بحث:اخلاص در قرآن

اخلاص در دانشنامه معاصر قرآن کریم

اخلاص در لغت به معنی صاف شدن و بی‌خلط شدن است. راغب می‌گوید: خالص مثل صاف است با این فرق که خالص آن است که آمیختگی آن از بین رفته باشد، ولی صاف گاهی به آن گویند که اصلاً آمیختگی ندارد. طبرسی ذیل آیه ﴿قُلْ إِنْ كَانَتْ لَكُمُ الدَّارُ الْآخِرَةُ عِنْدَ اللَّهِ خَالِصَةً مِنْ دُونِ النَّاسِ فَتَمَنَّوُا الْمَوْتَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾ می‌گوید: اصل خلوص آن است که شیء از هر آلودگی صاف باشد: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ﴾. اصطلاح اخلاص در قرآن نشانه‌هایی از یک مفهوم و تصور دینی خاص است که به معنای خلوص نیّت است و منظور از خلوص نیّت این است که انگیزه تصمیم‌گیری تنها خدا باشد و بس.

اخلاص یکی از اصطلاحات کلیدی قرآن است که دارای همبستگی با شبکه مفاهیم قرآن شامل: شرک، ریاء، عمل، اصطفاء اجتباء، ایمان، تمییز، توحید، تنقیه، تهذیب، تصفیه، انفاق، تقرب، تعبد، ثواب، خفاء، دین، ذکر، طاعة، عبادة، عبودیة و نیّت است. اخلاص عبد با توجه به این شبکه معنایی یعنی پاک کردن نیت و عمل از شرک و ریاء و اخلاص خالق یعنی اصطفاء و اجتباء عبدی از بین بندگان و تقرب او به خداوند.

اخلاص از مفاهیم کلیدی قرآن است و از ماده خلص است که مشتقات این ماده ۳۱ بار در قرآن ذکر شده است. در قرآن، اخلاص گاهی به موضوع و شیء نسبت داده شده است: ﴿وَإِنَّ لَكُمْ فِي الْأَنْعَامِ لَعِبْرَةً نُسْقِيكُمْ مِمَّا فِي بُطُونِهِ مِنْ بَيْنِ فَرْثٍ وَدَمٍ لَبَنًا خَالِصًا سَائِغًا لِلشَّارِبِينَ﴾ و گاهی اخلاص به عمل نسبت داده شده است: ﴿إِلَّا الَّذِينَ تَابُوا وَأَصْلَحُوا وَاعْتَصَمُوا بِاللَّهِ وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ فَأُولَئِكَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ وَسَوْفَ يُؤْتِ اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ أَجْرًا عَظِيمًا﴾ و گاهی هم اخلاص به نیت و فکر نسبت داده شده است. ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾ و گاهی اخلاص از عبد است در مقابل خداوند متعال که این به معنای اخلاص نیت است از شوائب و توحید عبد در توجه به سوی خداوند و انقطاع از غیر خداوند. ﴿قُلِ اللَّهَ أَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ دِينِي﴾ و گاهی اخلاص از خدواند متعال است در برابر عبد که این به معنای انتخاب کردن خدواند است این عبد را از بین بندگان دیگر؛ یعنی او را دارای صفات ممتاز و استعداد خاص می‌کند و در او ولایت و حقیقت ایمان و انوار معرفت را قرار می‌دهد.

قرآن از اخلاص به این معنا، تعبیر به مخلَص می‌نماید: ﴿وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴾. اخلاص از چنان اهمیتی برخوردار است که خداوند علاوه بر اینکه به پیامبر دستور اخلاص میدهد حتی به او فرمان می‌دهد که این مأمور بودن به اخلاص را برای دیگران نیز بگوید: ﴿قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَعْبُدَ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ﴾. در جای دیگر به همه مسلمانان دستور به اخلاص میدهد. ﴿فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ وَلَوْ كَرِهَ الْكَافِرُونَ﴾.

اخلاص در تمام ادیان الهی مطرح بوده است و شالوده دین می‌باشد: ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ حُنَفَاءَ وَيُقِيمُوا الصَّلَاةَ وَيُؤْتُوا الزَّكَاةَ وَذَلِكَ دِينُ الْقَيِّمَةِ﴾. در آیات متعدد قرآن کلمه مخلِصین (خالص شدگان) ذکر شده است: ﴿هُوَ الْحَيُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ﴾.

مخلِصین کسانی هستند که خود، در راه خالص‌سازی خویشتن از هر گونه آلودگی به شرک و انگیزه‌های غیر الهی و رذائل اخلاقی گام مینهند و تا آنجا که در توان دارند پیش میروند. اخلاص دین برای خدا آن است که دین را از شرک بت‌پرستان و تثلیث نصاری و تشبیه یهود و مطلق غیر خدا، خالص و پاک و صاف کنیم. صیغه‌های ماضی و اسم فاعل آن همه بازگشت به این معنا دارد؛ مانند: ﴿وَأَخْلَصُوا دِينَهُمْ لِلَّهِ﴾، ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ﴾، ﴿وَنَحْنُ لَهُ مُخْلِصُونَ﴾، ﴿ادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ﴾.

مخلص چهار بار، مخلصون یک بار، مخلصین هفت بار در قرآن مجید آمده و همه درباره اخلاص دین‌اند. در آیات متعدد قرآن کلمه مخلَصین (خالصان) آمده است، مخلَصین به صیغه اسم مفعول که هشت بار در قرآن تکرار شده به معنی آن است که خدا او را برای خود خالص کرده است و غیر خدا را در آن نصیبی نیست و مخلَصین کسانی هستند که امدادهای الهی و عنایات ربانی آخرین ناخالصی‌های وجودشان را از بین می‌برد و به لطف خداوند از هر نظر خالص می‌شوند: ﴿وَلَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ كَذَلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَالْفَحْشَاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ﴾.

مخلصین ابتدا بر پیامبران تطبیق می‌شود که خدا آنها را برگزیده و انتخاب کرده و مخصوص خدایند، شیطان و هوای نفس را در آنها راهی نیست چنان که درباره آنها فرموده: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ﴾، ﴿قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى آللَّهُ خَيْرٌ أَمَّا يُشْرِكُونَ﴾، ﴿وَإِنَّهُمْ عِنْدَنَا لَمِنَ الْمُصْطَفَيْنَ الْأَخْيَارِ﴾. گذشته از پیامبران و ائمه (ع) ممکن است پاکانی در اثر ایمان قوی و اعمال نیک همواره رضای خدا را هدف خویش قرار دهند و خدا نیز آنها را مخصوص خود قرار دهد و از بندگان خالص کرده باشد و غیر خدا را در آنها نصیبی نباشد. در قرآن تعبیرات بسیار ارزشمند و مهمی در رابطه با مخلصین شده است.

در آیه ﴿قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لَأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الْأَرْضِ وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ﴾، ﴿إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ﴾ شیطان می‌فرماید: من همه انسان‌ها را گمراه خواهم ساخت مگر بندگان مخلصت را. این تعبیر نشان می‌دهد که موقعیت بندگان مخلَص آن چنان تثبیت شده است که حتی شیطان هم طمع خود را از آنها بریده است در آیه ﴿وَمَا تُجْزَوْنَ إِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾، ﴿إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾ نیز، وعده پاداش فوق العاده‌ای که جز خدا از آن آگاه نیست به مخلَصین داده شده است. همچنین در این سوره فقط توصیف مخلَصین را شایسته ذات خداوند شمرده است که نشان از عمق معرفت آنان به خداوند دارد: ﴿سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يَصِفُونَ إِلَّا عِبَادَ اللَّهِ الْمُخْلَصِينَ﴾.

از نظر عرفانی، سالکان راه خدا نیز باید دقیقاً به اخلاص در نیت توجه داشته باشند که آیا هدف اصلاح خویشتن و تکامل جنبه‌های اخلاق و رسیدن به مقام قرب الی الله است یا هدف رسیدن به کرامات خارق عادات و برتری‌جویی بر مردم از این طریق می‌باشد؛ زیرا ارزش اعمال به نیت‌ها بستگی دارد و سعی کنند که از راه اخلاص به مقام مخلَصین برسند. از نظر اخلاقی هم، اخلاص نمی‌گذارد که انسان مرتکب جرایم و رذائل اخلاقی بشود، بلکه او را متخلق به فضائل اخلاقی می‌کند. اخلاص باعث می‌شود که هم خود انسان تلاش کند که دارای فضائل اخلاقی بشود و هم خداوند به او در راه رسیدن به فضائل کمک می‌نماید.

از نظر اجتماعی اخلاص باعث می‌شود که توقعات بی‌جا که بسیاری از مشکلات اجتماعی را در پی دارد به وجود نیاید و به علاوه توقعات به مورد را نیز تحت کنترل انسان قرار می‌دهد، زیرا کسی که کاری را برای خدا انجام میدهد، انتظاری از دیگران ندارد و اگر دیگران خدمت او را جبران نکنند، برایش مشکلی به وجود نمی‌آید.

از نظر فقهی، اخلاص به معنای ترک ریا است، زیرا ریا موجب بطلان عبادت و اخلاص در عبادات، شرط صحت آنها است و در غیر عبادات هم مستحب است که انسان در تمام نیات و کارهای خود اخلاص داشته باشد.