ابوبصیر عتبه بن اسید در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ابوبصیر عتبه بن اسید است. ابوبصیر عتبه بن اسید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ابوبصیر عتبه بن اسید در تراجم و رجال - ابوبصیر عتبه بن اسید در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

عتبة بن اسید ثقفی، که کنیه‌اش ابوبصیر و به کنیه‌اش، مشهور است، در مکه مسلمان شد و پس از اینکه رسول خدا (ص) از حدیبیه بازگشت، او خود را به مسلمانان مدینه ملحق ساخت. به او عبید بن اسید هم گفته شده و مادرش، سالمه، دختر عبد بن یزید بن هاشم بن عبدالمطلب بود.

اسلام آوردن ابوبصیر

پس از این که وی نزد پیامبراسلام (ص) آمد، چون پیامبر (ص) با قبیله بنی زهره هم قسم بود و با هم پیمان داشتند، از قبیله ی بنی‌زهره دو نفر به نام‌های اخنس بن شریق و از هربن عبد عوف همراه غلامی از خودشان به نام کوثر و نیز یک نفر از قبیله بنی‌عامر بن لوئی به نام خنیس بن جابر و به نقل از موسی بن عقبه مردی از بنی منقذ به نام جحش بن جابر یا جحیش بن جابر نامه‌هایی خدمت رسول خدا (ص) نوشتند تا ابوبصیر را به مکه برگرداند. یکی از شرایط صلح حدیبیه که بین مسلمانان و مشرکین منعقد شد، این بود که هر کس از اهل مکه به مسلمانان ملحق شد پیامبر اسلام (ص) او را به سوی قریش بازگرداند، اگر چه مسلمان شده باشد.

این دو پیک، سه روز پس از اینکه ابوبصیر به مدینه رسیده بود، وارد مدینه شدند و نامه‌ها را به حضرت دادند. پیامبر (ص) ابی بن کعب را فرا خواند و او نامه‌ها را خواند. در آن نامه‌ها نوشته بودند: تو خود به شرایط صلح آشنایی و می‌دانی که هر یک از اصحاب ما که پیش تو بیایند باید آنها را برگردانی، بنابراین دوست ما را به ما برگردان. پیامبر (ص) ابوبصیر را خواست و فرمود: «می‌دانی که ما با اهل مکه عهد و پیمانی داریم و مکر و حیله هم در کار من نیست و بر طبق این پیمان باید به سوی قبیله‌ات بازگردی”. ابوبصیر گفت: «یا رسول الله! مرا به سوی بستگانم که کافرند بر می‌گردانی تا مرا از دینم منحرف گردانند؟ ” پیامبر (ص) فرمود: «ای ابوبصیر! صبر پیشه کن و اجرت را از خدا بخواه، زیرا خداوند به همین زودی برای تو و افراد مؤمنی مانند تو که در ناراحتی و شکنجه هستند گشایشی قرار خواهد داد”. مسلمانان آهسته به ابوبصیر گفتند: مژده باد تو را، زیرا بدون تردید خداوند برای تو راه نجاتی قرار داده است و گاه یک مرد بهتر از هزار مرد است و او را تشویق می‌کردند که آن دو نفر را از بین ببرد.

ابوبصیر با آن دو نفر حرکت کرد تا به «ذی‌الحلیفه” که محلی نزدیک مدینه است رسیدند. ابوبصیر وارد مسجد ذی‌الحلیفه شد و بر طبق حکم نماز مسافر، دو رکعت نماز ظهر خواند، و پس از خوردن خوراک خود که مقداری خرما بود، مشغول شد و از دو نفر همراهش خواست تا با او هم‌غذا شوند، آنها گفتند: ما به خوراک تو نیازی نداریم. ابوبصیر گفت: «اگر شما مرا دعوت می‌کردید می‌پذیرفتم و همراه شما غذا می‌خوردم”. آن دو شرمسار شدند و پیش آمدند و از خرمای او خوردند و سپس سفره خود را هم گشودند و هر سه با یکدیگر غذا خوردند و ابوبصیر با آن دو بنای رفاقت گذاشت. مرد عامری شمشیر خود را بر سنگ روی دیوار آویخته بود. در نقل دیگر آمده است: مرد عامری شمشیر خود را از غلاف بیرون کشید، سپس آن را تکان داد و گفت: «با این شمشیرم روز و شب با اوس و خزرج می‌جنگیدم”. ابوبصیر گفت: «ای برادر عامری! نام تو چیست؟ ” گفت: «خنیس”، ابوبصیر پرسید: فرزند کیستی؟ گفت: «جابر”، ابوبصیر گفت: «آیا شمشیرت برنده است؟ ” مرد عامری گفت: «آری”. ابوبصیر پرسید: ممکن است آن را ببینم، او گفت: «ایرادی ندارد اگر می‌خواهی آن را از غلاف بیرون بیاور و ببین”. در نقل دیگر آمده است که ابوبصیر گفت: «شمشیر تو در چشم من بسیار نیکو می‌آید”. مرد عامری شمشیر خود را کشید و گفت: «بسیار نیکوست زیرا بارها آن را آزموده‌ام”. ابوبصیر شمشیر را از غلاف بیرون آورد و قدری با آن بازی نمود و در فرصت مناسبی ناگهان شمشیر را به گردن مرد عامری زد و او را کشت. و به روایت دیگر، ابوبصیر شمشیر را با دهانش گرفت و در حالی که مرد عامری خواب بود، بند چرمی (دستان خود) را برید و سپس مرد عامری را کشت. نفر دوم فرار کرد، ابوبصیر او را تعقیب می‌کرد، ولی نتوانست به او برسد و او قبل از ابوبصیر به مدینه رسید. ابوبصیر گوید: به خدا قسم، اگر او را هم گیر می‌آوردم مثل دوستش می‌کشتم و او را روانه راه او می‌کردم. پیامبر (ص) بعد از نماز عصر همراه اصحاب خود در مسجد نشسته بود، ناگاه کوثر (نفر دوم) که به شدت می‌دوید، پیدا شد. همین که پیامبر (ص) او را دید، فرمود: «این مرد، ترسیده و معلوم است که امر وحشتناکی را دیده است” و وقتی نزدیک شد، به او فرمود: «وای بر تو، چه شده است؟ ” او گفت: «رفیق شما رفیق مرا کشت و من از دست او گریختم، چیزی نمانده بود که مرا هم بکشد”.

چیزی که موجب شده بود ابوبصیر عقب بماند حمل کردن وسایل و سلاح و شتر آنها بود. هنوز پیامبر (ص) از جای خود حرکت نفرموده بود که ابوبصیر هم کنار در مسجد ظاهر شد و شتر را بست، در حالی که شمشیر مرد عامری را به همراه داشت. پس مقابل حضرت ایستاد و گفت: «یا رسول الله! شما به عهد خود وفا کردید و خداوند چیزی بر عهده شما باقی نگذاشت و مرا هم تسلیم دشمن کردید. من هم برای این که دین خود را از دست ندهم و حق را تکذیب نکنم، از خود دفاع کردم و از چنگ آنها گریختم و خدا مرا نجات داد”. پیامبر (ص) فرمود: «وای بر مادرش! عجب مرد جنگ‌افروزی است. اگر او افرادی داشته باشد حتماً آتش جنگ را روشن خواهد کرد”. ابوبصیر با شنیدن این سخن، دانست که پیامبر (ص) او را تسلیم خواهد نمود. وی که جامه‌ها و شمشیر و شتر خنیس بن جابر را با خود آورده بود، به رسول خدا (ص) گفت: «خمس اینها را بردارید”. حضرت فرمودند: «اگر من خمس اینها را بردارم آنها تصور خواهند کرد که به عهد و پیمان وفا نکرده‌ام ولی تو با آنها هر کار می‌خواهی بکن”. آن‌گاه پیامبر (ص) به کوثر گفتند: «تو هم همراه او پیش دوستان خود بازگرد”؛ کوثر گفت: «ای محمد، جان من برایم ارزش دارد، من توان درگیری با او را ندارم”. پیامبر (ص) به ابوبصیر فرمود: «هر جا می‌خواهی برو”.

ابوبصیر و تشکیل اردوگاه

ابوبصیر که با او پنج نفر از مسلمانان مکه بودند، از مدینه خارج شد؛ گرچه زمانی که آن پنج نفر به مدینه وارد شدند، کسی در طلب آنها نبود و قریش کسی را به دنبال آنها نفرستاد، در حالی که برای بازگرداندن ابوبصیر فرستاده بودند. وی در عیص، که محلی بین راه مکه و شام است، ساکن شد. عیص در ساحل دریاست و آن، مسیر حرکت کاروان‌های قریش به شام بود و کاروانی از قریش عبور نمی‌کرد، مگر این که آنها را گرفته و می‌کشتند. در آن مدت، ابوبصیر این شعر را زیاد می‌خواند: خدا و پروردگار من، بزرگ و بلندمرتبه است، کسی که یاری کند خدا را پس به زودی یاری خواهد شد و امر واقع می‌شود بر آن‌چه مقدر شده است. ابوبصیر گوید: «من از مدینه بیرون آمدم در حالی که تمام زاد و توشه‌ام یک مشت خرما بود که آن را در سه روز خوردم، بعدها به کنار دریا می‌آمدم و از ماهی‌هایی که دریا آن را بیرون انداخته بود، استفاده می‌کردم”. چون گفتار پیامبر اسلام (ص) درباره ابوبصیر، که فرمودند: این مرد اگر افرادی گردش جمع شوند آتش جنگ را افروخته خواهد کرد، به مسلمانانی که در مکه بودند، رسید، اندک اندک نزد او رفتند و کسی که این گفتار پیامبر (ص) را برای مسلمانان مکه نوشت، عمر بن خطاب بود. چون نامه عمر به مسلمانان رسید و به آنها خبر داده شد که ابوبصیر کنار دریا زندگی می‌کند و در راه کاروان‌های قریش قرار دارد، مسلمانان مکه یکی یکی پیش ابوبصیر می‌رفتند. و حدود شصت یا هفتاد سوارکار که ابوجندل نیز یکی از آنها بود، نزد او رفتند. این گروه دوست نداشتند به خاطر صلحی که پیامبر (ص) با مشرکین داشتند نزد ایشان بروند و همچنین دوست نداشتند در بین قوم خود اقامت کنند، پس نزد ابوبصیر آمدند. این گروه اگر به یکی از کفار قریش برخورد می‌کردند او را می‌کشتند و هر قافله‌ای از آنان از آنجا عبور می‌کرد، آن را غارت می‌کردند.

موسی بن عقبه روایت کرده است که وقتی خبر ورود ابوجندل بن سهیل به ابوبصیر رسید، از بنی غفار، أسلم، جهینه و طوائفی از مردم بر گرد او جمع شدند تا اینکه به سیصد جنگجو رسیدند و همه مسلمان بودند. آنها بر قریش سخت گرفتند و به هر یک از آنها که دست می‌یافتند او را می‌کشتند و راه هر کاروانی از قریش که از آنجا عبور می‌کرد، می‌بستند، به طوری که قریش را به ستوه آوردند. در آخرین حمله، کاروانی از قریش که همراه آنها سی شتر و به نقل دیگر هشتاد شتر بود و آهنگ شام داشت مورد هجوم ایشان قرار گرفت. غنیمتی که به هر یک از مسلمانان رسید، معادل سی دینار بود. یکی از مسلمانان پیشنهاد کرد که خمس این غنایم را برای پیامبر (ص) بفرستند. ابوبصیر گفت: رسول خدا نخواهد پذیرفت، من هم لباس و اسحله خنیس را نزد ایشان بردم و نپذیرفتند و فرمودند: "اگر چنین کنم به عهد و پیمان خود با آنها عمل نکرده‌ام".

این گروه ابوبصیر را امیر خود قرار دادند و او با آ‌نها نماز می‌گزارد و فرایض اسلامی را اقامه می‌کرد و آنها همگی نسبت به او شنوا و فرمان‌بردار بودند.

مقدمات بازگشت ابوبصیر به مدینه

چون خبر کشته شدن خنیس عامری به دست ابوبصیر به سهیل بن عمرو رسید، بر او بسیار گران آمد و گفت: «به خدا قسم، ما با محمد چنین صلح نکردیم”. قریش گفتند: محمد در این کار مقصر نیست، فرستاده شما در راه بازگشت به دست ابوبصیر کشته شده است و این کار ارتباطی به محمد ندارد. سهیل گفت: «آری، به خدا قسم دانستم که محمد به عهد خود وفا کرده است و گرفتاری ما به دلیل خامی فرستادگان ما بوده است”. پس سهیل به کعبه تکیه کرد و گفت: «به خدا سوگند، پشت خود را از کعبه برنمی‌دارم تا اینکه خون‌بهای خنیس پرداخت شود”. ابوسفیان گفت: «این کمال سفاهت است، به خدا قسم هرگز قریش خون‌بهای او را نمی‌پردازد”. و به نقل دیگر، ابوسفیان گفت: «قریش حتی یک‌سوم خون‌بهای او را هم نمی‌پردازد، زیرا او را بنی زهره فرستاده‌اند”. سهیل گفت: «راست می‌گویی، خون‌بهای او فقط بر عهده بنی زهره است و گروه دیگری غیر از ایشان نباید عهده‌دار پرداخت آن شود، زیرا قاتل از ایشان است و آنها از هر کسی به پرداخت آن مستحق‌تر هستند”. اخنس بن شریق گفت: «به خدا سوگند، ما خون‌بهای او را پرداخت نمی‌کنیم؛ نه ما او را کشته‌ایم و نه به کشته شدنش امر کردیم؛ مردی که دینش غیر دین ما و پیرو محمد است او را کشته است، بنابراین از محمد بخواهید تا خون‌بها را بپردازد”.

ابوسفیان گفت: «هرگز چنین نیست، خون‌بها و غرامتی بر عهده محمد نیست، او از این اتهام پاک است و بر عهده او بیش از آن‌چه کرده است، نیست و او ابوبصیر را در اختیار دو فرستاده شما قرار داده است”. اخنس گفت: «به هر حال اگر همه قریش دیه او را بپردازند بنی زهره هم که خاندانی از قریشند، همراه ایشان در پرداخت سهم خود شرکت خواهند کرد، ولی اگر قریش دیه پرداخت نکند ما هم حتماً خون‌بهایی پرداخت نمی‌کنیم”. قریش و بنی زهره نیز تا هنگام فتح مکه و ورود رسول خدا (ص) به آنجا خون‌بهای خنیس را نپرداختند. چون خبر اقدامات ابوبصیر به قریش رسید، مردی را همراه نامه‌ای به حضور رسول خدا (ص) فرستادند و در برخی نقل‌ها آمده است که این فرد ابوسفیان بن حرب بود. و در نامه، پیامبر (ص) را به خویشاوندی قسم دادند که آنان را نزد خود بخوان که ما به آنان احتیاجی نداریم و ما از شرط و عهدی که با شما داریم دست برداشتیم.

پیامبر (ص) ایشان را به مدینه فرا خواند؛ در همین هنگام بود که سوره فتح نازل شد و هم‌چنین آیه ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمُ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ...﴾ هم پس از اینکه چند تن از زنان مسلمان از مکه پیش پیامبر (ص) آمدند، نازل شد؛ آیه مورد نظر اشاره به این دارد که زنان مهاجر را که ایمان آوردند، به کافران باز نگردانید.

ابوبصیر و زمان مرگ

بنا به قول مشهور، هنگامی که نامه پیامبر به ابوبصیر و ابوجندل رسید، ابوبصیر مریض بود و پس از آنکه ابوجندل نامه را برای او خواند او از دنیا رفت و بنا به روایت دیگر، او خود در حال خواندن نامه بود و در حالی که نامه در دستش بود، درگذشت و یارانش بر او نماز خواندند. پس در همان مکان او را دفن و روی قبرش مسجدی بنا کردند.

منابع

• عادلی، فاطمه، مقاله «ابوبصیر عتبه بن اسید»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳