شبهه طلاق‌های متعدد امام حسن مجتبی

مقدمه

مِطلاق به معنای ازدواج و طلاق پیاپی، اتهامی است که به امام حسن(ع) زده شد و سبب شبهاتی گردید. مورخان و نسب‌شناسان شیعه و اهل سنت درباره تعداد همسران و فرزندان امام مجتبی(ع) اختلاف دارند. ابن ابی ثلج، یازده همسر و شیخ مفید پنج همسر و چند کنیز برای آن حضرت نام برده‌اند. ابن سعد نیز فقط اسامی شش همسر و چهار کنیز برای آن حضرت بیان کرده است. اما برخی با انتشار روایات دروغین، به انتشار شایعه مطلاق بودن آن حضرت پرداختند و از هفتاد^[۱]، نود^[۲] و گاه ۲۵۰^[۳] همسر برای آن امام یاد کرده‌اند. گسترش این اتهام و شایعه چندان زیاد بود که حتی منابع شیعه را تحت تأثیر قرار داد^[۴]. برخی خاورپژوهان مانند «وکسیا واگلیری» نیز با تأثیرپذیری از این شایعه، همسران امام حسن(ع) را شصت، هفتاد، یا نود همسر دائمی و سیصد تا چهارصد همسر موقت برشمرده است!^[۵].^[۶]

خاستگاه اتهام

عباسیان منشأ اصلی ترویج اتهام مطلاق بودند و منصور عباسی نخستین کسی است که برای تحقیر سادات حسنی این تهمت را شایع کرد^[۷]؛ زیرا نفس زکیه و ابراهیم باخمرا دو برادر از نوادگان امام حسن(ع) بودند که با قیام خود عرصه را بر منصور دوانیقی تنگ کرده بودند^[۸]. منصور برای دستگیری آنان جاسوسانی به اطراف فرستاد و حتی از اعراب بیابان‌گرد نیز کمک گرفت^[۹]. به رغم تلاش‌های منصور علیه آنان، مردم بیعت خود را با منصور شکستند^[۱۰] و خراسان نیز بر منصور شورید که منصور محمد بن عبدالله بن عمر (از بزرگان بنی حسن) را کشت و سر او را برای خراسانیان فرستاد^[۱۱].

در چنین شرایط سخت و آشفته‌ای، منصور بر ضد بنی حسن و به ویژه بر ضد جد بزرگوار آنان، امام حسن مجتبی(ع)، تبلیغ کرد و مطلاق بودن آن حضرت را مطرح نمود. اگر مطلاق بودن امام مجتبی(ع) واقعیت داشت، معاویه و دیگر امویان از آن به شدت بهره‌برداری تبلیغاتی می‌کردند، در حالی که هیچ اشاره‌ای به آن نکرده‌اند. البته مورخان همسو با گرایش‌های اموی در انتشار این مطلب با عباسیان هم‌داستان شدند و در نشر این شایعه ایفای نقش کردند. از این رو، نقد این اتهام مهم است که به آن پرداخته می‌شود^[۱۲].

نقد سندی روایات مطلاق

منشأ نقل روایات مطلاق در منابع اهل سنت به سه منبع اصلی به شرح ذیل باز می‌گردد:

ابوالحسن مدائنی (م ۲۲۵ق): ابن سعد، بلاذری و ابن ابی الحدید به نقل از مدائنی از نود «تسعین» و هفتاد «سبعین» همسر برای امام حسن(ع) یاد کرده‌اند^[۱۳]. اختلاف عدد ۹۰ و ۷۰ می‌تواند تصحیف «سبعین» (۷۰) به (۹۰) یا ناشی از دورغ بودن اساس خبر باشد. مدائنی هر چند مورخی بزرگی با تألیفاتی فراوان است، ولی در بصره رشد و نمو کرد و بصره به عثمانی و ضد اهل بیت بودن شهره است و از طرفی، رجال شناسان اهل سنت نیز مدائنی را تضعیف کرده‌اند. اما مهم این است که مدائنی بیش از ده زن برای امام مجتبی(ع) نام نبرده است^[۱۴].
واقدی (م ۲۰۷ق): ابن سعد روایت دیگر در این خصوص از نقل کرده است^[۱۵]. علاوه بر ضعف روایات واقدی، او کارگزار حکومت عباسیان بود و عباسیان خاستگاه اصلی اتهام مطلاق بودند و نمی‌توان هم‌نوایی واقدی را با آنان نادیده انگاشت. از سوی دیگر، برخی از افراد در سند روایت او مجهول هستند و رجال شناسان اهل سنت به ساختگی بودن آن روایت نظر داده‌اند^[۱۶].
ابوطالب مکی واقدی (م ۳۸۶ق): ابوطالب مکی^[۱۷] نیز خبر طلاق را روایت کرده، ولی هیچ سندی ارائه نداده و افزون بر آن، اختلال حواس داشته و علمای بغداد از او کناره گرفته‌اند^[۱۸].^[۱۹]

نقد محتوایی روایات مطلاق

روایات مطلاق افزون بر اشکال‌ها و ضعف‌های سندی^[۲۰]، از جهت محتوا نیز با قابل پذیرش نیستند. مهم‌ترین نقدهای محتوایی بر روایات مطلاق به قرار ذیل است:

روایات مطلاق مخالف قرآن^[۲۱]، سنت و گفتار امیرالمؤمنین(ع)^[۲۲] و روایاتی است که طلاق را مبغوض‌ترین عمل نزد خداوند^[۲۳] و به لرزه در آورنده عرش الهی^[۲۴] معرفی کرده است و امام معصوم بر آنها عمل نمی‌کند.
هیچ نام و نشانی از زنان طلاق داده شده وجود ندارد و این بیانگر دروغ بودن اتهام مطلاق است. حضرت فقط دو تن از زنان خود را به دلیل اندیشه خوارجی طلاق داد^[۲۵] که برخی حتی سند روایت این دو طلاق را نیز ضعیف دانسته‌اند^[۲۶].
تعداد همسران با تعداد فرزندان حضرت تناسب ندارد. گرچه دلیلی بر عقیم بودن همسران مطلقه یا تلازمی میان ازدواج و فرزنددار شدن نیست، اما طبیعی است که شمار فرزندان با تعداد همسر اندک تناسبی داشته باشد. گفتنی است مورخان و نسب‌شناسان به شمار و بیان نام فرزندان امام(ع) توجه داشته‌اند، حتی نام آنانی که در کودکی از دنیا رفته‌اند.
به رغم اتهام مِطلاق، امام حسن(ع) سه داماد داشته است: امام سجاد(ع) که شوهر ام عبدالله بود، عبدالله بن زبیر که شوهر ام الحسن بود و عمرو بن مُنذر که شوهر رقیه بود. برخی احتمال داشتن داماد چهارمی را نیز بیان کرده‌اند^[۲۷].

بنابراین، اساس این داستان، دروغی بود که بنی عباس ساختند و رواج دادند، اسناد بیشتر روایات آن با مشکل سندی و محتوایی روبه‌رو است، با دیگر روایات و سیره معصومان(ع) سازگاری ندارد و هیچ تناسبی نیز میان تعداد ازدواج‌ها با تعداد فرزندان برقرار نمی‌شود^[۲۸].

پرسش‌های وابسته

آیا امام حسن ازدواج و طلاق بسیار داشت؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲

پانویس

↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲.
↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱؛ ابن سعد، ترجمة الامام الحسن(ع)، ص۷۱.
↑ مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۱۲.
↑ برای نمونه، کلینی (الکافی، ج۶، ص۵۶) از ۵۰ همسر طلاق داده شده یاد کرده است.
↑ هدایت‌پناه، نقد و بررسی مدخل حسن بن علی، تصویر امامان شیعه در دائرة المعارف اسلام، زیر نظر محمود تقی‌زاده داوری، ص۱۳۳.
↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۵؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.
↑ طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۳۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۳۰۰.
↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۴۳؛ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۵۶.
↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۱۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۰، ص۸۷.
↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۹۰.
↑ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۹-۱۸۰.
↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۶؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۷۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲؛ سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱.
↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۶۷.
↑ ابن الصلاح، مقدمه، ص۸۹؛ ذهبی، الکاشف، ج۱، ص۲۵-۲۶.
↑ ابوطالب مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۷۱.
↑ خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۸۹؛ حسنی، سیره الائمة الاثنی عشر، ج۱، ص۵۵۷. از جمله مواعظ وی این بوده است: ليس على المخلوقين اضر من خالق.
↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۶.
↑ برای آگاهی بیشتر ر.ک: مرتضوی، «نقد و بررسی روایات مربوط به مطلاق بودن امام حسن(ع))، مجله مطالعات اسلامی، ش۷۶، ص۱۳۶، به نقل از: قمی، هدیة الاحباب، ج۱، ص۲۴۳.
↑ سبط اکبر مصداق آیه تطهیر است.
↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ۲۵۷.
↑ کلینی، کافی، ج۶، ص۵۴.
↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۱۹۷.
↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.
↑ ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.
↑ مرتضوی، «نقد و بررسی روایات مربوط به مطلاق بودن امام حسن(ع)»، مجله مطالعات اسلامی، شماره ۷۶، ص۱۳۶، به نقل از: محدث قمی، هدیة الاحباب، ج۱، ص۲۴۳.
↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۷؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.

[1] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲.

[2] ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱؛ ابن سعد، ترجمة الامام الحسن(ع)، ص۷۱.

[3] مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۱۲.

[4] برای نمونه، کلینی (الکافی، ج۶، ص۵۶) از ۵۰ همسر طلاق داده شده یاد کرده است.

[5] هدایت‌پناه، نقد و بررسی مدخل حسن بن علی، تصویر امامان شیعه در دائرة المعارف اسلام، زیر نظر محمود تقی‌زاده داوری، ص۱۳۳.

[6] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۵؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.

[7] طبری، تاریخ، ج۶، ص۳۳۴؛ مسعودی، مروج الذهب، ج۳، ص۳۰۰.

[8] ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۱۴۳؛ طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۵۶.

[9] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۵۱۴؛ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۱۰، ص۸۷.

[10] ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۵، ص۹۰.

[11] طبری، تاریخ، ج۶، ص۱۷۹-۱۸۰.

[12] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۶؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.

[13] ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۷۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۲؛ سیر اعلام النبلاء، ج۳، ص۲۶۱.

[14] ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱۶، ص۲۱.

[15] ابن سعد، الطبقات الکبری، ترجمة الامام الحسن، ص۶۷.

[16] ابن الصلاح، مقدمه، ص۸۹؛ ذهبی، الکاشف، ج۱، ص۲۵-۲۶.

[17] ابوطالب مکی، قوت القلوب، ج۲، ص۴۷۱.

[18] خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۳، ص۸۹؛ حسنی، سیره الائمة الاثنی عشر، ج۱، ص۵۵۷. از جمله مواعظ وی این بوده است: ليس على المخلوقين اضر من خالق.

[19] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۶.

[20] برای آگاهی بیشتر ر.ک: مرتضوی، «نقد و بررسی روایات مربوط به مطلاق بودن امام حسن(ع))، مجله مطالعات اسلامی، ش۷۶، ص۱۳۶، به نقل از: قمی، هدیة الاحباب، ج۱، ص۲۴۳.

[21] سبط اکبر مصداق آیه تطهیر است.

[22] قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ج۲، ۲۵۷.

[23] کلینی، کافی، ج۶، ص۵۴.

[24] طبرسی، مکارم الاخلاق، ص۱۹۷.

[25] ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.

[26] ر.ک: ابن سعد، الطبقات الکبری، ج۱۰، ص۳۰۳.

[27] مرتضوی، «نقد و بررسی روایات مربوط به مطلاق بودن امام حسن(ع)»، مجله مطالعات اسلامی، شماره ۷۶، ص۱۳۶، به نقل از: محدث قمی، هدیة الاحباب، ج۱، ص۲۴۳.

[28] پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش اول ج۲، ص ۷۷؛ زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، جلد ۲ ص ۲۵.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]