بازار در معارف و سیره نبوی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بازار است. بازار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بازار در قرآن - بازار در تاریخ اسلامی - بازار در معارف و سیره نبوی - بازار در معارف و سیره علوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بازار مکانی است که زمینه لغزش و گناه در آن وجود دارد و بخشی از گناه‌ها هنگام برخورد و دیدن افراد است. گاهی این لغزش‌ها جنبه اقتصادی و مالی دارد و گاه جنبه فرهنگی؛ ممکن است افرادی برای زنان متدین، مشکل ایجاد کنند، یا زنان، مردانی را در دام مکر خود گرفتار آورند.

پیامبر اکرم (ص) به بازار و معاملاتی که در آن انجام می‌گرفت، حساسیت زیادی داشت؛ مردم را از هرنوع تخلف از دستورهای شرع و انجام معاملات حرام باز می‌داشت و برای اجرای آن ناظر تعیین می‌کرد تا جلو مفاسد مالی مربوط را بگیرد و مانع آسیب دیدن جامعه از این بعد شود. پیامبر معتقد بود تجارت حاکم در میان مردم روا نیست و می‌فرمود: به عدل هرگز عمل نکرده والی که در میان مردمش به تجارت بپردازد.

توجه به سیره نبوی در این اثر از دو جهت اهمیت دارد:

1. سیره پیامبر، مبنای عمل دیگر مسلمانان و حاکمان مسلمان بعدی به ویژه امیرالمؤمنین(ع) بوده است. در بررسی هر موضوعی بیان پیشینه آن لازم است. سیره آن حضرت پیشینه نظارت بر بازار در اسلام را نشان می‌دهد.
2. بخشی از معاملاتی که پیامبر از آن نهی کرده، معاملات دوران جاهلیت است. متأسفانه امروزه جمعی، دیگر بار به آنها توجه کرده و به سوی انجام معاملات باطل گراییده‌اند!

نقل این موارد برای کسانی که در پی حقیقت هستند و می‌خواهند اسلام را اساس کار خود قرار دهند سودمند خواهد بود. حدیث مناهی پیامبر را علی(ع) نقل کرده که نشانه عنایت حضرت به آن است.  

بازار در نگرش رسول خدا(ص)

بازار در عربی «سُوْق» نامیده می‌شود و محلّ کسب درآمد حلال است. اسلام بی‌کاری و تنبلی را نکوهیده و مسلمانان را به تلاش و فعالیت می‌‌خواند. از کسب درآمد مشروع، با تعبیرِ فضلِ الهی یاد شده است: ﴿فَإِذَا قُضِيَتِ الصَّلَاةُ فَانْتَشِرُوا فِي الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ﴾.

فضل خدا در این آیه، به مال و تلاش برای کسب در‌آمد، معنا شده است. پیامبر اسلام می‌فرماید: خدای بزرگ، بنده مؤمنِ پیشه ور را دوست می‌‌دارد

این روایت در کافی بدون استناد به پیامبر نقل شده است. روایت مشابهی از امیرالمؤمنین نقل کرده است که تعبیر «پیشه ورِ امین» دارد. محترف یعنی کسی که مهارتی دارد و به کار صنعتی مشغول است.

امیرالمؤمنین(ع) از قول رسول خدا(ص) توصیه به تجارت می‌کند و می‌فرماید:به تجارت و بازرگانی بپردازید؛ خداوند برای شما مبارک گرداند؛ زیرا شنیدم رسول‌خدا(ص) میفرمود: رزق دَه جزء است که نُه جزء آن در بازرگانی و یک جزء در بقیه شغل‌ها است. مشهور است پیامبر(ع) فرمود: کاسب، حبیب خداست و درباره کار و تلاش، باز فرمود:کسی که برای تأمین مخارج خانواده‌اش زحمت می‌کشد، مانند مجاهد در راه خداست.

این خبر از امام صادق(ع) هم نقل شده است. در نقل شیخ صدوق، قیدِ «مِن حَلالِ»؛ «از راه حلال» دارد؛ یعنی آن‌گاه کسب و کار جهاد محسوب می‌شود که از راه حلال باشد. در این صورت به گفته ملاصالح مازندرانی، کار عبادت خواهد بود و کار دنیوی نیست، بلکه کاری اخروی است و بسیار سودمند.

پیامبر در خبری صحیح، از اهمیت کسب حلال در اسلام و زشتیِ بی‌کاری سخن گفته و کسانی را که از درآمد دیگران ارتزاق می‌کنند و خود تلاش نمی‌کنند، لعن کرده است:ملعون است ملعون است هرکس بار معیشت خود را بر دوش مردم تحمیل کند. ملعون است ملعون است کسی که عائله‌اش را بی‌سروسامان گذارد.

این اخبار نشانه‌ای آشکار بر لزوم کار و تلاش در کسب، و مخالفت پیامبر با بی‌کاری و تن‌پروری و تنبلی است. همچنین با بی‌تعهدی در برابر اعضای خانواده.

استاد مطهری در توضیح این حدیث می‌نویسد: پیغمبر اسلام با هر نوع گداصفتی، کلّاشی، کَلّ بر مردم بودن، سخت مبارزه کرده است. به همین جهت کسی که کار و حرفه‌ای نداشت، پیامبر در باره‌اش می‌فرمود: "سَقَطَ مِنْ عَینِی؛ «از چشمم افتاد»؛ زیرا اگر حرفه نداشته باشد، کسب وی از طریق دینش خواهد بود.

جایی که افراد به کسب و کار می‌پردازند بازار است و نبی گرامی اسلام به بازار و کسب و کار نگرشی ویژه داشت و بازار را بدین دلیل بدترین مکان‌ها می‌‌دانست که زمینه گناه و فریب مردم در آن زیاد است.

امیرالمؤمنین و به نقلی امام باقر(ع) می‌گوید: مردی از بنی‌عامر خدمت پیامبر(ص) رسید و از آن حضرت از بدترین و بهترین مکان‌ها پرسید، حضرت فرمود: بدترین جاهای زمین بازاراست که میدان شیطان است. بامداد ابلیس پرچم خود را برمی‌افرازد و تخت خویش را می‌‌نهد و زاد و ولدش را پراکنده می‌‌سازد؛ پس [با وسوسه آنان]، یکی پیمانه را کم می‌‌دهد، یکی بد می‌‌کشد، یکی به اندازه‌گزی از پارچه می‌‌دزدد و یکی در معرفی جنس دروغ می‌‌گوید؛ و شیطان [به فرزندان خویش] می‌‌گوید: بچسبید به مردی که پدر او مرده [و بی‌پشتیبان] است؛ درحالی که پدر شما زنده است و پیوسته با اولین کسی که وارد بازار می‌‌شود، شیطان وارد و با آخرین کس بیرون می‌‌رود و بهترین محل مساجد است؛ و محبوب‌ترین مردم نزد خداوند کسی که پیش از همه به مسجد در‌آید و پس از همه خارج شود.

بنابراین، باید دقت کرد که بازار محلّ دروغ و فریب و نیرنگ و سوگند دروغ و کسب درآمد نامشروع و مشروع است، به همین جهت امام علی(ع) در نامه خود به حارث اعور، وی را به دوری از بازار توصیه کرده و می‌فرماید: از دکّه‌ها و دکان‌های بازار بپرهیز، که محلّ حضور شیطان‌ها، و جای همه‌گونه آزمون است.

منابع

1. ذاکری، علی اکبر، سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۴