جابر بن عبدالله انصاری

این مدخل زیرشاخهٔ بحث صحابه است. جابر بن عبدالله انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جابر بن عبدالله انصاری در قرآن - جابر بن عبدالله انصاری در تاریخ اسلامی - جابر بن عبدالله انصاری در معارف و سیره حسینی - جابر بن عبدالله انصاری در علوم قرآنی - جابر بن عبدالله انصاری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

جابر بن عبدالله انصاری یکی از بزرگان صحابه پیامبر اسلام a است، وی در عقبه دوم به همراه پدر اسلام آورد. پدر او در جنگ احد به شهادت رسید و جابر با کرامت پیامبر a، بدهی‌های او را پرداخت کرد. بعد از نزول آیه اطاعت، جابر مأمور رساندن سلام پیامبر اسلام a به امام باقر S شد. جابر راوی حدیث لوح حضرت فاطمه (س) است. او علاقه زیادی به امیرالمؤمنین S و فرزندان آن حضرت داشت و از ایشان به عنوان اولین زائر قبر حسینی یاد می‌شود. این صحابی بزرگوار سرانجام در سن ۹۴ سالگی در مدینه وفات کرد.

جابر بن عبدالله انصاری
قبرستان بقیع
نام کامل	جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام انصاری
جنسیت	مرد
کنیه	ابوعبدالله ابوعبدالرحمان
از قبیله	ازد
از تیره	خزرج، بنی‌سلمه
پدر	عبدالله بن عمرو خزرجی سلمی
مادر	نسیبه بنت عقبة بن عدی
همسر	سهیمه
پسر	عبدالله، عبدالرحمان، محمد، محمود، حمید
دختر	میمونه، ام حبیب
خویشاوندان	براء بن معرور (دایی) جد بن قیس (دایی) عمرو بن جموح (شوهر عمه)
تاریخ تولد	۱۵ یا ۱۶ سال پیش از هجرت
درگذشت	۷۸ هجری، مدینه
طول عمر	۹۴ سال
محل آرامگاه	قبرستان بقیع
از اصحاب	پیامبر خاتم امام علی امام حسن امام حسین امام سجاد امام باقر
از طبقه	انصار
حضور در جنگ	حمراء الاسد، خیبر، تبوک، ذات الرقاع، بنی‌مصطلق، صفین
فعالیت‌های او	شرکت در بیعت عقبه دوم
علت شهرت	اولین زائر امام حسین در اولین اربعین حسینی
مشخصات حدیثی
راوی از	پیامبر خاتم، امام علی
روایات مشهور	حدیث لوح، حدیث ثقلین، حدیث مؤاخات، غدیر خم

مقدمه

جابر بن عبدالله بن عمرو بن حرام انصاری از طایفه خزرج و یکی از بزرگان صحابۀ پیامبر اسلام a است. مادرش، نسیبه، دختر عقبة بن عدی و کنیه‌اش ابوعبدالله یا ابوعبدالرحمان است. وی در سال دوم ظهور اسلام در عقبه همراه پدر بود.

پدر جابر

پدر جابر، عبدالله بن عمرو خزرجی سلمی، رئیس قبیله بنی‌سلمه و از افرادی بود که در عقبه با پیامبر اسلام a بیعت کرد و در جنگ‌های بدر و اُحد در رکاب پیامبر a جنگید و در اُحد شهید شد. عبدالله با عمرو بن جموح، همسر خواهر خود انس و الفتی داشت و هر دو در اُحد کشته شدند و به خاطر همین علاقه پیامبر a دستور داد تا آن دو را در یک قبر دفن کنند.

جابر می‌گوید: در روز اُحد بر بالین پدر آمده و او را کشته دیدم، در حالی که اعضای او را بریده بودند، ناراحت شده، گریه کردم. اصحاب مرا از گریه باز می‌داشتند ولی رسول خدا مرا نهی نکرد. لکن وقتی که عمه‌ام گریه کرد، پیامبر a به او فرمود: «چرا گریه می‌کنی، با آنکه ملائکه آسمان بر او سایه افکنده‌اند تا وقتی که او را برداشته، دفن کنید».

جابر و غزوه ذات الرقاع

مقالهٔ اصلی: غزوه ذات الرقاع

در یکی از سفرهایی که پیامبر و مسلمانان برای جهاد در حرکت بودند (در غزوه ذات الرقاع)، جابر چون شتر ضعیف و لاغری داشت از قافله جهادگران عقب ماند و سرانجام آن حیوان از فرط خستگی خوابید و قدرت حرکت از او سلب شد، جابر به ناچار بالای سر شتر ایستاد و ناله می‌کرد و می‌اندیشید چه کند تا از میدان جنگ و جهاد باز نماند.

جابر می‌گوید: در این بین پیامبر خدا a که معمولاً بعد از همه و در دنبال قافله حرکت می‌کرد تا اگر احیاناً ناتوانی از قافله جا مانده به او مدد رساند ـ از دور صدای ناله‌ام را شنید، همین که نزدیک رسید در آن تاریکی شب پرسید: تو کیستی؟ گفتم: من جابرم، پدر و مادرم فدایت ای رسول خدا a. پیامبر فرمود: «چرا معطل و سرگردانی؟» عرض کردم: شترم از راه رفتن مانده است. حضرت فرمود: «آیا عصایی همراه داری؟» گفتم: بلی و عصا را به حضرت دادم. پیامبر، عصا را گرفت و به کمک آن، شتر را به حرکت درآورد و بعد او را خوابانید و به من فرمود: «سوار شو؟» جابر می‌گوید: من سوار شدم و با رسول خدا a به راه افتادیم و به عنایت و توجه پیامبر a شترم از شتر حضرت تندتر حرکت می‌کرد و رسول خدا a مکرراً مرا مورد لطف و محبت خود قرار می‌داد و شمردم بیست و پنج بار برای من طلب آمرزش کرد و در ضمن از وضع خانوادگی ما سؤال کرد و فرمود: «از پدرت چند فرزند باقی است؟» گفتم: هفت دختر و من یک پسر بر جای گذاشت. فرمود: آیا قرض هم داری؟ گفتم: آری. پیامبر فرمود: هر وقت به مدینه بازگشتی با طلب‌کاران قرار داد کن که در موقع محصول خرما قرض‌های پدرت را بپردازی، بعد فرمود: «آیا زن گرفته‌ای؟» گفتم: آری. فرمود: «با چه کسی ازدواج کرده‌ای؟» گفتم: با دختر فلانی که زنی بیوه بود و کسی هم به او رغبت نداشت، وصلت کرده‌ام. پیامبر a فرمود: «چرا دوشیزه و دختری نگرفتی که هم فکر و هم بازی تو باشد؟» گفتم: یا رسول الله، چون چند خواهر جوان و بی‌تجربه داشتم، نخواستم زن جوان و بی‌تجربه‌ای بگیرم و باعث درگیری در خانه‌ام شوند، لذا مصلحت دیدم زن سال‌دار و بیوه‌ای را به همسری انتخاب کنم تا بتواند خواهرانم را جمع‌آوری کند.

پیامبر a فرمود: «بسیار کار خوبی کردی». بعد سؤال کردند: «این شتر را چند خریدی؟» گفتم: به پنج وقیه طلا. پیامبر فرمود: «به همین قیمت مال من باشد، چون به مدینه آمدی، بیا پولش را بگیر».

جابر گوید: این مسائل در وسط راه در آن شب تاریک بین من و پیامبر خدا a رد و بدل شد و سرانجام آن سفر به پایان رسید. رسول خدا a و همراهان به مدینه مراجعت کردند. جابر می‌گوید: شتری را که پیامبر a در آن شب از من خریداری کرده بودند، آوردم که تحویل رسول خدا a بدهم، حضرت به بلال فرمود: «پنج وقیه طلا بابت پول شتر به جابر بده به علاوه سه وقیه دیگر، تا قرض‌های پدرش عبدالله را بدهد و شترش هم مال خودش باشد».

جابر و لطف پیامبر a به او

پیامبر a که همواره به حال ضعفا و مستمندان رسیدگی می‌فرمود و چون می‌دانست پدر جابر مقروض بوده، پس از خاتمه جنگ اُحد از جابر پرسید: جابر، قرض پدرت چه شد؟

جابر: به حال خود باقی است. پیامبر a: طلبکار شما کیست؟ جابر: فلان مرد یهودی. پیامبر a: وقت پرداخت آن چه موقع است؟ جابر: هنگام خشک شدن خرماها. پیامبر a: هرگاه خرماها خشک شد قبل از آنکه به آنها دست بزنی و در آنها تصرفی کنی مرا خبر کن و آنها را مخلوط نکن.

وقتی که خرماها خشک شد، جابر، رسول خدا a را خبر کرد. پیامبر a به نخلستان جابر آمد و وقتی خرماها را دید، از هر نوع مشتی برداشت و دوباره روی آنها ریخت، آن‌گاه به جابر فرمود: «به طلبکار خود بگو بیاید».

وقتی مرد یهودی آمد، پیامبر a به او فرمود: «طلب خود را از کدام نوع خرما می‌ستانی؟» یهودی: همه اینها برای طلب من کفایت نمی‌کند تا چه رسد به یک رقم آن. پیامبر a: از هر نوع که می‌خواهی شروع کن و طلب خود را بستان. یهودی: از خرمای صیهانی شروع می‌کنم. پیامبر a: با نام خدا شروع به پیمانه کردن خرماها کرد و تمام طلب یهودی را پرداخت بدون آنکه چیزی از آنها کم شود.

پس پیامبر a از جابر پرسید: جابر! آیا به فرد دیگری هم بدهکار هستی؟ جابر گفت: نه یا رسول‌الله. پیامبر a فرمود: «بنابراین این خرماها را به خانه ببر و خدا به تو برکت دهد».

جابر می‌گوید: یک سال از آن خرماها خوردیم و برای رفع سایر نیازهایمان از آن فروختیم و به فقرا نیز بخشیدیم تا آنکه خرمای جدید به دست آمد و این خرماها بدون اینکه کم یا زیاد بیاید، ما را کفایت کرد.

جابر و ابلاغ پیام رسول خدا a

جابر بن یزید جعفی که از یاران بزرگ امام سجاد و امام باقر (ع) است، از جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده که چون خدای متعال آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ را بر پیامبرش نازل فرمود. به رسول خدا a گفتم: یا رسول‌الله، خدا و رسولش را شناخته‌ایم ولی فرمانداری که خدا اطاعت او را به اطاعت خود مقرون ساخته، کیست؟

پیامبر a فرمود: «جابر، آنان جانشینان من هستند که پس از من پیشوای مسلمانانند. اول ایشان علی بن ابی‌طالب است، پس از او فرزندش حسن و بعد از او فرزند دیگرش حسین، سپس علی بن الحسین، بعد از او فرزندش محمد است که در تورات باقر خوانده شده و تو او را درک می‌کنی و وقتی او را ملاقات کردی، سلام مرا به او برسان؛ پس از او فرزندنش صادق، جعفر بن محمد است، بعد از او فرزندش موسی است؛ سپس علی فرزند موسی و از پس او فرزندش محمد، و پس از او فرزندش علی و پس از او فرزندش حسن و پس از او هم‌نام و هم کنیه من، حجت خدا در روی زمین و خلیفه او در میان بندگان، فرزند حسن عسکری S است که خدای متعال مشرق و مغرب زمین را به دست او فتح می‌کند. او غیبتی می‌کند که جز کسانی که خدا قلب آنان را آزموده است، بر امامت او باقی نمی‌مانند».

گفتم: یا رسول‌الله، آیا در غیبت او بهره‌ای برای دوستانش هست؟ پیامبر a فرمود: «آری، به خدایی که مرا به نبوت برگزیده است، آنان از نور وجودش استفاده می‌کنند و از ولایت و دوستی‌اش بهره‌مند می‌شوند چنانکه مردم از خورشید هنگامی که در پس ابر است، استفاده می‌کنند». سپس فرمود: »این مطلب از اسرار خدایی و از دانش و علوم اندوخته اوست و آن را جز به کسانی که لیاقت دارند، اظهار مکن».

در ادامه جابر بن یزید می‌گوید: روزی جابر بن عبدالله در خدمت امام سجاد S بود و در حالی که با حضرت مشغول صحبت بود، ناگهان حضرت باقر S در سن کودکی با زلفی که در جلو سر داشت، از اطاق زن‌ها بیرون آمد؛ همین که چشم جابر به او افتاد، بدنش لرزید و موی بر اندامش راست شد و با دقت تمام به سوی او نگریست. آن گاه گفت: «ای پسر، نزدیک بیا» امام جلو آمد، سپس جابر به او گفت: «برگرد» و او به عقب برگشت.

جابر گفت: به خدای کعبه قسم، این پسر دارای شمائل پیامبر a است. پس برخاست و نزدیک او رفت و از او پرسید: ای پسر، نام تو چیست؟ او فرمود: «نامم محمد است». جابر: پسر کیستی؟ امام باقر S: «فرزند علی بن الحسین». جابر: «جانم به قربانت، تو باقری؟» امام باقر S: «آری من محمد باقرم. آنچه رسول خدا a به وسیله تو به حق پیام داده، برسان».

جابر: سید من، پیامبر a به من مژده داد که زنده می‌مانم تا شما را ملاقات کنم و فرمود هرگاه او را ملاقات کردی سلام مرا به او برسان. امام باقر S: «سلام به رسول خدا تا وقتی که آسمان و زمین باقی است و سلام بر تو که سلام پیامبر را رساندی».

جابر و حدیث لوح

ابوبصیر از امام صادق S نقل کرده که آن حضرت فرمود: »پدرم امام باقر S به جابر بن عبدالله انصاری فرمود: « من با تو کاری دارم، چه وقت فرصت داری تا با هم بنشینم و آن را به تو بگویم؟»

جابر: «هر وقت که امر بفرمایید». امام S: «می‌خواهم به من درباره لوحی که در دست مادرم زهرا دیده‌ای خبر بدهی که در آن چه نوشته شده بود».

جابر: «خدا را گواه می‌گیرم که در زمان رسول خدا a برای تبریک به خاطر ولادت امام حسین S به خانه زهرا (س) رفتم. در آنجا لوح سبزی در دست او دیدم که گمان کردم از زمرد است و در آن نوشته‌ای دیدم که مانند نور آفتاب روشن بود. گفتم: ای دختر پیامبر a پدر و مادرم به قربانت، این لوح چیست؟ زهرا (س) فرمود: «این لوحی است که خدا برای پدرم هدیه فرستاده؛ در اوست نام پدرم و نام همسرم و اسم دو فرزندم و نام‌های پیشوایان و جانشینان بعد از فرزندانم؛ پدرم آن را به من داده تا مرا خوشحال سازد». من آن لوح را از آن حضرت گرفته و از آن نسخه‌ای برداشتم».

امام S: «جابر، ممکن است آن را به من نشان دهی؟» جابر: «آری ممکن است». پس امام S به همراه جابر به خانه وی رفتند و جابر قطعه‌ای از پوستی نازک را بیرون آورد و به امام باقر S تقدیم کرد.

امام S: «جابر، لوح را نگهدار تا من مطالب آن را از حفظ بگویم و ببین همانگونه است که می‌گویم».

جابر پس از شنیدن سخنان امام S گفت: «به خدا قسم همین طور است که گفتید و در لوح فاطمه زهرا (س) بدون یک حرف کم و زیاد چنین بود».

جابر و علاقه او به اهل بیت پیامبر a

حسین بن زید بن علی بن الحسین از امام صادق S درباره عمر مبارک جدش، امام سجاد S پرسید، امام صادق S فرمود: «پدرم از پدرش امام زین العابدین S نقل کرده است: در همان سالی که امام حسن مجتبی S از دنیا رفت، من روزی پشت سر پدر و عمویم راه می‌رفتم و با هم از کوچه‌های مدینه می‌گذشتیم؛ آن وقت من تازه به حد بلوغ رسیده یا نزدیک به بلوغ بودم. در راه به جابر بن عبدالله انصاری، انس بن مالک و جماعتی از قریش و انصار برخوردیم. جابر با دیدن آن دو امام، خود را به قدم‌های امام حسن و امام حسین (ع) افکنده، آنها را می‌بوسید. مردی از قریش که از بستگان مروان بود بر او خرده گرفت که با این سن و سال و مقامی که از مصاحبت رسول خدا a به دست آورده‌ای، چنین می‌کنی! جابر گفت: «ای مرد، از من دور شو! اگر فضل و مقام این دو بزرگوار را می‌دانستی بر من ایراد نمی‌گرفتی بلکه خاک زیر پای ایشان را می‌بوسیدی؟»

سپس جابر متوجه انس بن مالک شد و گفت: «رسول خدا a درباره ایشان مطلبی را فرمود که گمان نمی‌کنم درباره کسی جز ایشان درست باشد». انس پرسید: پیامبر a درباره ایشان چه فرمود؟ جابر گفت: »روزی در مسجد در حضور رسول خدا a بودیم. پس از آنکه جمعیت پراکنده شد، ایشان به من امر کرد که حسن و حسین را نزد من بخوان و فوق‌العاده نسبت به ایشان علاقه‌مند بود. من رفتم و ایشان را به حضور رسول خدا a آوردم. در راه گاهی حسن و گاهی حسین را بغل می‌کردم. پیامبر a که علاقه مرا به ایشان دید، فرمود: «جابر! ایشان را دوست داری؟» گفتم: چگونه دوست نداشته باشم با آنکه علاقه شما را به آنان می‌بینم. پس فرمود: «آیا از مقام و فضل ایشان به تو خبر بدهم؟ گفتم: پدر و مادرم به قربانت، بفرمایید.

پیامبر a فرمود: «خدا چون خواست مرا بیافریند، مرا به صورت نطفه سفید و پاکیزه‌ای در پشت حضرت آدم S قرار داد و همواره آن را از پشتی پاک در رحمی طاهر قرار می‌داد تا اینکه به حضرت نوح و حضرت ابراهیم (ع) رسید و از ایشان به عبدالمطلب منتقل شد. در این دوران طولانی، خدا من و اجدادم را از آلودگی جاهلیت حفظ فرمود. سپس این نطفه را در پشت عبدالمطلب به دو قسمت کرد، نیمی را در پشت عبدالله نهاد و از آن مرا خلق کرد و نیمی را در پشت ابوطالب قرار داد و از آن علی را آفرید و پیامبری را به من و وصایت را به علی S خاتمه داد. یک بار دیگر این دو نطفه جمع شده و از آن حسن و حسین (ع) را آفرید و به وسیله ایشان فرزندی پیامبر خاتمه یافت و نسل مرا در ایشان قرار داد. آنکه شهرهای کفر را فتح و زمین را پس از پر شدن از جور پر از عدل می‌کند، در پشت ایشان قرار داد؛ پس اینان دو پاک و پاک کننده‌اند و دو سید اهل بهشت‌اند. خوشا به حال آنکه ایشان و پدر و مادرشان را دوست بدارد، و وای بر کسی که ایشان را دشمن دارد».

جابر در مزار شهدای کربلا در اربعین حسینی

از مواردی که دلیل بر ارادت فوق العاده و اخلاص جابر بن عبدالله به امیرالمؤمنین S و خاندان عصمت و طهارت S است، زیارت او در اولین اربعین امام حسین S در کربلاست و شرح جریان این زیارت ارزشمند، بدین قرار است:

اعمش از عطیه کوفی (عوفی) نقل می‌کند که گفت: »به اتفاق جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت قبر امام حسین S به کربلا مشرف شدیم چون بدان محل متبرک رسیدیم، جابر مراسم تشرف و زیارت را به جای آورد، ابتدا در آب فرات غسل کرد، لباس تمیز به تن نمود، با بوی خوشی که همراه داشت، بدن خود را معطر کرد و در حالی که گام‌های خود را کوتاه برمی‌داشت و ذکر خدا بر لب داشت قدم بر می‌داشت تا به قبر مطهر حضرت ابا عبد الله سید الشهدا S رسید و چون جابر نابینا بود به من گفت: دست مرا بر تربت مقدس قبر بگذار؟ من دست او را روی قبر مطهر گذاشتم، اما همین که دست خود را روی قبر گذاشت، گویا غصه عالم در دل او راه یافت و به یاد خاطره جانگداز شهادت عزیزان پیامبر و علی و فاطمه S افتاد، غش کرد و بیهوش روی قبر افتاد؛ فورا چند قطره آب بر چهره جابر پاشیدم او به هوش آمد، همین که به هوش آمد با ادای احترام فریادی از دل سر داد و گفت: «ای حسین، ای حسین، ای حسین، آیا دوست جواب دوستش را نمی‌دهد؟»؛ بعد جابر، جوابی به خود داد که دل هر شنونده‌ای را می‌سوزاند و این‌گونه به آن حضرت خطاب کرد و گفت: «ای حسین، چه طور می‌توانی جواب بدهي در حالی که رگ‌های تن و گردن تو بریده شده و با خون گلویت آغشته گردیده است؟ چگونه می‌توانی پاسخ دهی در حالی که میان سر و بدنت جدایی افتاده است؟ (و سرت بر فراز نیزه به کوفه و شام برده شده است). ای حسین، من شهادت می‌دهم همانا تو فرزند پیامبر خدا و فرزند سید اوصیا، و فرزند همگام تقوا و برگزیده هدایت و پنجمین نفر اصحاب کساء، و فرزند بزرگ جانشینان و زاده فاطمه زهرا سیده زنان عالمیان هستی»؛ سپس افزود: «چرا چنین نباشی در حالی که تو از دست رسول خدا a غذا خوردی و در بستر و دامان پرهیزکاران پرورش یافتی و از سینه ایمان شیر نوشیدی و با اسلام از شیر گرفته شدی، پس تو پاک و پاکیزه زیستی و پاک و پاکیزه از دنیا رفتی، اما دل‌های مؤمن در غم فراق تو دردمند و ناراحت است و در پاکیزگی و نیکویی تو شک و تردیدی ندارند؛ پس سلام خدا و رضوان او بر تو باد. ای حسین، من شهادت می‌دهم تو در راهی شهید شدی که برادرت یحیی بن زکریا در آن راه به شهادت رسید».

جابر سپس با قلبی اندوه‌بار، به دور قبر اباعبدالله الحسین S گردید و سپس به نزد قبور سایر شهدا و سربازان فداکار صحنه خونین کربلا آمد و آنان را مورد توجه قرار داد و گفت: «درود بر شما ای ارواح پاکی که سالار شهیدان حسین S را در میان خود گرفته و با جان خویش از او حمایت کردید و اكنون کنار قبر او آرمیده‌اید. من شهادت می‌دهم شما با خون خود نماز را به پاداشتید و به اسلام حیات تازه دادید و با عمل خود، امر به معروف و نهی از منکر نمودید. (و این دو اصل مهم اسلامی را زنده کردید) و با کافران و ملحدان جهاد کردید و عبودیت و بندگی خود را با جان‌فشانی به مرحله یقین رساندید. به خداوندی که محمد a را به پیامبری مبعوث کرد و به حق رهنمون بود ما با شما در راه سعادت بخش و در آن‌چه انجام داده‌اید، شریکیم».

جابر و حجاج بن یوسف

جابر در نقل فضائل امام علی S بسیار جدی و کوشا بود و به همین دلیل وقتی حجاج بن یوسف ثقفی بر مدینه تسلط یافت، جابر و عده‌ای را به جرم طرفداری و دوستی علی بن ابی‌طالب S شکنجه و آزارهای گوناگون داد.

نقل شده، هنگامی که عبدالله زبیر در مقابل عبدالمک مروان به دعوی خلافت قیام کرد، عبدالملک، حجاج بن یوسف را برای دستگیری وی به مکه فرستاد. عبدالله به خانه کعبه پناه برد و حجاج خانه کعبه را آتش زد و پس از دستگیری ابن زبیر حکومت مکه و مدینه بر او مسلم شد. پس از آنکه مسجد را از سنگ‌ها و خون‌ها پاک کرد، به مدینه رفت و یک ماه یا بیشتر در مدینه توقف کرد و مردم مدینه را به جرم کشتن عثمان به شکل‌های گوناگون آزار داد. از جمله با مُهری فلزی و گداخته دست جابر بن عبدالله انصاری، آن صحابی بزرگ و یار باوفای پیامبر اسلام a و همین طور گردن انس بن مالک را مُهر کرد. او سهل بن سعد را ‌طلبیده و به او گفت: «چرا امیرمؤمنان عثمان را یاری نکردی؟» سهل گفت: «به وی کمک کردم». حجاج گفت: «دروغ می‌گویی» و سپس دستور داد گردن او را هم مُهر زدند .

سرانجام جابر

جابر در ۹۴ سالگی و در سال ۷۴ یا ۷۸ هجری در مدینه وفات کرد و ابان بن عثمان، حاکم مدینه، بر او نماز خواند.

جستارهای وابسته

• عبدالله بن عمرو بن حرام (پدر)
• دانش تفسیر قرآن
• مفسران اهل سنت

منابع

1. عباسی، حبیب، مقاله «جابر بن عبدالله انصاری»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲
2. ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی ج۱
3. دین‌پرور، سیدجمال‌الدین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
4. محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین