جابر بن عبدالله انصاری در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث جابر بن عبدالله انصاری است. جابر بن عبدالله انصاری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: جابر بن عبدالله انصاری در قرآن - جابر بن عبدالله انصاری در تاریخ اسلامی - جابر بن عبدالله انصاری در معارف و سیره حسینی - پرسش مرتبط ندارد

جابر بن عبدالله انصاری از قبیله خزرج است. او در پیمان عقبه دوم همراه پدرش با پیامبر (ص) بیعت کرد. آیاتی درباره بیعت کنندگان در عقبه به عنوان نخستین مسلمانان یثربی نازل شده است. او همچنین در شأن نزول برخی از آیات دیگر نیز قرار دارد، مانند آیه ارث خواهر و برادر و....

مقدمه

وی فرزند عبدالله بن عمرو بن حرام از قبیله خزرج، تیره بنی سلمه است. کنیه وی را به اختلاف ابومحمد، ابوعبدالله و ابوعبدالرحمن نوشته‌اند؛ اما ابوعبدالله شهرت بیشتری دارد. مادر جابر، انیسة بنت عقبة بن عدی بن سنان نیز خزرجی و از تیره بنی‌سلمه است.

از دوران پیش از اسلام جابر اخباری در دست نیست. نخستین گزارش از او، مربوط به پیمان عقبه دوم (سال ۱۳ بعثت) است که در آن جابر همراه پدرش عبدالله در کاروان ۷۰ نفری یثربیان حضور داشت و با پیامبر (ص) بیعت کردند. پدر جابر در آن جمع به عنوان یکی از نقبای دوازده گانه انصار برگزیده شد. به موجب خبری، در این پیمان، جابر خردسال‌ترین فرد در میان بیعت کنندگان بود. با توجه به سال وفات و مدت عمر جابر وی احتمالاً در آن زمان ۱۶ ساله بوده است.

درباره بیعت کنندگان در عقبه به عنوان نخستین مسلمانان یثربی، آیاتی از جمله ﴿وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَمِيثَاقَهُ الَّذِي وَاثَقَكُمْ بِهِ إِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ﴾؛، ﴿وَلَقَدْ كَانُوا عَاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لَا يُوَلُّونَ الْأَدْبَارَ وَكَانَ عَهْدُ اللَّهِ مَسْئُولًا﴾. و ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا﴾ ؛ ﴿وَالسَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ وَالْأَنْصَارِ وَالَّذِينَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسَانٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ وَأَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي تَحْتَهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾ و ﴿إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرَاةِ وَالْإِنْجِيلِ وَالْقُرْآنِ وَمَنْ أَوْفَى بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذِي بَايَعْتُمْ بِهِ وَذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾. و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا أَنْصَارَ اللَّهِ كَمَا قَالَ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ لِلْحَوَارِيِّينَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ فَآمَنَتْ طَائِفَةٌ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَكَفَرَتْ طَائِفَةٌ فَأَيَّدْنَا الَّذِينَ آمَنُوا عَلَى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظَاهِرِينَ﴾. نازل شد.

جابر تا زمانی که پدرش زنده بود، به رغم تمایل به شرکت در غزوه‌های رسول خدا (ص)، از این رو که پدرش او را سرپرست خواهرانش قرار داده بود، در نبردهای بدر و اُحد حضور نداشت. هرچند گزارش‌هایی از شرکت او در نبرد بدر و آبرسانی به رزمندگان ارائه شده اما این اخبار را برخی سیره‌نویسان انکار کرده‌اند. جابر نتوانست در اُحد شرکت کند؛ اما عبدالله بن ابی و همراهانش را که به بهانه بی‌اعتنایی پیامبر به نظرشان از اُحد بازگشته بودند، نکوهش کرد و آنان را به حفظ دین، پیامبر (ص) و سرزمین خود فرا خواند. پدر جابر در این نبرد به شهادت رسید. برخی نخستین شهید این غزوه را وی دانسته‌اند.

پیامبر (ص) قبل از بازگشت به مدینه با توجه به رفاقت و خویشاوندی او و عمرو بن جموح دستور داد آن دو را در یک قبر دفن کنند. به نقل از خود جابر چون پدرش شهید شد نزد جنازه او آمد و خواست با کنار زدن روانداز، صورتش را ببوسد؛ ولی برخی صحابه او را از این کار نهی کردند؛ اما رسول خدا (ص) که نظاره‌گر این ماجرا بود از کار جابر نهی نکرد؛ همچنین به نقل از جابر، مادرش جنازه پدر و دایی وی را برای بردن به شهر بر ناقه‌ای نهاد؛ اما در این هنگام منادی رسول خدا (ص) صدا زد که کشته شدگان را در محل نبرد به خاک بسپارند، از این رو در همانجا دفن شدند. در زمان حکومت معاویه، وی درصدد جاری ساختن چشمه‌ای در احد برآمد و اعلام شد که هرکس شهیدی در آنجا دارد حاضر گردد. جابر بعد از سال‌ها جنازه پدر را تازه یافت که خون از جسدش جاری بود. حسب نقل برخی مفسران از جابر، آیه ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾ در پی آن نازل شد که پیامبر (ص) به جابر نظر افکند و او را غمناک دید و چون از علت آن پرسید، جابر شهادت پدر، بدهکاری و بقای چند دختر را علت آن دانست. رسول خدا (ص) فرمود: ای جابر! آیا به تو بشارت ندهم که پدرت از خداوند خواست به دنیا باز گردد و دوباره در راه خدا شهید شود؟ البته قول مشهور شأن نزول این آیه را چنین دانسته‌اند که در پی نبرد احد که مسلمانان با خیل شهدا و تبلیغات سوء منافقان روبه رو شدند که می‌‌گفتند: اگر شما همانند ما در جنگ شرکت نمی‌کردید کشته نمی‌شدید، آرزو داشتند که از حال شهیدانشان آگاه شوند. خداوند این آیه را در پاسخ به آنان و درباره مقام شهیدان نازل کرد که ایشان زنده‌اند و نزد پروردگارشان روزی داده می‌‌شوند.

جابر پیش از غزوه حمراء الاسد که بلافاصله پس از نبرد اُحد برای تعقیب سپاه قریش انجام شد از پیامبر (ص) درباره عزیمت به جنگ یا ماندن نزد خواهرانش پرسید. دستور آن حضرت این بود که برای آنان سرپرستی قرار دهد و در این غزوه شرکت کند، از این رو آن حضرت را همراهی کرد و این نخستین غزوه‌ای بود که جابر در آن حضور یافت. آیه ﴿الَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِلَّهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَا أَصَابَهُمُ الْقَرْحُ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾ به مناسبت این غزوه نازل شد و طی آن از پاسخ مثبت مسلمانان (از جمله جابر) به فرمان خدا و رسولش قدردانی و برای ایشان اجر عظیم قائل شد، همچنین در آیات ﴿الَّذِينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ إِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ إِيمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ﴾، ﴿فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَفَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللَّهِ وَاللَّهُ ذُو فَضْلٍ عَظِيمٍ﴾ که در ارتباط با غزوه حمراءالاسد دانسته شده، ایمان و شجاعت پیامبر و اصحابش ستوده شده است.

جابر با زنی به نام سهیمه (شمیمه) دختر مسعود بن اوس ازدواج کرد. جابر در دیگر غزوه‌ها نیز شرکت داشت که تعداد آنها را ۱۶،۱۸ و ۱۹ غزوه برشمرده‌اند. به نقل از خود جابر او جز در نبردهای بدر و اُحد در همه غزوه‌ها حضور داشته است. به هنگام حفر خندق (سال پنجم هجری) وقتی برخی از مسلمانان با صخره‌ای روبه رو و از کندن آن عاجز شدند، برای حل مشکل جابر را نزد رسول خدا (ص) فرستادند که با دعای آن حضرت مشکل برطرف شد. در این غزوه جابر که خانه‌اش نزدیک خندق بود، رسول خدا (ص) را برای اطعام، مهمان خود کرد و به رغم کمی غذا پیامبر (ص) با صحابه گروه گروه به منزل او وارد شده، غذا خوردند و طعام برکت یافت. جابر در غزوه حدیبیه (سال ششم هجری) حضور داشت و از اصحاب بیعت رضوان بود. وی حاضران در آن را ۱۴۰۰ تن برشمرده است، نیز از جابر نقل شده که ما با رسول خدا (ص) بیعت کردیم که تا پای جان از آن حضرت حمایت کنیم و تنها جدّ بن قیس با پنهان کردن خود در این بیعت حاضر نشد. آیه ﴿لَقَدْ رَضِيَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِينَ إِذْ يُبَايِعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِينَةَ عَلَيْهِمْ وَأَثَابَهُمْ فَتْحًا قَرِيبًا﴾ به این بیعت اشاره دارد. در این آیه خداوند خشنودی خود را از بیعت کنندگان بیان می‌‌دارد.

درباره حضور جابر در غزوه خیبر گزارش‌هایی متفاوت نقل شده است. مطابق نقلی از خود جابر، وی از کسانی بود که در آن نبرد خمره‌های شراب یهود را می‌‌شکست؛ اما در مقابل، گزارشی از غیبت جابر در این غزوه ارائه شده است که پیامبر (ص) برای او سهمی همانند حاضران در نظر گرفت. کسانی که قائل به عدم حضور او هستند، برای عدم همراهی او با سپاه اسلام علتی ذکر نکرده‌اند. اخبار فراوان گزارش شده از جابر از جمله کنده شدن درِ دژ به دست علی (ع) حاکی از حضور جابر در این غزوه است. جابر شمار سپاه اسلام را در حدیبیه ۱۴۰۰ تن دانسته است. از حضور جابر در غزوه تبوک (سال نهم هجری) نیز یاد شده است.

جابر و روایات شأن نزول

1. به نقل برخی مفسران از جابر، رسول خدا (ص) وی و گروهی را به سریه‌ای (خبط) فرستاد و بر اثر تاریکی نتوانستند قبله را تشخیص دهند و هر یک نظری دادند. چون صبح شد، خلاف جهتی که نماز خوانده بودند ثابت شد. وقتی از سفر بازگشتند از پیامبر (ص) در این باره پرسیدند. آن حضرت سکوت کرد و آیه ﴿وَلِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾ نازل و حکم آن مشخص شد. شأن نزول‌های دیگری نیز برای آیه ذکر شده است.
2. به نقل سدّی، جابر دختر عمویی مطلّقه داشت. پس از انقضای عده شوهرش قصد رجوع به وی را داشت و زن نیز راضی بود؛ اما جابر (که خود را ولیّ او می‌‌دانست) در اعتراض به طلاقش با رجوع او مخالفت می‌‌کرد. آیه ﴿وَإِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ فَبَلَغْنَ أَجَلَهُنَّ فَلَا تَعْضُلُوهُنَّ أَنْ يَنْكِحْنَ أَزْوَاجَهُنَّ إِذَا تَرَاضَوْا بَيْنَهُمْ بِالْمَعْرُوفِ ذَلِكَ يُوعَظُ بِهِ مَنْ كَانَ مِنْكُمْ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكُمْ أَزْكَى لَكُمْ وَأَطْهَرُ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾ در این باره نازل شد و از منع اولیای زن مطلّقه که مانع رجوع شوهر به همسرش بودند، نهی کرد و چنین رجوعی را پس از سپری شدن عدّه و با رضایت طرفین بی‌مانع و چنین عملی را مایه پاکی دانست. شأن نزول‌های دیگری نیز برای این آیه ذکر شده است. بی‌تردید برادر و پسر عمو در فقه شیعه هیچ‌گونه ولایتی بر خواهر و دختر عموی خود ندارند. شاید در جاهلیت چنین حقی به غالب بستگان نزدیک داده می‌‌شد که در ازدواج زنان و دختران خویشاوندان دخالت کنند.
3. مفسران به نقل خود جابر آورده‌اند که پیامبر (ص) در بستر بیماری و در حال بی‌هوشی جابر از وی عیادت کرد و پس از وضو گرفتن مقدار مانده آب را بر روی جابر پاشید و او پس از بهبودی عرض کرد: ای رسول خدا! تکلیف اموال من پس از درگذشتم چیست؟ پیامبر (ص) سکوت کرد. چیزی نگذشت که آیات ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الأُنثَيَيْنِ فَإِن كُنَّ نِسَاء فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَإِن كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلأَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ إِن كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَإِن لَّمْ يَكُن لَّهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلأُمِّهِ الثُّلُثُ فَإِن كَانَ لَهُ إِخْوَةٌ فَلأُمِّهِ السُّدُسُ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِي بِهَا أَوْ دَيْنٍ آبَاؤُكُمْ وَأَبْنَاؤُكُمْ لاَ تَدْرُونَ أَيُّهُمْ أَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَرِيضَةً مِّنَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا حَكِيمًا وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّهُنَّ وَلَدٌ فَإِن كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِن لَّمْ يَكُن لَّكُمْ وَلَدٌ فَإِن كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُم مِّن بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِن كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلالَةً أَو امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا السُّدُسُ فَإِن كَانُواْ أَكْثَرَ مِن ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاء فِي الثُّلُثِ مِن بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِّنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ ﴾ مشهور به "آیه میراث" نازل شد و سهم وارث را مشخص کرد. خداوند در آیه نخست حکم طبقه اول وارثان (فرزندان، پدران و مادران) را که بر دیگر خویشاوندان مقدم هستند و در آیه بعدی چگونگی ارث زن و شوهر از یکدیگر را بیان کرده است.
4. برخی مفسران به نقل از جابر آورده‌اند که وی بیمار شد و به رسول خدا (ص) عرض کرد: وارث من فقط خواهرانم (به تعداد ۷ یا ۹ نفر) هستند. میراث آنها چگونه است؟ آیا برای آنان به ثلث (یا ثلثین) وصیت نکنم؟ آیه ﴿يَسْتَفْتُونَكَ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِي الْكَلَالَةِ إِنِ امْرُؤٌ هَلَكَ لَيْسَ لَهُ وَلَدٌ وَلَهُ أُخْتٌ فَلَهَا نِصْفُ مَا تَرَكَ وَهُوَ يَرِثُهَا إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهَا وَلَدٌ فَإِنْ كَانَتَا اثْنَتَيْنِ فَلَهُمَا الثُّلُثَانِ مِمَّا تَرَكَ وَإِنْ كَانُوا إِخْوَةً رِجَالًا وَنِسَاءً فَلِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ أَنْ تَضِلُّوا وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾ مشهور به آیه "فرایض" نازل شد و حکم میراث آنان را روشن ساخت. به عقیده برخی مفسران، این آخرین آیه ای است که درباره احکام اسلام بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. این آیه مقدار ارث برادران و خواهران را بیان می‌‌کند و بر خلاف آیه ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصِينَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَإِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَيْنٍ وَإِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً أَوِ امْرَأَةٌ وَلَهُ أَخٌ أَوْ أُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَإِنْ كَانُوا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ فَهُمْ شُرَكَاءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصَى بِهَا أَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَارٍّ وَصِيَّةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِيمٌ حَلِيمٌ﴾ که ناظر به ارث برادران و خواهران مادری است، آیه مورد بحث درباره برادران و خواهران پدری و مادری یا پدری سخن می‌‌گوید.
5. برپایه نقلی، جابر دختر عمویی نابینا و بی‌بهره از جمال داشت که اموالی از پدرش به ارث برده بود. جابر از ازدواج با او کراهت داشت و از ازدواج وی با فردی دیگر به سبب احتمال از دست رفتن میراثش بیم داشت، از این رو از پیامبر (ص) در این باره پرسید و آیه ﴿وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِهِ عَلِيمًا﴾ نازل شد. در گزارش دیگری آمده است که در پی پرسش جابر درباره ارث بردن زن نابینا و زشترو این آیه نازل شد و سخن رسول خدا (ص) را درباره ارث بردن چنین زنی تأیید کرد.

مناقب جابر

جابر مناقبی فراوان داشت، ترمذی و مبارکفوری بابی در مناقب او دارند. بنا به نقلی رسول خدا (ص) در لیله البعیر (شبی که جابر مرکبش را به پیامبر فروخت و شرط کرد تا مدینه پشت سر آن حضرت بر مرکبش سوار باشد) ۲۵ بار برای وی استغفار کرد. ابن سعد استغفار پیامبر برای جابر را در غزوه ذات الرقاع (سال چهارم هجری) دانسته و یادآور شده است که آن حضرت در این غزوه از وام‌های پدرش پرسید؛ نیز نقل شده که رسول خدا (ص) جابر را بر مرکبش سوار کرد و از آن حضرت ۷۰ حدیث شنید که کسی نشنیده بود. در گزارشی مربوط به نبرد خندق آمده است که جابر رسول خدا (ص) را برای اطعام دعوت کرد و چون حاضران زیاد بودند و طعام اندک بود، برکت یافت و با دعای آن حضرت، گوسفند ذبح شده نیز دوباره زنده شد.

جابر پس از رحلت پیامبر (ص)

او از حامیان و یاران امام علی (ع) بود و بنا به نوشته برخی، شیعیان عقیده دارند که جابر جزو ۱۲ نفری است که پس از رحلت رسول خدا (ص) مرتد نشدند. از مشارکت جابر در رویدادهای عصر سه خلیفه نخست اطلاع اندکی موجود است. وی در عصر خلیفه اول به همراه خالد بن ولید در فتوحات شام شرکت داشت؛ نیز در خلافت عمر در نبرد قادسیه (سال ۱۵ هجری) حضور داشت و از سوی عمر، عریف (بزرگ و سرشناس) قبیله خود بود. به موجب خبری، جابر در ماجرای قیام بر ضدّ عثمان، میان معترضان مصری و عثمان، میانجیگری کرد. در دوران خلافت امیرمؤمنان (ع) جابر از یاران ویژه آن حضرت بود. او را از اعضای گروه "شُرطة الخَمیس" دانسته‌اند که فدایی آن حضرت بوده‌اند. وی در نبرد صفین حضور داشت. شرکت او در نبرد نهروان نیز گزارش شده است. او در پاسخ پرسشی درباره جنگ‌های آن حضرت گفت: جز کافر در حقانیت جنگ‌های او شک نمی‌کند.

جابر و بنی امیه

وی خلافت چند تن از امویان را درک کرد. گویند: در یورش سپاه معاویه به فرماندهی بسر بن ارطأه به مدینه (سال ۴۰ هجری) که با غارت و تهدید و بیعت گرفتن برای معاویه توأم بود و در پی جابر برای بیعت فرستاد، جابر نزد ام سلمه (همسر رسول خدا) رفت و ترس از کشته شدن خود را یادآور شد و بیعت با معاویه را نیز گمراهی خواند و نظر وی را جویا شد. ام‌سلمه گفت: در این صورت بیعت شما همانند عمل اصحاب کهف خواهد بود که به رغم میل خود با قومشان در اعیاد شرکت می‌‌کردند و به هیئت آنان درمی آمدند، از این رو جابر نزد فرمانده سپاه بنی امیه رفت و به اکراه با معاویه بیعت کرد. بنا به گزارشی هنگامی که معاویه در طلب عصا و منبر رسول خدا (ص) برآمد تا آنها را به دمشق ببرد، جابر و ابوهریره نزد او رفته، به وی گوشزد کردند که آنها از جای خود تغییر داده نشوند، از این رو معاویه از تصمیم خود منصرف شد؛ نیز در جریان تهاجم سپاهیان یزید به مدینه در حالی که قادر به دیدن جایی نبود، سخنی را از پیامبر (ص) برای لشکریان شام روایت کرد که هرکس اهل مدینه را بترساند قلب مرا ترسانده است. سپاه اموی خواستند او را بکشند؛ اما مروان بن حکم اموی مانع آنان شد و دستور داد وی را به خانه‌اش برده، در را به روی او ببندند. گزارشی از سفر جابر به مصر در دهه ۵۰ ارائه شده است.

هنگامی که حصین بن نمیر در پی مرگ مسلم بن عقبه (مُسْرف) و پس از کشتار مردم مدینه در واقعه حره به فرماندهی سپاه یزید منصوب و برای جنگ با ابن زبیر عازم مکه شد و آن را به منجنیق بست، ابن زبیر اطراف کعبه را ویران کرد و چون به خانه خدا نیز آسیب وارد شد، برای تخریب کعبه و بازسازی آن مشورت کرد. جابر و عبدالله بن عمر به تخریب آن نظر دادند؛ اما عبدالله بن عباس موافق نبود. ابن زبیر کعبه را تخریب و دوباره آن را بنا کرد. در ماجرای یورش حبیش بن دلجه در زمان عبدالملک بن مروان به مدینه (سال ۶۵ هجری)، او در پی جابر فرستاد و از وی خواست با عبدالملک به عنوان خلیفه بیعت کند و با خدا پیمان ببندد که به بیعتش وفادار بماند و تهدید کرد که در صورت خودداری خون وی را خواهد ریخت. جابر بیعت با او را کاری دشوار برشمرد و گفت: با وی با همان شرطی که با رسول خدا (ص) در حدیبیه بیعت کردیم (نگریختن) بیعت می‌‌کنم. به موجب نقلی عبدالملک در سفر حج ۵۰۰ درهم به جابر بخشید و او پذیرفت. در این ملاقات، جابر حرمت شهر مدینه را که رسول خدا (ص) آن را "طیبه" نامیده یادآور شد و از عبدالملک خواست به اهل آن شهر که محصور هستند رسیدگی کرده، حق خویشاوندی را به جای آورد؛ اما این سخن بر عبدالملک ناگوار آمد و از جابر روی برگرداند؛ ولی جابر همچنان بر خواسته خود اصرار می‌‌ورزید تا اینکه جابر را پسرش بنا به اشاره ندیم عبدالملک به سکوت دعوت کرد. جابر، انس بن مالک و سهل بن سعد از کسانی بودند که حَجّاج بن یوسف جهت تحقیر آنان همانند اهل ذمه بر دستان یا بر گردنشان مهر نهاد. وی جابر را به لعن امام علی (ع) دستور داد و تهدید کرد در صورت امتناع دست و پایشان را قطع خواهد کرد. به نقل از جابر وی بر حَجّاج وارد شده و بر او سلام نکرده است. با توجه به حکمرانی حَجّاج در حجاز، جابر وصیت کرده بود که وی بر جنازه‌اش نماز نخواند. جابر همچنین به استخفاف حَجّاج نسبت به قبر رسول خدا (ص) و منبر او عکس‌العمل نشان داد.

جابر و اهل بیت (ع)

وی از پیشگامان رجوع به امام علی (ع) بود و در مدینه می‌‌گشت و می‌‌گفت: "عَلِيٌّ خَيْرُ اَلْبَشَرِ"، ای گروه انصار! فرزندانتان را با حبّ علی (ع) ادب کنید و این در حالی بود که ضدّ آن حضرت تبلیغات فراوانی صورت می‌‌گرفت. به نقل از جابر آمده است که ما منافقان را با بغض امیرمؤمنان (ع) می‌‌شناختیم و از پیامبر (ص) روایت می‌‌کرد که دارنده بغض علی (ع) وارد حوض کوثر نمی‌شود، نیز جابر ناقل روایت نجوای پیامبر (ص) با مولی الموحدین، علی (ع) در غزوه طائف است. از او نقل شده که نزد رسول خدا (ص) بودیم. علی (ع) وارد شد و پیامبر (ص) فرمود: «هَذَا وَ شِيعَتَهُ هُمُ اَلْفَائِزُونَ». دیگر احادیث مشهور او درباره امیرمؤمنان و اهل بیت (ع) عبارت‌اند از: حدیث لوح، حدیث قتال علی (ع) با ناکثین، قاسطین و مارقین، حدیث منزلت، تعداد امامان، روایت غدیر، حدیث شجره، حدیث سدّ باب، روایت غیبت امام زمان (ع) و اینکه قائم از فرزندان رسول خداست و این حدیث که هرکس بغض اهل بیت (ع) را داشته باشد روز قیامت یهودی محشور می‌‌شود. جابر از اصحاب امامان نخستین بود. به نقل خود جابر، پیامبر (ص) به او فرمود: زنده می‌‌مانی تا فردی از فرزندانم را که شبیه من و نامش نام من است می‌‌بینی. سلام مرا به او برسان. جابر که می‌‌ترسید سنش بالا رفته، رحلت کند، می‌‌گفت: باقر! باقر! کجایی، تا اینکه آن حضرت را ملاقات کرد و دست و پایش را بوسید و سلام رسول خدا (ص) را به وی رساند. جابر نخستین زائر حسینی بود که در اربعین سیدالشهداء (ع) با حالتی پریشان به زیارت آن حضرت نائل آمد.

علم جابر

وی فردی دانشمند بود و افزون بر کنجکاوی در عصر رسول خدا (ص) و فرا گرفتن علوم بسیاری از آن حضرت و برخی صحابه برجسته، پس از رحلت آن حضرت نیز پیوسته در پی فراگیری علم بود، چنان که گفته شده: او در خصوص شنیدن حدیث قصاص به مصر رفت تا آن را از عبدالله بن انس (انیس) بشنود، از این رو او را حافظ سنت نبوی و مکثر در حدیث خوانده‌اند. گفته شده: رسول خدا کلماتی از جبرئیل را به وی آموخت. جابر در زمان خود از مفتیان مدینه بود. سهم جابر در گزارش‌های حوادث صدر اسلام فراوان است. او از پیشروان در تفسیر و از راویان مشهور حدیث نبوی است و از او ۱۵۴۰ حدیث نقل شده و دارای مسند است. نسخه خطی مسند جابر به روایت عبدالله بن احمد بن حنبل در خزانة الرباط (در مغرب) موجود است. جابر در مدینه حلقه درسی داشت. از هشام بن عمرو، نقل شده که جابر را دیدم که در مسجد دور او را احاطه کرده بودند و از او روایت می‌‌شنیدند. از جابر کسان بسیاری از جمله سعید بن مسیب، عطاء، حسن بصری و شعبی حدیث نقل کرده‌اند. مزی و ابن عساکر نام ناقلان احادیث جابر را ثبت کرده‌اند.

جابر بن عبدالله در عین حال که خود از مفسران، فقها و محدثان مشهور بود، بسیار متواضع بود، چنان که وقتی از درگذشت ابن عباس اطلاع یافت وی را داناترین و حلیم‌ترین مردم معرفی کرد. ابن عساکر به پاره‌ای از سخنان حکمت‌آمیز جابر اشاره کرده است. جابر در اواخر عمر به مکه کوچ کرد؛ اما دوباره به مدینه بازگشت و در آن شهر که زادگاهش بود درگذشت. او به هنگام مرگ، نابینا بود و آخرین فرد از صحابه مدنی بود که درگذشت؛ اما برخی سهل بن سعد را آخرین صحابه درگذشته در مدینه دانسته‌اند و جابر را آخرین فرد از اهل عقبه برشمرده‌اند که رحلت کرد. وفات جابر به اختلاف سال‌های ۶۸۷۴،۷۷،۷۸ و ۷۹ ذکر شده است. او به هنگام رحلت حدود ۹۰ یا ۹۴ سال سن داشت و ابان بن عثمان اموی حاکم مدینه بر جنازه‌اش نماز گزارد. به نقلی نماز گزارنده بر وی حجّاج بن یوسف بوده است، اما این گزارش، با خبری که می‌‌گوید: جابر وصیت کرده بود حَجّاج بر او نماز نخواند سازگاری ندارد، ضمن آنکه به هنگام وفات جابر، حجّاج در عراق بوده است. شاید او برای حج آمده و مصادف با درگذشت جابر بوده است. دو پسر جابر، محمد و عبدالرحمن از همسرش شمیمه بنت مسعود بن اوس از راویان حدیث بودند که از سوی اهل حدیث تضعیف شده‌اند. دیگر پسر جابر محمود بود. از نسل جابر کسانی به افریقیه مهاجرت کردند، نیز در بخارا و ایران برخی از نسل او حضور دارند. شیخ مرتضی انصاری از تبار جابر است. نظر به شخصیت برجسته جابر، تک نگاشته‌هایی درباره او به نگارش درآمده‌اند.

منابع

1. سامانی، سید محمود، مقاله «جابر بن عبدالله انصاری»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹