ایلاء در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ایلاء است. ایلاء از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ایلاء در قرآن - ایلاء در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

واژه ایلاء از ریشه «ا ـ ل ـ ی» به معنای سوگند یاد کردن به طور مطلق یا سوگندی است که اقتضای مسامحه و کوتاهی درباره کار مورد سوگند داشته باشد و در اصطلاح فقه سوگند زوج بر ترک آمیزش با همسر دائمی است که با وی مباشرت کرده باشد، به طور مطلق یا مقید به زمانی بیش از ۴ ماه. پیشینه ایلاء به عصر جاهلیت باز می‌گردد که زوج برای زیان رساندن به همسر خود، بر ترک آمیزش با وی تا مدتی سوگند یاد می‌کرد و با این کار او را هم از حق استمتاع با خود و هم از حق ازدواج با دیگری محروم می‌کرد و گاه پس از پایان مدت باز سوگند را تکرار می‌کرد. این سنت ناپسند جاهلی مدتی پس از اسلام نیز ادامه داشت؛ لکن در سال ۴ هجری با نزول آیات ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ برداشته شد و برای حمایت از حقوق زوجه، احکام ایلاء تشریع گردید.

برخی مفسران در شأن نزول آیات ﴿يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا فَتَعَالَيْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِيلًا﴾، ﴿وَإِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالدَّارَ الْآخِرَةَ فَإِنَّ اللَّهَ أَعَدَّ لِلْمُحْسِنَاتِ مِنْكُنَّ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ گفته‌اند که پیامبر اکرم (ص) در پی درخواست نفقه و وسایل زندگی از سوی برخی از همسران خود، بر ترک مباشرت یک‌ ماهه با آنان سوگند یاد کرد؛ ولی بر فرض صحت این ماجرا، با توجه به نبودن شرایط ایلای اصطلاحی در این مورد نمی‌توان آن را مصداق ایلاء دانست.

ظهار و ایلاء از کارهای زشت جاهلیّت بود. ظهار، یعنی مرد به همسرش می‌گفت: "أَنْتِ عَلَيَّ كَظَهْرِ أُمِّي""؛ تو برای من همچون پشت مادرم هستی و در پی آن، زن برای همیشه بر همسرش حرام می‌شد و حتّی نمی‌توانست همسر دیگری را برگزیند. آیات ﴿الَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْكُمْ مِنْ نِسَائِهِمْ مَا هُنَّ أُمَّهَاتِهِمْ إِنْ أُمَّهَاتُهُمْ إِلَّا اللَّائِي وَلَدْنَهُمْ وَإِنَّهُمْ لَيَقُولُونَ مُنْكَرًا مِنَ الْقَوْلِ وَزُورًا وَإِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ﴾، ﴿وَالَّذِينَ يُظَاهِرُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ ثُمَّ يَعُودُونَ لِمَا قَالُوا فَتَحْرِيرُ رَقَبَةٍ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا ذَلِكُمْ تُوعَظُونَ بِهِ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾، ﴿فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ شَهْرَيْنِ مُتَتَابِعَيْنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَمَاسَّا فَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَإِطْعَامُ سِتِّينَ مِسْكِينًا ذَلِكَ لِتُؤْمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ وَلِلْكَافِرِينَ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾ و ﴿مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ وَمَا جَعَلَ أَزْوَاجَكُمُ اللَّائِي تُظَاهِرُونَ مِنْهُنَّ أُمَّهَاتِكُمْ وَمَا جَعَلَ أَدْعِيَاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ يَقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ يَهْدِي السَّبِيلَ﴾، به بحث ظهار پرداخته‌اند. ایلاء، سوگند یاد‌کردن بر ترک آمیزش جنسی با همسر است آیات ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، به آن پرداخته‌اند. بسیاری ظهار و ایلاء را در فهرست روافع نکاح آورده‌اند؛ در‌حالی‌ که این دو از نظر اسلام، نکاح را فسخ نمی‌کنند؛ بلکه فقط حرمت آمیزش را تا زمانی که کفّاره پرداخت نشود، در پی دارند.

شرایط تحقق ایلا

برخی از این شروط به خود ایلاء باز می‌گردد و برخی دیگر به مُولی (ایلاء کننده) و شماری دیگر به مُولی منها (ایلاء شونده) و مستند پاره‌ای از آنها آیات قرآن است:

1. ایلاء کننده باید به خدا سوگند یاد کند. بعضی، از اتصال آیات سوگند: ﴿وَلَا تَجْعَلُوا اللَّهَ عُرْضَةً لِأَيْمَانِكُمْ أَنْ تَبَرُّوا وَتَتَّقُوا وَتُصْلِحُوا بَيْنَ النَّاسِ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا كَسَبَتْ قُلُوبُكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ حَلِيمٌ﴾ به آیه ایلاء ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ لزوم تحقق این شرط را نتیجه گرفته‌اند.
2. زوج قصد اضرار (زیان رساندن) به زوجه داشته باشد. برخی این شرط را از مفهوم آیه ﴿ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ استفاده کرده‌اند، با این بیان که مغفرت الهی در جایی است که گناهی محقق شده باشد و زوج آنگاه گناهکار است که قصد زیان رساندن به زوجه را داشته باشد؛ ولی برخی دیگر این شرط را نپذیرفته و گفته‌اند: آیه عام است و شامل زوجی که بدون قصد ضرر سوگند خورده باشد نیز می‌شود، افزون بر این که در صورت بازگشت از سوگند، کفاره بر ایلاءکننده واجب است چه قصد ضرر کرده باشد یا نکرده باشد.
3. معدودی از فقها خشم زوج را به هنگام سوگند، در ایلاء شرط کرده‌اند؛ ولی بیشتر آنان به دلایلی از جمله عموم آیه ایلاء که حالت غیر غضب را نیز شامل است آن را نپذیرفته‌اند.
4. برخی به استناد عموم آیه، ایلاء را تنها ویژه مسلمانان ندانسته و کافران ذمی را نیز مشمول آن می‌دانند؛ هرچند پیروان مذهب مالک با این استناد که کافر بخشوده نمی‌شود ذیل آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ حکم ایلاء را درباره وی جاری نمی‌دانند. عموم آیه ایلاء برده را نیز شامل می‌شود، چنان که برخی به استناد همین عموم، ایلاء زوج غایب را نیز معتبر می‌دانند.
5. بیشتر فقها با این استدلال که آیه ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ از طلاق سخن گفته و نیز با بهره جستن از تعبیر ﴿نِسَائِهِمْ﴾ حکم ایلاء را به زوجه دائمی منحصر کرده و آن را شامل زوجه در عقد موقت و نیز ملک یمین نمی‌دانند؛ ولی برخی به استناد عموم آیه و برداشت مفهومی عام از ﴿نِسَائِهِمْ﴾ زوجه موقت و ملک یمین را نیز مشمول حکم ایلاء دانسته‌اند.
6. برخی یکی دیگر از شرایط ایلاء را آن می‌دانند که پیشتر با زوجه مباشرت شده باشد؛ زیرا بازگشت (فی‌ء) هنگامی تحقق می‌یابد که قبلاً آمیزش صورت گرفته باشد؛ ولی بسیاری با استناد به عموم آیه که از مطلق همسران یاد کرده این شرط را لازم ندانسته‌اند

احکام ایلا

فقها بخش مهمی از احکام ایلاء را از آیات ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾، ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ و مواردی را از آیات دیگر استنباط کرده‌اند. به موجب این دو آیه، زوج پس از ایلاء تنها تا ۴ ماه می‌تواند بر سوگند خود باقی باشد و پس از آن یا باید به زندگی زناشویی خود بازگردد یا همسر خود را طلاق دهد. «فی‌ء» در لغت به معنای بازگشتن است و فقها مقصود از آن را در این آیه مباشرت یا ابراز قصد آن در صورت وجود موانع شرعی یا بیماری دانسته‌اند. برخی برای حرمت تکلیفی ایلاء به فقره ﴿فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ ذیل آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ استناد کرده‌اند. درباره اینکه مدت ۴ ماه از چه زمانی آغاز می‌شود دو نظر وجود دارد:

1. از زمان سوگند خوردن مرد.
2. از هنگام مراجعه زوجه به قاضی.

برخی فقها ظاهر آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ را مستند نظر نخست دانسته‌اند. به نظر مشهور فقهای شیعه و اهل سنت در صورتی که زوج از سوگند خود بازگردد ـ خواه پیش از انقضای ۴ ماه یا پس از آن ـ باید کفاره بدهد. مستند آنان عموم آیه ﴿ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ﴾ و احادیث است. این کفاره به استناد همین آیه، اطعام ۱۰ مسکین یا لباس پوشاندن به آنان یا آزادسازی یک برده و اگر نتوانست سه روز روزه گرفتن است: ﴿فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ﴾.

برخی دیگر از فقها ادای کفّاره را به طور مطلق یا پس از انقضای مدت ۴ ماه، واجب ندانسته و بعضاً به ظاهر آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ که از غفران الهی سخن گفته و از کفّاره سخنی به میان نیاورده، استناد کرده‌اند. اگر شوهر تا پایان مدت ۴ ماه از سوگند خود باز نگشت به نظر برخی ـ با استناد به آیه ﴿لِلَّذِينَ يُؤْلُونَ مِنْ نِسَائِهِمْ تَرَبُّصُ أَرْبَعَةِ أَشْهُرٍ فَإِنْ فَاءُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ ـ حاکم اسلامی وی را میان بازگشت و طلاق دادن زوجه مخیّر می‌کند و اگر از هر دو کار خودداری کرد به نظر مشهور فقهای شیعه، با زندانی کردن و سخت گرفتن، وی را بر گزینش یکی از این دو راه مجبور می‌سازد. برخی از فقها بر آن‌اند که در این صورت حاکم می‌تواند همسر او را طلاق دهد.

فقهای شیعه و بیشتر فقیهان اهل سنت می‌گویند: پس از خودداری زوج از بازگشت به زندگی با همسر، طلاق و جدایی خود به خود حاصل نمی‌شود و زوج یا حاکم باید طلاق دهند؛ زیرا در آیه ﴿وَإِنْ عَزَمُوا الطَّلَاقَ فَإِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾ طلاق به زوج نسبت داده شده، چنان که «فی‌ء» در آیه قبل به او منتسب است؛ همچنین ﴿ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾ را شاهدی بر این مطلب دانسته‌اند؛ ولی برخی از اهل سنت از جمله حنفیان بر این نظرند که با گذشت ۴ ماه و عدم رجوع شوهر، این دو خود به خود از یکدیگر جدا می‌شوند و به اجرای صیغه طلاق نیازی نیست

منابع

1. اسدی، سید مصطفی، مقاله «ازدواج»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۲
2. علی‌پور، حسین، مقاله «ایلاء»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵