بحث:اشعث بن قیس کندی در تاریخ اسلامی

اشعث بن قیس در دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۳

اسمش معدی‌کرب و لقب مشهور او اشعث می‌باشد، چون دائماً ژولیده‌مو بود. و چنان به این لقب مشهور شد که باعث شد اسم وی به فراموشی سپرده شود. هم‌چنین وی به “عرف النار” یا “عنق النار” ملقب گردید. کنیه‌اش ابومحمد می‌باشد. پدرش، قیس نیز به أشجع معروف بود، زیرا در یکی از جنگ‌ها سرش زخم برداشته بود و مادر او کبشه، بنت یزید بن شرحبیل است. ار تاریخ دقیق ولادت وی اطلاع چندانی در دست نیست ولی چون عمر او را شصت و سه سال و وفات وی را در سال چهل یا چهل و دوم هجری ذکر کرده‌اند، می‌توان حدس زد که حدود بیست سال قبل از هجرت و در حضرموت منطقه‌ای در کشور یمن به دنیا آمده است. در دوران جاهلیت، قبیله مراد پدر اشعث را کشته بوددند، اشعث با سه پرچم از طایفه کنده به خون‌خواهی پدر برخواست؛ پرچم اول با کبس بن هانی، پرچم دوم با قشعم ابوجبر بن یزید ارقم و پرچم سوم با خود اشعث بود ولی آنها به اشتباه بر قبیله بنی حارث بن کعب تاختند؛ در این تهاجم، دو پرچمدار نخست به قتل رسیده و اشعث به اسارت در آمد و برای خلاصی وی سه هزار شتر فدیه داده شد؛ چیزی که نه پیش از او و نه بعد از وی برای هیچ عری اتفاق نیفتاد. و این همان اسارتی است که امام علیS به آن اشاره کرده است: وقتی امیرالمؤمنینS، بعد از صفین درباره حکمیت سخن می‌گفت اشعث به ایشان اعتراض کرد و گفت: “این سخن که می‌گویی علیه تو و نه به نفع تو است”. حضرت به او فرمود: “تو چه می‌دانی چه به نفع یا ضرر من است؟ ای لعنت خدا و لعنت‌کنندگان بر تو باد! ای بافنده پسر بافنده! منافق پسر کافر! به خدا قسم، تو آنی هستی که دو بار - هم در حالت کفر و هم پس از قبول اسلام -اسیر شدی و در هیچ یک از دو اسارت با مال خودت فدیه داده نشدی”.

اسلام آوردن اشعث بن قیس

مورخان زمان اسلام آوردن اشعث را مختلف ذکر کرده‌اند؛ بعضی گفته‌اند، وقتی پیامبرa نامه‌ای به بزرگان قبایل، از جمله اهالی حضرموت نوشتند، آنها اطاعت از حضرت را پذیرفته بودند و اشعث بن قیس نیز به همراه بیش از ده سوار، در حالی که مسلمان بودند، نزد ایشان آمد و حضرت او را اکرام فرمود. البته عده‌ای هم کیفیت آمدن آنها را نزد رسول خداa این‌چنین نقل کرده‌اند: اشعث بن قیس کندی به همراه شصت یا هفتاد نفر، در مسجد رسول خداa به ایشان رسیدند؛ در حالی که موها را آویخته و چشم‌ها را سرمه کشیده بودند و جامه‌های سیاه و سفید با کناره‌های حریر به تن داشتند. بعد از ورود ایشان پیامبرa فرمود: “مگر اسلام را نپذیرفته‌اید؟” گفتند: پذیرفته‌ایم، پیامبرa فرمود: “پس چرا این حریرها را به گردن آویخته‌اید؟” پس آنها حریرها از لباس‌های خویش کنده و دور افکندند. اما جمعی دیگر، گفته‌اند، وقتی اشعث در سال دهم هجرت، با تعدادی به حضور رسول خداa آمدند، پیامبرa اسلام را بر ایشان عرضه کرد و ایشان نیز مسلمان شدند. چون مسلمان شدند، پیامبرa به ایشان فرمود: “چرا جامه‌های حریر پوشیده‌اید و زینت‌های طلایی بر دوش‌ها گذاشته‌اید؟ بعد از این، این کار را نکنید که بر شما حرام است”. ایشان آن زینت‌ها را برداشتند و جامه‌های حریر را از خود دور کردند و جامه دیگری پوشیدند اشعث بن قیس به پیامبرa گفت: “یا رسول الله! ما و شما نوادگان آکل المراریم”. چون قبیله کنده خواستند به دیار خود بازگردند، اشعث بن قیس از پیامبرa خواست تا از میان ایشان سرپرستی برای ایشان قرار دهد. پیامبرa نیز زیاد بن لبید بیاضی را سرپرست ایشان قرار داد و طایفه کنده را نیز به ایشان ملحق ساخت و او تا زمان وفات پیامبرa بر این مقام باقی بود.

اسراف‌کاری اشعث

اشعث در زندگی شخصی خویش مردی مسرف بوده است. نواده او قیس بن محمد بن اشعث گوید: “او زمانی که به امر عثمان، استاندار آذربایجان بود یکبار بر چیزی قسم خورد و بعد از آن پانزده هزار درهم برای کفاره قسم خویش پرداخت”.

فریب‌کاری اشعث

سعید بن قیس همدانی از همراهی امام علیS در بصره (جنگ جمل) سرباز زده بود. امام بعد از ورود به کوفه او را سرزنش کردند و او وعده همکاری داد. حضرت قصد داشتند از او دلجویی نمایند و به نقل ابن جوزی، ام عمران، دختر وی را برای فرزند خویش امام حسنS خواستگاری نمود. سعید از امام علیS برای مشورت با همسرش مهلتی تقاضا کرد و از محضر امامS مرخص شد. اشعث که از این ماجرا خبردار شده بود به دیدار سعید بن قیس رفته، به او گفت: “اگر این کار صورت پذیرد، امام حسنS بر او افتخار کرده، خواهد گفت: من فرزند رسول خداa و پسر امیرالمؤمنیم، در حالی که دختر تو این فضیلت را ندارد. ولی می‌خواهی او را به همسری کسی دهی که با او برابر باشد؟” سعید پرسید: او کیست؟ اشعث گفت: “فرزندم محمد (از ام فروه، خواهر ابوبکر و عمه عایشه)”. سعید با عجله و بدون تأمل پذیرفته، گفت: “دخترم را به فرزند تو تزویج نمودم”. پس از آن، اشعث با عجله به محضر امامS رسیده، گفت: “آیا برای (امام) حسن خواستگاری کرده‌ای؟” امام علیS فرمود: “آری”. اشعث گفت: “آیا دختری شریف‌تر از نظر خانواده و بزرگوار‌تر از نظر نسب و زیباتر از نظر جمال و فزون‌تر از نظر مال به شما معرفی نمایم؟”. امامS فرمود: “او کیست؟” اشعث گفت: “دخترم جعده”. امام علیS فرمود: “در این باره قبلاً با مردی - سعید بن قیس - گفتگو نموده‌ام”. اشعث گفت: “ولی آن‌چه شما درباره‌اش گفتگو کردید، میسر نیست”. امام علیS فرمود: “او مهلت خواست تا با همسر خویش مشورت کند”. اشعث گفت: “او دخترش را به عقد پسر من درآورد”. امامS فرمود: “چه زمانی؟” اشعث گفت: “قبل از آن‌که خدمت شما برسم”. بعد از این گفتگو امامS نظر امام حسنS را درباره دختر اشعث پرسید و از او خواستگاری نمودند. سعید بن قیس همدانی از این که دختر خویش را به عقد محمد بن اشعث درآورد، سعادت بزرگی را از دست داد اما دریافت که کندی یک چشم، او را فریب داده است، لذا او را به شدت سرزنش کرده، گفت: “ای اعور (یک چشم)! تو مرا فریب دادی!” اشعث گفت: “نه، تو آن احمقی بودی که راجع به فرزند رسول خداa مهلت مشورت خواستی”. سپس با عجله تمام مقدمات عروسی را فراهم نموده و از منزل خویش تا منزل امامS فرش گسترد و عروس را به خانه امامS برد؛ به این امید که به مردم بگوید اگر یک دخترم، همسر عمرو بن عثمان است که بر امام خروج کرده، دختر دیگرم عروس امیرالمؤمنینS است.

نفاق اشعث

اشعث بن قیس با آن‌که در زمره اصحاب امیرالمؤمنین علیS بود، از جمله منافقان در دوران خلافت آن حضرت به شمار می‌رفت؛ همانند عبدالله بن ابی بن سلول که هر دو از سرکردگان نفاق در دوران خویش بودند.

اشعث در شأن نزول

برخی، ذیل آیه إِنَّ الَّذِينَ يَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ وَأَيْمَانِهِمْ ثَمَنًا قَلِيلًا أُولَئِكَ لَا خَلَاقَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ وَلَا يَنْظُرُ إِلَيْهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ از اشعث یاد کرده‌اند؛ از خود او نقل شده که گفته است: این آیه، درباره من نازل شده است؛ من و مردی یهودی درباره زمینی اختلاف داشتیم. او را نزد پیامبر a بردم حضرت به من فرمود: آیا بیّنه‌ای داری؟ عرض کردم: نه. پیامبر a فرمود: پس مرد یهودی باید سوگند یاد کند. عرض کردم: ای رسول خدا! او با سوگند دروغ خود زمینم را تصاحب خواهد کرد، و این آیه نازل شد. بنابر روایت ابن‌جریح، زمین برای یهودی بود و اشعث قصد داشت با سوگند دروغ آن را تملک کند که با نزول این آیه، از آن صرف‌ نظر کرد و گواهی داد که برای یهودی است. با توجّه به نزول همه سوره آل‌عمران پیش از سال نهم هجری، این شأن نزول بعید به نظر می‌رسد