آل ابراهیم در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آل ابراهیم است. آل ابراهیم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آل ابراهیم در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

چیستی آل و تفاوت آن با اهل

آل، لفظ عربی به معنی خاندان و دودمان، اهل خانواده تیره، گروه نسب‌شناسی میان خانواده، قبیله و مترادف با عشیره است و ابراهیم، اسمی اعجمی است که به صورت ابراهام و إبراهم و إبرهم با حذف یاء نیز به کار رفته است.

شیعیان، عنوان آل رسول را مخصوص خویشان نزدیک و اخلاف پیغمبر (ص) می‌دانند، ولی اهل سنت به این کلمه معنی وسیع‌تری می‌دهند و آن را شامل همه پیروان او می‌دانند. سپس آل به اعقاب یک فرمانروا تعلق گرفته همچون آل عثمان که در مورد عثمانیان به کار می‌رود.

آل از "اهل" گرفته شده است با این تفاوت که آل به نزدیکان افراد بزرگ و شریف مانند آل الله و آل سلطان گفته می‌شود، ولی اهل بر همه اطلاق می‌شود. از سوی دیگر اهل به زمان، مکان و غیر آن نسبت داده می‌شود، مانند اهل فلان شهر اما آل به کسانی گفته می‌شود که از نظر خویشاوندی یا معنوی با فرد خصوصیتی داشته باشند .

آل ابراهیم در قرآن

آل ابراهیم، دو بار در قرآن به کار رفته است، یک بار زمانی که خداوند این خاندان را بر جهانیان برتری داده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ و در جایی دیگر حسادت افراد را نسبت به این خاندان در قبال نعمتی که خداوند به آنها داده بیان می‌کند: ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾

مراد از آل ابراهیم

با توجّه به گوناگونی معانی "آل"، مفسّران، آل ابراهیم را سه گونه تفسیر کرده‌اند:

1. فرزندان پاک و برگزیده ابراهیم چون اسماعیل، اسحاق، یعقوب، داوود، سلیمان، یونس، زکریا، عیسی، محمد (ص) و جانشینان آن حضرت از خاندان وی. این تفسیر، با واژه ﴿ اصْطَفَى ﴾ (برگزیدن) مناسب‌تر می‌نماید؛ زیرا خداوند، کسانی را برمی‌گزیند که از گناه منزّه باشند. روایاتی که امامان (ع) را از آل‌ابراهیم شمرده نیز این معنا را تأیید می‌کند. امام باقر (ع)می‌فرماید: آل ابراهیم ماییم، زیرا ما بازماندگان این خاندان هستیم و لذا فرزندان پیامبر (ص) و ائمه (ع) در شمار آل ابراهیم‌اند و در واقع نوادگان ابراهیم هستند . به نظر علامه طباطبایی، از سیاق آیه ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾ که درصدد سرزنش بنی اسرائیل (دودمان اسحاق) است، برمی‌آید که مقصود از آل ابراهیم، پاکان ذرّیه او از طریق اسماعیل است و شامل ذریه ابراهیم از طریق اسحاق نمی‌شود.
2. پیروان دین ابراهیم (اسلام). مؤیّد این معنا دو آیه ذیل است: ﴿ فَمَنْ تَبِعَنِي فَإِنَّهُ مِنِّي ﴾، ﴿إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ﴾
3. شخص ابراهیم، همان‌گونه که در آیه ﴿ مِمَّا تَرَكَ آلُ مُوسَى وَآلُ هَارُونَ ﴾

علامه طباطبایی معتقد است آل ابراهیم عبارت‌اند از: پاکان از ذریّه آن جناب از قبیل اسحاق، اسرائیل و انبیایی که از ذریّه آن حضرت در بنی‌اسرائیل مبعوث شدند و نیز اسماعیل و طاهرین از ذریّه آن جناب که سرور همه آنان محمد (ص) و از ذریّه آن حضرت است. در آیه ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾ که در مقام انکار و اعتراض بر بنی‌اسرائیل است، مراد از آل ابراهیم، بنی‌اسرائیل یعنی دودمان اسحاق و یعقوب نیست (چون بنی‌اسرائیل هم دودمان یعقوب‌اند) در نتیجه از آل ابراهیم تنها معصومین از دودمان اسماعیل باقی می‌مانند (که منظور از کلمه آل ابراهیم هستند) که پیامبر اسلام (ص) و دودمانش از ایشان‌اند.

با توجه به مطالب فوق می‌توان نتیجه گرفت که آل ابراهیم، خاندان حضرت ابراهیم (ع) هستند که خداوند در قرآن آنها را بر جهانیان برتری داده است و بر اساس روایات مختلف آل ابراهیم، فرزندان ابراهیم، موسی بن عمران، عیسی، پیامبران بنی‌اسرائیل، پیامبر اسلام (ص) و ائمه (ع) را شامل می‌شود. آل ابراهیم دارای فضائل بسیاری هستند که مقام تسلیم، عصمت، نبوت، امامت، هدایتگری، برگزیدگی، شایستگی، دریافت وحی، کتاب، حکمت، رحمت و برکات الهی از مهم‌ترین آنهاست.

آل ابراهیم در عهد عتیق

در عهد عتیق به دنبال بیان نگرانی ابراهیم از نداشتن فرزند و وارث، نقل شده که خداوند، شب هنگام به او فرمود: ستارگان آسمان را بنگر و ببین آیا می‌توانی آنها را بشماری؟ نسل تو چنین بی‌شمار خواهند بود و در جای دیگر می‌گوید: خداوند در خواب به ابراهیم فرمود: نسل تو مدت چهار صد سال در مملکت بیگانه‌ای بندگی خواهند کرد و ستم خواهند شد، ولی سرانجام با دارایی فراوان از آنجا بیرون خواهند رفت و نیز به دنبال اجابت دعای ابراهیم از خداوند که برای ساره فرزندی را خواسته بود، آمده است: مطمئن باش خود ساره، برای تو پسری خواهد آورد و تو وی را اسحاق خواهی نامید. من عهد خود را با او و نسل وی را تا ابد برقرار خواهم ساخت و اسماعیل را نیز برکت خواهم داد و نسل او را چنان زیاد خواهم کرد که از او قوم بزرگی پدید آید. همچنین در وصف ساره گفته است: خداوند از او به ابراهیم پسری خواهد داد که از میان فرزندان او پادشاهان برخواهند خاست.

دعاهای ابراهیم برای ذریه‌اش

ابراهیم از خداوند ویژگی‌هایی را برای فرزندانش خواسته است:

1. مقام تسلیم: ﴿ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ﴾. علامه طباطبایی، براساس روایت امام‌صادق (ع) ذرّیه را در این آیه، اهل‌بیت معصوم (ع) دانسته است.
2. مقام رسالت: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ در روایتی آمده است که پس از این دعای ابراهیم گفته شد: خدا در آخرالزمان‌ دعای تو را اجابت می‌کند و محمد (ص) را از نسل تو بر می‌گزیند. پیامبر نیز می‌فرمود: من در خواست پدرم ابراهیم، و بشارت برادرم عیسی هستم .
3. تعلیم کتاب و حکمت و تزکیه: در آیه پیشین، ابراهیم از خداوند می‌خواهد با فرستادن پیامبری که آیاتش را برای مردم تلاوت می‌کند، به آنها کتاب و حکمت را بیاموزد و تزکیه شان کند: ﴿رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾.
4. مقام امامت: ﴿ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي ﴾ از این آیه استفاده شده که ابراهیم، برای امامت ذرّیّه‌اش دعا کرده و خداوند، در پرتو خواست او، این مقام را به آنان داده است.
5. برپایی نماز: ﴿رَبِّ اجْعَلْنِي مُقِيمَ الصَّلَاةِ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ﴾
6. دوری از بت‌پرستی: ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾
7. گرایش دل‌ها به سوی آنان: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾ بنابر دیدگاه بیش‌تر مفسّران، مقصود از ﴿ مِنْ ذُرِّيَّتِي﴾ در این آیه، اسماعیل و مادرش هاجر است ؛ ولی عدّه‌ای، آن را شامل فرزندان اسماعیل نیز دانسته‌اند. از امام محمدباقر (ع) نقل شده که ما، باقی مانده آن ذرّیّه‌ایم و دعای ابراهیم در این آیه، مخصوص ما است. حضرت با استناد به آیه پیش‌گفته فرمود: به مردم دستور داده شده که پس از حجِ خانه خدا نزد ما آمده، ولایت و یاری شان را به ما اعلام کنند. از دسته‌ای روایات در ذیل این آیه برمی‌آید که مقصود ابراهیم، سکونت گروهی از مردم در کنار ذرّیّه‌اش بوده تا تنها نباشند؛ ولی دسته دیگری دلالت دارد که منظور ابراهیم، حج گزاردن گروهی از مردم بوده است. علامه طباطبایی، با توجّه به مجموعه آیات، معتقد است که این دعا، در زمان سال خوردگی حضرت بوده؛ بنابراین نظر دوم را تقویت می‌کند .
8. روزی فراوان: ﴿ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾. براساس پاره‌ای احادیث، در آیه ﴿وَقَالُوا إِنْ نَتَّبِعِ الْهُدَى مَعَكَ نُتَخَطَّفْ مِنْ أَرْضِنَا أَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَمًا آمِنًا يُجْبَى إِلَيْهِ ثَمَرَاتُ كُلِّ شَيْءٍ رِزْقًا مِنْ لَدُنَّا وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَعْلَمُونَ﴾ پاسخ دعای ابراهیم بیان شده. بسیاری از مفسّران، منشأ توسعه رزق اهل مکّه را تجارت دانسته‌اند. در عهد عتیق به دنبال بیان نگرانی ابراهیم از نداشتن فرزند و وارث، نقل شده که خداوند شب هنگام به او فرمود: ستارگان آسمان را بنگر و ببین آیا می‌توانی آنها را بشماری؟ نسل تو نیز چنین بی‌شمار خواهد بود. در جای دیگر می‌گوید: خداوند در خواب به ابراهیم فرمود: نسل تو مدّت چهار صد سال در مملکت بیگانه‌ای بندگی خواهند کرد و ستم خواهند شد؛ ولی سرانجام با دارایی فراوان زیاد از آنجا بیرون خواهند رفت

فضایل آل ابراهیم

همه پیامبران پس از ابراهیم از تبار او هستند و فضایل فراوانی در قرآن برای آنان شمرده شده است:

1. مقام تسلیم: وقتی یعقوب (ع) هنگام مرگ، از فرزندانش پرسید: پس از من چه را می‌پرستید؟ گفتند: ﴿أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ﴾
2. دریافت رحمت و برکات الهی: ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾. ممکن است این آیه، دعای فرشتگان باشد که از خداوند خواستند اهل‌بیت ابراهیم را مشمول رحمت و برکات خود قرار دهد و ممکن است جمله خبری باشد که فرشتگان خبر می‌دهند، خداوند شما اهل‌بیت را مشمول رحمت خود قرار داده است . در آیه ﴿وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ﴾ نیز آمده. در عهد عتیق نیز به دنبال اجابت دعای ابراهیم از خداوند که برای ساره فرزندی را خواسته بود، آمده است: مطمئن باش خود ساره برای تو پسری خواهد آورد و تو وی را اسحاق خواهی نامید. من عهد خود را با او و نسل وی تا ابد برقرار خواهم ساخت و اسماعیل را نیز برکت خواهم داد و نسل او را چنان زیاد خواهم کرد که از او قوم بزرگی پدید آید.
3. مقام عصمت: بعضی مفسّران از آیه ﴿وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِنًا وَاجْنُبْنِي وَبَنِيَّ أَنْ نَعْبُدَ الْأَصْنَامَ﴾ عصمت از گناه را برداشت کرده‌اند؛ از این رو، فرزندان ابراهیم را در آیه، به معصومان خاندان وی (پیامبر اسلام و اهل‌بیت او) اختصاص داده‌اند.
4. برگزیدگی: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾ این معنا، در آیه ﴿وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾ و ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾ با واژه "اِجتَبا" نیز آمده و مقصود از «عالمین» در آیه، مردم زمان خودشان است.
5. شایستگی: ﴿وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾
6. دریافت وحی الهی: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ بیش‌تر مفسّران، مقصود وحی را در آیه، وحی تشریعی دانسته‌اند؛ ولی علامه طباطبایی آن را به معنای راهنمایی باطنی خداوند دانسته، در توضیح آن می‌گوید: اضافه مصدر به معمولش (فعل‌الخیرات)، بر تحقّق آن در خارج دلالت می‌کند؛ بنابراین، وحی به عمل آنان تعلّق گرفته؛ یعنی انجام عمل از آنان، همزمان با وحی به آن کار است (دلالت باطنی) و این، غیر از وحی تشریعی است که ابتدا کاری را تشریع می‌کند؛ سپس کار براساس آن، انجام می‌شود.
7. مقام نبوّت: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا وَإِبْرَاهِيمَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِمَا النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾ در ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾؛ ﴿أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾؛ ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾؛ ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ نیز به این مطلب اشاره شده است.
8. مقام امامت و هدایت‌گری: ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾ به نظر علامه طباطبایی، مقصود از هدایت در این آیه، به دلیل مقیّد شدن آن به "امر"، هدایت باطنی و رهبری تکوینی انسان‌ها در مسیر کمال معنوی است، نه هدایت ظاهری که تبلیغ دین و نشان دادن راه باشد. بعضی، در ذیل آیه ﴿ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي ﴾ گفته‌اند: ذرّیّه صالح ابراهیم، در پرتو دعای وی به امامت رسیدند.
9. دریافت کتاب: ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ﴾ این فضیلت در آیه ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾؛ ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ﴾؛ ﴿أُولَئِكَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ مِنْ ذُرِّيَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّيَّةِ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْرَائِيلَ وَمِمَّنْ هَدَيْنَا وَاجْتَبَيْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِمْ آيَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِيًّا﴾ و ﴿وَوَهَبْنَا لَهُ إِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَجَعَلْنَا فِي ذُرِّيَّتِهِ النُّبُوَّةَ وَالْكِتَابَ وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ﴾ نیز آمده است. مفسّران، "کتاب" را به معنای کتاب‌های آسمانی (صحف ابراهیم و موسی، زبور داوودتورات و انجیل) و ظواهر شریعت دانسته‌اند. امام‌صادق (ع) کتاب را در روایتی به نبوت تفسیر کرده است.
10. حکمت: ﴿فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ﴾ "حکمت"، به ‌نبوّت ، فهم و داوری، اسرار حقیقت و معارف و احکام الهی تفسیر شده است.
11. مُلک عظیم: ﴿وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا﴾. مفسّران، "ملک" را به نبوت، سلطنت سلیمان، تأیید ملائکه، خلافت پس از نبوّت، پیروی لازم، امامان هدایت (ع)، کمال قدرت ، رهبری دنیایی و دین، و زنان بسیار تفسیر کرده‌اند. طبری، با استناد به روایتی از ابن عبّاس، نظر اخیر را ضعیف شمرده است. در عهد عتیق در وصف ساره، همسر ابراهیم گفته شده: خداوند از او به ابراهیم پسری خواهد داد که از میان فرزندان او پادشاهان برخواهند خاست

محل سکونت آل ابراهیم

در محل سکونت تمام آل‌ابراهیم نمی‌توان اظهار نظر قطعی کرد ولی به یقین، اسماعیل و عدّه‌ای از فرزندانش در سرزمین بی‌آب و علف اطراف کعبه استقرار یافتند؛ چنان‌که ابراهیم در مناجات خود گفت: ﴿رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ﴾

گوناگونی ذریه ابراهیم

برخی از ذرّیّه ابراهیم نیکوکار، و برخی ستم کار بوده‌اند: ﴿وَبَارَكْنَا عَلَيْهِ وَعَلَى إِسْحَاقَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِمَا مُحْسِنٌ وَظَالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ﴾ و بر اساس برخی آیات، گروهی هدایت یافته و بسیاری فاسق بودند: ﴿ فَمِنْهُمْ مُهْتَدٍ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾ و چون خداوند ابراهیم را پیش از این آگاه کرده بود که گروهی از فرزندان او ستم‌کار خواهند بود و عهد خدا به آنان نمی‌رسد، ابراهیم و اسماعیل، از خدا خواستند که برخی از فرزندانشان را "امّتی مسلمان" قرار دهد.

منابع

1. خراسانی، محمد، مقاله «آل ابراهیم»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
2. کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آل ابراهیم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم