند: "هر روزه‌داری دعا مستجابی دارد".
4. آسودگی در روز حساب‌: روزه در احادیث نبوی از عوامل آسودگی و آرامش خاطر مؤمنان در روز قیامت دانسته شده و رسول خدا(ص) در روایتی خطاب به یارانش فرموده است: "چون روز قیامت شود، روزه‌داران از گورهای خود بیرون می‌آیند. آنان با بوی روزه‌داری‌شان شناخته می‌شوند و دهان‌هایشان خوشبوتر از بوی مُشک است و [[[فرشتگان]]] همراه سفره‌ها و تُنگ‌های مُهر خورده با مشک، با آنان دیدار می‌کنند و به آنها گفته می‌شود: "بخورید که گرسنگی کشیدید و بنوشید که تشنگی را تحمل کردید؛ مردم را واگذارید و به آسایش بپردازید؛ زیرا آن گاه که آنان آسوده بودند، شما رنج کشیدید". پس می‌خورند، می‌آشامند و می‌آسایند؛ در حالی که مردم در رنج و تشنگی‌اند. همچنین ایشان فرموده‌اند: "هرکس برای رضای خدا یک روز را روزه بدارد، به اندازه بیست سال از توقفش در روز قیامت کاسته می‌شود".
5. شفاعت در آخرت :روزه در روایات رسول خدا(ص) از شفاعت کنندگان در روز محشر برشمرده شده است؛ شافعی که شفاعتش درباره صاحبش رد نمی‌شود.
6. نجات از آتش جهنم :پیامبر خدا(ص) فرمود: "هر کس یک روز برای خدا روزه بگیرد، خداوند، میان او و آتش فاصله‌ای به اندازه فاصله آسمان‌ها تا زمین قرار می‌دهد". همچنین ایشان پاداش یک روز روزه مستحبی را بهشت دانسته‌اند.‌ از امام باقر(ع) روایت شده است که پیامبر خدا(ص) به اسامة بن زید سفارش کرد و فرمود: "ای اسامه! در راه بهشت باش و مبادا تو را از آن جدا سازند"؛ اسامه گفت: "ای پیامبر خدا(ص)! آسان‌ترین چیزی که با آن می‌توان این راه را پیمود، چیست؟" فرمود: "تشنگی در گرمای سوزان و درهم شکستن نفْس‌ها در برابر لذّت‌های دنیا. ای اسامه! روزه بگیر ! چرا که آن، سپر بازدارنده از آتش است و اگر بتوانی که در حالت گرسنگیِ شکم باشی و مرگت فرا رسد، چنین کن!"‌.

روزه حقیقی‌

رسول خدا(ص) پرهیز از محرمات الهی را از شرایط روزه‌داری برشمرده، همواره بر این مطلب تأکید کرده‌اند که مسلمانان، تنها به پرهیز از مبطلات روزه بسنده نکنند؛ بلکه به روح و حقیقت روزه توجه کنند که همان، پرهیز از محرمات الهی است، تا علاوه بر رعایت شرایط درستی روزه، شرط قبولی آن نیز فراهم آید؛ آن حضرت فرموده است: "روزه، فقط پرهیز از خوردن و آشامیدن نیست؛ بلکه پرهیز از بیهوده گویی و دشنام دادن نیز جزو آن است". ایشان در روایتی دیگر فرمود: "هرکس سخن حرام و نابخردی و عمل به آن را رها نسازد، خداوند به اینکه او از خوردنی و نوشیدنی اش دست بکشد، نیازی ندارد".

روایت شده است، روزی رسول خدا(ص) به زنی روزه‌دار برخورد که به کنیز خود دشنام می‌داد. پس غذایی خواست و به او فرمود: "بخور!"‌ آن زن گفت: "ای رسول خدا(ص) من روزه‌ام"؛ فرمود: "چگونه روزه‌ای، در حالی که به کنیزت دشنام دادی؟! روزه، تنها نخوردن غذا و نوشیدنی نیست؛ همانا خداوند، روزه را حجابی در برابر کار و سخن زشت قرار داده است؛ حال آنکه روزه‌دار با گفتن سخنان زشت و انجام امور حرام، روزه خود را افطار می‌کند. چه اندک‌اند روزه‌داران و چه بسیار‌اند گرسنگان!".

در روایتی دیگر نیز آمده است: "دو زن، روزه بودند و درباره مردم غیبت می‌کردند. پس پیامبر خدا(ص) ظرفی خواست و به آن دو فرمود: "قِی کنید!" پس آن دو، چرک و خون و گوشت تازه قی کردند؛ سپس فرمود: "این دو زن، با حلال روزه گرفتند؛ امّا با حرام افطار کردند".

روزه ماه رمضان

همچنین پیامبر(ص) درباره ماه رمضان و میزان پاداش روزه در آن می‌فرماید: "هر کس یک روز از [[[ماه]]] رمضان را برای خدا روزه بگیرد، پاداش روزه‌اش به اندازه‌ای است که اگر همه مردم دنیا از آغاز تا فرجام دنیا، گرد آیند، وی می‌تواند آنان را سیر و سیراب کند، بدون آنکه از بهشتیان چیزی بخواهد". پیامبر خدا(ص) در روایتی دیگر خطاب به اصحاب فرمود: "ماه رمضان، همچون ماه‌های دیگر نیست؛ زیرا پاداش‌ها در آن، دو برابر می‌شود. آن، ماه روزه‌داری و عبادت، ماه توبه و استغفار، و ماه تلاوت قرآن است. آن، ماهی است که در آن، درهای بهشت، گشوده و درهای آتش، بسته است و ماهی است که اجل‌ها در آن نوشته و روزی‌ها پخش می‌شوند.‌ و در آن، شبی است که هر فرمان حکمت‌آمیزی، در آن مقدّر (جدا) می‌شود و میهمانان خانه خدا در این ماه نوشته می‌شوند. در این ماه، فرشتگان و روح الأمین به اذن پروردگارشان بر مردان و زنان روزه‌دار، درباره هر کاری فرود می‌آیند. آن شب تا دمیدن صبح، سلامت است.

هرکس در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا سال آینده آمرزیده نمی‌شود. پس هم‌اکنون که در توبه، گشوده و دعا مستجاب است، به کارهای نیک بشتابید، پیش از آنکه کسی بگوید: "دریغا بر آن کوتاهی‌ای که در حضور خدا کردم و من از مسخره‌کنندگان بودم".

خطبه پیامبر(ص) هنگام فرا رسیدن ماه رمضان‌

از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است که: "روزی پیامبر خدا(ص) برای ما خطبه خواند و فرمود: "ای مردم! همانا ماه خدا، همراه با بر کت و رحمت و آمرزش، به شما روی آورده است؛ ماهی که نزد خدا برترین ماه‌ها، روزهایش برترین روزها، شب‌هایش برترین شب‌ها و ساعاتش برترین ساعات است. ماه رمضان، ماهی است که در آن به میهمانی خدا دعوت و از شایستگان کرامت خداوند شده‌اید. نَفَس‌هایتان در آن، تسبیح، خوابتان در آن، عبادت، عملتان در آن، پذیرفته و دعایتان در آن، پذیرفته است. پس با نیّت‌های راست و دل‌های پاک، از پروردگارتان بخواهید تا برای روزه‌داریِ آن و تلاوت کتاب خویش، به شما توفیق دهد؛ زیرا بدبخت، کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش خداوند محروم بماند.‌ با گرسنگی و تشنگی خود در این ماه، گرسنگی و تشنگی روز قیامت را یاد کنید. به نیازمندان و بینوایانتان صدقه بدهید، به بزرگان خود احترام بگذارید، بر کوچک‌هایتان ترحم و به بستگانتان نیکی کنید. زبانتان را نگه بدارید و چشم‌هایتان را از حرام بپوشانید و گوش هایتان را بر حرام ببندید. به یتیمان مردم محبّت کنید تا به یتیمان شما محبّت ورزند. از گناهانتان به پیشگاه خداوند توبه کنید و هنگام نمازها، دستانتان را بر آستان او به دعا بلند کنید؛ چرا که آنها (هنگام نمازها) برترین ساعت‌هایند و خداوند [در آن ساعت‌ها] با نظر رحمت به بندگانش می‌نگرد و چون با او مناجات کنند، پاسخشان را می‌دهد و چون او را صدا بزنند، جوابشان را می‌گوید و چون او را بخوانند، اجابتشان می‌کند.‌ ای مردم! جان‌های شما در گرو کارهای شماست. پس با آمرزش‌خواهی خود، آنها را آزاد سازید در حالی که پشت‌های شما از بار گناهانتان سنگین است. پس با طول دادن سجده‌های خود، آنها را سبک کنید و بدانید که خداوند که یادش والاست، به عزّت خودسوگند خورده است که نمازگزاران و سجده کنندگان را عذاب نمی‌کند و در روزی که مردم در پیشگاه پروردگار جهانیان [برای حساب] می‌ایستند، آنان را با آتش هراسان نمی‌سازد. ای مردم! هر که از شما در این ماه، به روزه‌داری افطاری دهد، پاداش او برای آن، نزد خدا [[[پاداش]]] آزاد کردن یک برده و آمرزش گناهان گذشته اوست ".‌ گفتند: "ای پیامبر خدا(ص)! همه ما توانایی این کار را نداریم".‌ پیامبر(ص) فرمود: "خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک دانه خرما؛ خود را از آتش نگه دارید، هر چند با یک جرعه آب.‌ ای مردم! هر کس اخلاقش را در این ماه، نیکو سازد، او در آن روز که گام‌ها بر صراط می‌لغزند، وسیله‌ای برای عبور از صراط دارد و هر کس در این ماه بر بردگان خود آسان بگیرد، خداوند، حساب او را آسان خواهد گرفت و هر کس در این ماه، شر خود را از [دیگران] باز دارد، خداوند در روز دیدارش، خشم خویش را از او باز خواهد داشت و هر که در این ماه، یتیمی را گرامی بدارد، خداوند در روز دیدار، گرامی اش خواهد داشت و هر که در آن به خویشاوند خود نیکی کند، خداوند در روز دیدار با رحمتش به او نیکی خواهد کرد و هر کس در آن از خویشان خود ببُرد، خداوند در روز دیدار، رحمتش را از او قطع خواهد کرد و هر کس در آن، نماز مستحب بخواند، برای او دوری از آتش نوشته می‌شود و هر کس واجبی را در آن ادا کند، پاداش کسی را دارد که هفتاد واجب را در ماه‌های دیگر ادا کرده است و هر کس در آن بر من بسیار صلوات بفرستد، خداوند در روزی که وزنه اعمال سبک می‌شود، وزنه اعمال او را سنگین می‌کند و هر کس در آن، آیه‌ای از قرآن تلاوت کند، پاداش کسی را دارد که در ماه‌های دیگر، کل قرآن را خوانده است. ای مردم! در این ماه، درهای بهشت، باز هستند، پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نبندد و درهای دوزخ بسته‌اند؛ پس از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما نگشاید و شیطان‌ها در بند هستند؛ پس، از پروردگارتان بخواهید که آنها را بر شما مسلّط نسازد."‌ من برخاستم و گفتم: ای پیامبر خدا(ص)! برترین کارها در این ماه چیست؟ فرمود: "ای ابوالحسن! برترینِ کارها در این ماه، پرهیز از انجام حرام‌های الهی است ".

جایگاه روزه در سیره نبوی(ص)

روزه در سیره نبوی(ص) محببوب‌ترین اعمال و "نور چشم رسول خدا(ص)" دانسته شده است و هرگاه چیزی آن حضرت را اندوهگین می‌ساخت، با روزه گرفتن و نماز خواندن به دفع آن می‌پرداخت. روایت شده است، رسول خدا(ص) دو برابر روزه واجب، روزه مستحب می‌گرفت. ایشان نه روز اول ذی‌الحجه و سه روز از هر ماه را روزه می‌گرفت و کمتر جمعه‌ای بود که روزه نباشد. حضرت، روزهای دوشنبه و پنج‌شنبه را نیز روزه می‌گرفت و می‌فرمود: "اعمال بندگان در روزهای دوشنبه و پنجشنبه (به پیشگاه الهی) عرضه می‌شود. دوست دارم عمل من در حالی عرضه شود که روزه‌دارم".

رسول خدا(ص) به روزه‌داری بسیار علاقه داشت و گاه آن قدر روزه می‌گرفت که از شدت تشنگی کامش به هم می‌چسبید و وقتی عایشه به ایشان می‌گفت: "چرا چنین می‌کنی (خود را به سختی می‌افکنی) در حالی که خداوند، گناهان گذشته و آینده تو را آمرزیده است؟" می‌فرمود: "آیا نمی‌پسندی که عبد شاکر خداوند باشم".‌ روایت شده است، آن حضرت در آغاز بعثت آن قدر پی در پی روزه می‌گرفت که مردم می‌گفتند، ایشان افطار نمی‌کند. سپس آن قدر افطار می‌کرد که می‌گفتند، ایشان دیگر روزه نمی‌گیرد. آن گاه از این روش دست برداشت و یک روز در میان روزه می‌گرفت. بعد، آن را ترک کرد و سه روز ایام البیض (سیزده و چهارده و پانزدهم هر ماه) را روزه می‌گرفت و سرانجام از آن هم صرف نظر کرد و سه روز را در دهه‌های ماه پخش کرد: پنج شنبه دهه اول، و چهارشنبه دهه دوم، و پنج شنبه دهه سوم: و تا زنده بود این روش را ادامه داد.

آن حضرت در ماه شعبان بیش از هر ماه دیگری روزه می‌گرفت؛ به گونه‌ای که از عایشه نقل شده است: "ندیدم رسول خدا(ص) در هیچ ماهی بیش از ماه شعبان روزه بدارد. آن حضرت بیشتر ماه شعبان بلکه تمام آن را روزه بود".

از امام باقر(ع) روایت شده است که می‌فرمود: "رسول خدا(ص) ماه شعبان و ماه رمضان را روزه می‌گرفت و آن دو را به هم وصل می‌کرد؛ ولی دیگران را از این کار نهی می‌کرد و می‌فرمود: "این دو ماه، ماه خداست و روزه آن، کفاره گناهان قبل و بعد آنها خواهد بود".

منابع

1. حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم