حارث بن حصیره ازدی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حارث بن حصیره ازدی است. حارث بن حصیره ازدی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حارث بن حصیره ازدی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حارث بن الحصیرة الأزدی، در سند پنج روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از بصائر الدرجات و تفسیر فرات الکوفی واقع گردیده است:

«وَ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ قَاسِمٍ قَالَ أَخْبَرَنَا عُبَادَةُ يَعْنِي ابْنَ زِيَادٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ كَثِيرٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنْ أَبِي صَادِقٍ عَنْ رَبِيعَةَ بْنِ نَاجِذٍ عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَا عَلِيُّ إِنَّ فِيكَ مَثَلًا مِنْ عِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ إِنَّ الْيَهُودَ أَبْغَضُوهُ حَتَّى بَهَتُوهُ وَ إِنَّ النَّصَارَى أَحَبُّوهُ حَتَّى جَعَلُوهُ إِلَهاً وَ يَهْلِكُ فِيكَ رَجُلَانِ مُحِبٌّ مُفْرِطٌ وَ مُبْغِضٌ مُفْتَرٍ».

شرح حال راوی

مقصود از عنوان مذکور، أبو النعمان الحارث بن الحصیرة الأزدی الأسدی الکوفی است که در رجال برقی و رجال طوسی از وی یاد گردیده و در رجال کشی در عنوان أبو ایوب الأنصاری یک روایت از وی گزارش شده و مستقل از او نام برده نشده، چنان که در رجال نجاشی و الفهرست شیخ طوسی نیز از او یاد نگردیده است، چون وی دارای اثر علمی نبوده است و موضوع این دو کتاب، یادکرد راویان صاحب اثر است؛ ولی در بیشتر کتب رجالی اهل سنت، عنوان شده است و در اسناد روایات نیز با عناوین مختلفی مانند الحارث بن الحصیرة الأسدی، الحارث بن الحضیرة الأزدی، الحارث بن الحصیرة الأزدی، الحارث بن حضیرة الأسدی الأزدی، الحرث بن الحصیرة المزنی، الحارث بن الحصیرة، الحارث بن الحصرة، الحارث بن الحضیرة، الحارث بن الخضیرة، الحرث بن الحصیرة و الحارث واقع شده است.

در کتب رجالی، بیشتر به جرح و تعدیل راوی پرداخته می‌شود و به ابعاد و شئون دیگرش کمتر اشاره می‌شود، از این رو گزارش مختصری از حارث بن حصیرة در کتب رجالی آمده؛ لکن از تتبع احادیث وی در منابع مختلف تاریخی و حدیثی فهمیده می‌شود که ایشان از زعما و بزرگان شیعه و از محدثان و مورخان بزرگ به شمار می‌آمده و بخشی از حوادث و اتفاقات رویداد نبرد صفین و حادثه عاشورا از طریق ایشان گزارش شده است، از این رو بعضی رجالیان سنی از وی با تعابیر «شیخ للشیعة»، «من الشیعة العنق» و «شیخاً کبیراً» یاد کردند.

یادآوری چند نکته

1. از راوی، گاه با عنوان «الحارث» و گاه با عنوان «الحرث» در اسناد روایات یاد شده، چنان که در ضبط «الحصیره» نیز در اسناد روایات، به گونه‌های «الحضیره» و «الخضیره» یاد گردیده که صحیح آن «الحصیره» است که مطابق با عنوان رجالی وی در رجال شیعه و سنی است. ابن حجر عسقلانی: "الحارث بن حصیرة بفتح المهملة وکسر المهملة بعدها الأزدی". میرداماد: بفتح الحاء وكسر الصاد المهملتين و الراء بعد الياء المثناة من تحت و الهاء أخيرا، و ربما يذكر باسقاط الهاء.
2. در رجال البرقی از راوی با وصف «الأسدی» و در رجال الطوسی با وصف «الأزدی» و در اسناد روایات، با هر دو عنوان یاد گردیده است و هر دو صحیح‌اند؛ زیرا الأزدی به جهت انتسابش به قبیله ازد است که گاه با عنوان الأسدی تعبیر می‌شود که صورت تغییر یافته ازدی است. سمعانی در عنوان الأسدی: هذه النسبة إلی الأزد فیبدلون السین من الزای. بر این اساس، دیدگاه محقق شوشتری مبنی بر صحت الأزدی و تصحیف الأسدی صحیح نیست.
3. در بعضی اسناد، از راوی با پسوند «المزنی» یاد شده است که اشتباه است؛ زیرا المزنی پسوند صباح بن یحیی است که از حارث بن حصیرة گاه با عنوان صباح بن یحیی و گاه با عنوان صباح بن یحیی المزنی و زمانی با عنوان صباح المزنی روایت کرده و در این سند، سهواً وصف حارث بن حصیرة قرار داده شده است.
4. در سند روایتی که در الامالی مفید و الکافی گزارش شده چنین آمده است: عن أبی النعمان قال: قال أبو جعفر(ع) و بعضی تصریح کردند که مقصود از أبو النعمان در سند این روایت، حارث بن الحصیرة است؛ زیرا کنیه وی «أبو النعمان» است؛ ولی این برداشت نادرست است، چون اولاً به قرینه روایت الامالی (مفید) و روایت دیگر، مراد از أبو النعمان در سند روایت الامالی و الکافی، أبو النعمان العجلی است و شگفتا که محقق الامالی (مفید) آن را نیز حارث بن الحصیرة دانسته است، در حالی که هیچ یک از رجالیان شیعه و سنی نگفته که حارث بن الحصیرة، عجلی است و در سند هیچ روایتی نیز با وصف العجلی نیامده است. ثانیاً أبو النعمان العجلی در رجال البرقی و رجال الطوسی به عنوان یک راوی مستقل از اصحاب امام باقر(ع) شمرده شده است و احتمالاً مقصود از أبو النعمان در سند روایت الکافی و الامالی (مفید)، أبو النعمان حکم بن عبدالله العجلی باشد که در کتب رجالی سنی عنوان شده و در اسناد روایات آنان نیز واقع گردیده است. 

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی، مشخص نیست؛ لکن شیخ طوسی وی را از راویان امام علی(ع) و از اصحاب امام باقر و امام صادق(ع) به شمار آورده و برقی از وی در اصحاب امام صادق(ع) نام برده است.

دیدگاه علامه شوشتری

به باور علامه شوشتری، حارث بن حصیره امام علی(ع) را ادراک نکرده، بلکه اصحاب آن حضرت را ملاقات نموده است و به واسطه آنها از آن حضرت روایت کرده و علت اینکه شیخ طوسی او را از اصحاب امام علی(ع) به شمار آورده، به استناد روایت الکافی است که ظهور در ملاقات ندارد، چنانکه از اصحاب امام صادق بودن نیز شاهدی برایش دریافت نکردم.

بررسی

۱. روایت حارث بن حصیرة از امام علی(ع):

بررسی اسناد روایات نشان می‌دهد که نقل روایت حارث از امام علی(ع) در بیشتر موارد با واسطه است؛ لکن شواهد و قرائن دیگری وجود دارند که وی زمان امام علی(ع) را ادراک کرده و از آن حضرت مستقیم روایت دارد و منحصر به روایت الکافی نیست که مورد مناقشه علامه شوشتری قرار گرفته:

أ. سخن ابن أبی حاتم: ابن أبی حاتم رازی از رجالیان بزرگ سنی است و در ترجمه پسر حارث بن حصیرة نوشته که وی به واسطه پدرش از حضرت علی(ع) روایت کرده است.

ب. نقل بعضی رخدادهای جنگ جمل و صفین؛ نمونه‌ها:

یک. "الحارث بن حصيرة قال: قدمنا البصرة مع علي فنزلنا الزاوية.

دو. عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ أَنَّ ابْنَ ذِي الْكَلَاعِ أَرْسَلَ إِلَى الْأَشْعَثِ بْنِ قَيْسٍ رَسُولًا فَقَالَ لَهُ: إِنَّ ابْنَ عَمِّكَ ذِي الْكَلَاعِ يُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ إِنْ كَانَ ذُو الْكَلَاعِ قَدْ أُصِيبَ وَ هُوَ فِي الْمَيْسَرَةِ فَتَأْذَنُ لَنَا فِيهِ. فَقَالَ لَهُ الْأَشْعَثُ أَقْرِئْ صَاحِبَكَ السَّلَامَ وَ رَحْمَةَ اللَّهِ وَ قُلْ لَهُ: إِنِّي أَخَافُ أَنْ يَتَّهِمَنِي عَلِيٌّ فَاطْلُبْهُ إِلَى سَعِيدِ بْنِ قَيْسٍ فَإِنَّهُ فِي الْمَيْمَنَةِ فَذَهَبَ إِلَى مُعَاوِيَةَ فَأَخْبَرَهُ وَ كَانَ مَنَعَ ذَلِكَ مِنْهُمْ وَ كَانُوا فِي الْيَوْمِ وَ الْأَيَّامِ يَتَرَاسَلُونَ فَقَالَ لَهُ مُعَاوِيَةُ: فَمَا عَسَيْتُ أَنْ أَصْنَعَ وَ ذَلِكَ لِأَنَّهُمْ مَنَعُوا أَهْلَ الشَّامِ أَنْ يَدْخُلُوا عَسْكَرَ عَلِيٍّ لِشَيْءٍ خَافُوا أَنْ يُفْسِدُوا أَهْلَ الْعَسْكَرِ....

سه. نَصْرٌ عَنْ عُمَرَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ وَ غَيْرِهِ قَالَ: لَمَّا قَامَ أَهْلُ الشَّامِ وَ أَهْلُ الْعِرَاقِ وَ تَوَاقَفُوا وَ أَخَذُوا مَصَافَّهُمْ لِلْقِتَالِ... وَ كَانَ عَلِيٌّ يَرْكَبُ بَغْلًا لَهُ يَسْتَلِذُّهُ فَلَمَّا حَضَرَتِ الْحَرْبُ قَالَ: ائْتُونِي بِفَرَسٍ فَأَتَوْهُ بِفَرَسٍ لَهُ ذَنُوبٌ أَدْهَمَ يُقَادُ بِشَطَنَيْنِ يَبْحَثُ الْأَرْضَ بِيَدَيْهِ جَمِيعاً لَهُ حَمْحَمَةٌ وَ صَهِيلٌ فَرَكِبَهُ وَ قَالَ: ﴿سُبْحَانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ﴾ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ.

چهار. عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ قَالَ: دَخَلَ أَبُو زَبِيبٍ بْنُ عَوْفٍ عَلَى عَلِيِّ فَقَالَ: يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ لَئِنْ كُنَّا عَلَى الْحَقِّ لَأَنْتَ أَهْدَانَا سَبِيلًا وَ أَعْظَمُنَا فِي الْخَيْرِ نَصِيباً وَ لَئِنْ كُنَّا فِي ضَلَالَةٍ إِنَّكَ لَأَثْقَلُنَا ظَهْراً وَ أَعْظَمُنَا وِزْراً أَمَرْتَنَا بِالْمَسِيرِ إِلَى هَذَا الْعَدُوِّ وَ قَدْ قَطَعْنَا مَا بَيْنَنَا وَ بَيْنَهُمْ مِنَ الْوَلَايَةِ وَ أَظْهَرْنَا لَهُمُ الْعَدَاوَةَ نُرِيدُ بِذَلِكَ مَا يَعْلَمُ اللَّهُ مِنْ طَاعَتِكَ وَ فِي أَنْفُسِنَا مِنْ ذَلِكَ مَا فِيهَا أَ لَيْسَ الَّذِي نَحْنُ عَلَيْهِ الْحَقَّ الْمُبِينَ وَ الَّذِي عَلَيْهِ عَدُوُّنَا الْغَيَّ وَ الْحُوبَ الْكَبِيرَ فَقَالَ عَلِيٌّ بَلَى شَهِدْتُ أَنَّكَ إِنْ مَضَيْتَ مَعَنَا نَاصِراً لِدَعْوَتِنَا صَحِيحَ النِّيَّةِ فِي نُصْرَتِنَا قَدْ قَطَعْتَ مِنْهُمُ الْوَلَايَةَ وَ أَظْهَرْتَ لَهُمْ الْعَدَاوَةَ كَمَا زَعَمْتَ فَإِنَّكَ وَلِيُّ اللَّهِ تَسِيحُ فِي رِضْوَانِهِ وَ تَرْكُضُ فِي طَاعَتِهِ فَأَبْشِرْ أَبَا زَبِيبٍ.. فَقَالَ لَهُ عَمَّارُ بْنُ يَاسِرٍ اثْبُتْ أَبَا زَبِيبٍ وَ لَا تَشُكَّ فِي الْأَحْزَابِ عَدُوِّ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ.

۲. روایت حارث بن حصیرة از امام باقر(ع):

«... عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْحَصِيرَةِ الْأَسَدِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: كُنْتُ دَخَلْتُ مَعَ أَبِي الْكَعْبَةَ فَصَلَّى عَلَى الرُّخَامَةِ الْحَمْرَاءِ بَيْنَ الْعَمُودَيْنِ فَقَالَ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ تَعَاقَدَ الْقَوْمُ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَوْ قُتِلَ أَلَّا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ أَبَداً قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ كَانَ قَالَ كَانَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِي وَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمُ بْنُ الْحَبِيبَةِ».

۳. روایت حارث بن حصیرة از امام صادق(ع):

علامه شوشتری اشاره کردند شاهدی بر روایت حارث بن حصیرة از امام صادق(ع) دست پیدا نکردم، حال آنکه در بصائر الدرجات روایت وی از آن حضرت وجود دارد:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ عَنْ حَرْثٍ الطَّحَّانِ قَالَ أَخْبَرَنِي أَحْمَدُ وَ كَانَ مِنْ أَصْحَابِ أَبِي الْجَارُودِ عَنِ الْحَرْثِ بْنِ حَصِيرَةَ الْأَزْدِيِّ قَالَ: قَدِمَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ إِلَى خُرَاسَانَ فَدَعَا النَّاسَ إِلَى وَلَايَةِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) قَالَ فَفِرْقَةٌ أَطَاعَتْهُ وَ أَجَابَتْ وَ فِرْقَةٌ جَحَدَتْ وَ أَنْكَرَتْ وَ فِرْقَةٌ وَرَعَتْ وَ وَقَفَتْ قَالَ فَخَرَجَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ رَجُلٌ فَدَخَلُوا عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ فَكَانَ الْمُتَكَلِّمُ مِنْهُمْ الَّذِي وَرَعَ وَ وَقَفَ وَ قَدْ كَانَ فِي بَعْضِ الْقَوْمِ جَارِيَةٌ فَخَلَا بِهَا الرَّجُلُ وَ وَقَعَ عَلَيْهَا فَلَمَّا دَخَلْنَا عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) وَ كَانَ هُوَ الْمُتَكَلِّمُ فَقَالَ لَهُ أَصْلَحَكَ اللَّهُ قَدِمَ عَلَيْنَا رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْكُوفَةِ فَدَعَى النَّاسَ إِلَى طَاعَتِكَ وَ وَلَايَتِكَ فَأَجَابَ قَوْمٌ وَ أَنْكَرَ قَوْمٌ وَ وَرَعَ قَوْمٌ وَ وَقَفُوا قَالَ فَمِنْ أَيِّ الثَّلَاثِ أَنْتَ قَالَ أَنَا مِنَ الْفِرْقَةِ الَّتِي وَرَعَتْ وَ وَقَفَتْ قَالَ فَأَيْنَ كَانَ وَرَعُكَ لَيْلَةَ كَذَا وَ كَذَا قَالَ فَارْتَابَ الرَّجُلُ».

بر این پایه، حارث بن حصیرة از جهت زمانی دوره شش امام معصوم(ع) را شاهد بوده است.

اشکال: بر این اساس، وی باید بیش از صد سال عمر کرده باشد و از معمران به شمار آید، در حالی که کسی نگفته که وی از معمران بوده است.

جواب: اگر حارث بن حصیرة اواخر عمر شریف امام علی(ع) و اوائل عمر شریف امام صادق(ع) را ادراک کرده باشد، به صد سال نمی‌رسد، در نتیجه از معمران شمرده نمی‌گردد.

استادان و شاگردان راوی

حارث بن حصیرة در اسناد روایات، از افرادی مانند صخر بن الحکم الفزاری، أصبغ بن نباته، أبو صادق الأزدی، حبة بن جوین العرنی، عمران بن حصین، عبدالله بن شریک العامری النهدی، عبدالرحمن بن عبید بن أبی الکنود، زبد بن أبی رجاء، زید بن ارقم، حکم بن عیینه، مسافر بن عفیف، قاسم بن جندب، قاسم بن محمد، أبو سلیمان زید بن وهب الجهنی، عبدالرحمن بن جندب، عمارة بن جوین العبدی و أبو محمد العنزی روایت کرده است و گروهی، از جمله سفیان بن ابراهیم الجریری، صباح المزنی، حکم بن عبدالملک، أبو عبدالرحمن المسعودی، عمر بن سعد بن أبی الصید الأسدی، عمرو بن مروان، علی بن عابس، عبدالله بن نمیر، عوانة بن الحکم، عبدالله بن العباس بن سهل الساعدی، أبوبکر الخراسانی مولی بنی هاشم، عبدالله بن حماد الأنصاری، أبو مخنف لوط بن یحیی، یحیی بن صالح، عبدالمؤمن، عمرو بن ثابت و هاشم بن منذر از او روایت نموده‌اند.

مذهب راوی

در رجال البرقی و رجال الطوسی که از حارث بن حصیرة یاد کردند، به مذهب وی اشاره‌ای نکردند؛ لکن از قرائن تشیع، بلکه امامی بودنش فهمیده می‌شود:

1. ذکر نام راوی در رجال البرقی که به راویان امامی اختصاص دارد.
2. تصریح رجالیان سنی؛ مانند شيخ للشيعة؛ يغلو في التشيع؛ شيعي؛ رافضي؛ شيخ طويل السكوت يصر علی أمر عظيم.
3. مضامین روایت ایشان؛ نمونه‌ها:
   1. «عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْجَعْفَرِيِّ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مَرْوَانَ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنْ زَيْدِ بْنِ أَرْقَمَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) قَالَ: مَا مِنْ شِيعَتِنَا إِلَّا صِدِّيقٌ شَهِيدٌ قَالَ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَنَّى يَكُونُ ذَلِكَ وَعَامَّتُهُمْ يَمُوتُونَ عَلَى فِرَاشِهِمْ فَقَالَ أَ مَا تَتْلُو كِتَابَ اللَّهِ فِي الْحَدِيدِ- ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾ قَالَ فَقُلْتُ كَأَنِّي لَمْ أَقْرَأْ هَذِهِ الْآيَةَ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ قَطُّ قَالَ لَوْ كَانَ الشُّهَدَاءُ لَيْسَ إِلَّا كَمَا تَقُولُ لَكَانَ الشُّهَدَاءُ قَلِيلًا».
   2. «عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ الْبَصْرِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْأَشْعَثِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ حَمَّادٍ الْأَنْصَارِيِّ عَنِ الصَّبَّاحِ بْنِ يَحْيَى الْمُزَنِيِّ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنِ الْحَكَمِ بْنِ عُيَيْنَةَ قَالَ: لَمَّا قَتَلَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) الْخَوَارِجَ يَوْمَ النَّهْرَوَانِ قَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ طُوبَى لَنَا إِذْ شَهِدْنَا مَعَكَ هَذَا الْمَوْقِفَ وَ قَتَلْنَا مَعَكَ هَؤُلَاءِ الْخَوَارِجَ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَقَدْ شَهِدَنَا فِي هَذَا الْمَوْقِفِ أُنَاسٌ لَمْ يَخْلُقِ اللَّهُ آبَاءَهُمْ وَ لَا أَجْدَادَهُمْ بَعْدُ فَقَالَ الرَّجُلُ وَ كَيْفَ شَهِدَنَا قَوْمٌ لَمْ يُخْلَقُوا قَالَ بَلَى قَوْمٌ يَكُونُونَ فِي آخِرِ الزَّمَانِ يَشْرَكُونَنَا فِيمَا نَحْنُ فِيهِ وَ هُمْ يُسَلِّمُونَ لَنَا فَأُولَئِكَ شُرَكَاؤُنَا فِيمَا كُنَّا فِيهِ حَقّاً حَقّاً».
   3. «... عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنْ أَبِي سُلَيْمَانَ زَيْدِ بْنِ وَهْبٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) وَلَايَتِي وَ وَلَايَةُ أَهْلِ بَيْتِي أَمَانٌ مِنَ النَّارِ».
   4. «... عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْحَصِيرَةِ الْأَسَدِيِّ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: كُنْتُ دَخَلْتُ مَعَ أَبِي الْكَعْبَةَ فَصَلَّى عَلَى الرُّخَامَةِ الْحَمْرَاءِ بَيْنَ الْعَمُودَيْنِ فَقَالَ فِي هَذَا الْمَوْضِعِ تَعَاقَدَ الْقَوْمُ إِنْ مَاتَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَوْ قُتِلَ أَلَّا يَرُدُّوا هَذَا الْأَمْرَ فِي أَحَدٍ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ أَبَداً قَالَ قُلْتُ وَ مَنْ كَانَ قَالَ كَانَ الْأَوَّلُ وَ الثَّانِي وَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الْجَرَّاحِ وَ سَالِمُ بْنُ الْحَبِيبَةِ».

جایگاه حدیثی راوی

برقی و شیخ طوسی، همچنین رجالیان پسین که از راوی نام برده بودند، درباره توثیق و تضعیف وی نظری ندادند؛ ولی بعضی از بزرگان معاصر اظهار کردند.

محدث نوری به استناد این روایت از الکافی: «يَا أَبَا النُّعْمَانِ لَا تَكْذِبْ عَلَيْنَا كَذِبَةً فَتُسْلَبَ الْحَنِيفِيَّةَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ أَنْ تَكُونَ رَأْساً فَتَكُونَ ذَنَباً وَ لَا تَسْتَأْكِلِ النَّاسَ بِنَا فَتَفْتَقِرَ فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ لَا مَحَالَةَ وَ مَسْئُولٌ فَإِنْ صَدَقْتَ صَدَّقْنَاكَ وَ إِنْ كَذَبْتَ كَذَّبْنَاكَ» تضعیف او را استظهار نموده است.

مامقانی: لم نقف فيه على مدح يدرجه في الحسان.

بررسی

به دو قرینه وثاقت یا دست کم حسن حال راوی، اثبات پذیر است:

1. تصریح بیشتر رجالیان سنی به وثاقت و صداقت حارث بن حصیرة از باب الفضل ما شهدت به الأعداء. عجلی در معرفة الثقات، هیثمی در مجمع الزوائد، ابن حبان در کتاب الثقات، نسائی و یحیی بن معین به نقل مزی در تهذیب الکمال او را توثیق کردند و ذهبی نوشته است: صدوق.
2. مضامین روایات وی که دارای استحکام، سداد و اتقان، و مطابق با معتقدات شیعه است.

روایت مورد استناد محدث نوری به حارث بن حصیرة ربط ندارد؛ زیرا گرچه کنیه وی ابو النعمان است، - چنانکه قبلاً اشاره گردید - مقصود از ابو النعمان در روایت الکافی، ابو النعمان العجلی است که غیر از حارث بن حصیرة است.

حارث بن حصیرة از منظر رجالیان سنّی

رجالیان سنی با تعابیری مختلف از وی یاد کردند؛ نمونه‌ها:

• شیخ طویل السکوت یصر علی أمر عظیم. (جریر بن عبدالحمید)
• من الشیعة العنق. (ابو حاتم رازی)
• کان یؤمن بالرجعة. (ابو احمد الزبیری)
• خشبی ثقة؛ ینسبون إلی خشبة زید بن علی لما صلب علیها. (ابن معین)
• شیخ للشیعة یغلو فی التشیع. (دارقطنی)
• و الحارث هذا إذا روی عنه الکوفیون فهو عامة روایات الکوفیین عنه فی فضائل أهل البیت و إذا روی عنه عبدالواحد بن زیاد و البصریون فروایاتهم عنه أحادیث متفرقه و هو أحد من یعد من المحترقین بالکوفة فی التشیع و علی ضعفه یکتب حدیثه. (ابن عدی)
• شیعی صدوق. (ابو داود)
• صدوق یخطئ و رمی بالرفض. (ابن حجر)
• ثقة. (عجلی؛ ابن نمیر؛ ابن حبان)
• کان مذموم المذهب أفسدوه. (ابو العباس بن سعید)
• کان شاعیا. (یحیی بن معین)
• کان شیعیا. (عقیلی)
• صدوق لکنه رافضی. (ذهبی)
• و لا یتابع الحارث بن حصیرة علی هذا و له غیر حدیث منکر فی الفضائل مما شجر بینهم و کان ممن یغلو فی هذا الأمر(عقیلی)

اشاره

مقصود جریر بن عبدالحمید از عبارت "يصر على أمر عظیم" یا عبارت "كان ممن يغلو في هذا الأمر" در کلام عقیلی، روایاتی است که حارث بن حصیرة در فضائل امام علی(ع) روایت نموده و در کتب اهل سنت گزارش شده است؛ نمونه‌ها:

1. «عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ، عَنْ أَبِي صَادِقٍ، عَنْ رَبِيعَةَ بْنِ نَاجِذٍ، عَنْ عَلِيٍّ: دَعَانِي النَّبِيُّ(ص) فَقَالَ لِي: يَا عَلِيُّ إِنَّ فِيكَ مِنْ عِيسَى مَثَلًا أَبْغَضَتْهُ الْيَهُودُ حَتَّى بَهَتُوا أُمَّهُ وَ أَحَبَّتْهُ النَّصَارَى حَتَّى أَنْزَلُوهُ بِالْمَنْزِلَةِ الَّتِي لَيْسَتْ لَهُ».
2. ... عَنِ الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ، عَنْ جُمَيْعِ بْنِ عَفَّانَ، عَنْ عبدالله بْنِ عُمَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ قَالَ: كانَ النَّاسُ مِنْ شَجَرِ شَتَّى وَ كُنْتُ أَنَا وَ عَلِيٍّ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةً.
3. «الْحَارِثِ بْنِ حَصِيرَةَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ جُنْدَبٍ، عَنْ أَنَسٍ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) يَا أَنَسُ اسْكُبْ لِي وَضُوءً ثُمَّ قَامَ فَصَلَّى رَكْعَتَيْنِ ثُمَّ قَالَ: يَا أَنَسُ أَوَّلُ مَنْ يَدْخُلُ عَلَيْكَ مِنْ هَذَا الْبَابِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ وَ سَيِّدُ الْمُسْلِمِينَ، وَ قَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِينَ وَ خَاتَمُ الْوَصِيِّينَ. قَالَ أَنَسٌ: قُلْتُ: اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ رَجُلًا مِنَ الْأَنْصَارِ، وَ كَتَمْتُهُ، إِذْ جَاءَ عَلِيٌّ، فَقَالَ: مَنْ هَذَا يَا أَنَسُ؟ قُلْتُ: عَلِيٌّ، فَقَامَ مُسْتَبْشِراً فَاعْتَنَقَهُ، ثُمَّ جَعَلَ يَمْسَحُ عَرَقَهُ بِوَجْهِهِ، وَ يَمْسَحُ عَرَقَ وَجْهِهِ بِوَجْهِ عَلِيٍّ، فَقَالَ عَلِيٌّ: يَا رَسُولَ اللَّهِ، لَقَدْ رَأَيْتُكَ صَنَعْتَ بِي شَيْئاً مَا صَنَعْتَهُ بِي قَطُّ، قَالَ: وَ مَا يَمْنَعُنِي؟ وَ أَنْتَ تُؤَدِّي عَنِّي وَ تُسْمِعُهُمْ صَوْتِي، وَ تُبَيِّنُ لَهُمْ مَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنْ بَعْدِي».
4. ... الحارث بن حصيرة حدثني محمد بن حمير الأزدي قال: إني لشاهد ميثما حين أخرجه بن زياد فقطع يديه و رجليه فقال: سلوني أحدثكم فإن خليلي النبي(ص) أخبرني أنه سيقطع لساني فما كان إلا وشيكا حتي خرج شرطي فقطع لسانه ثم ظهر لي أن صاحب الحديث الثاني آخر مخضرم و أن قوله في هذه الرواية خليلي يريد علي بن أبي طالب و كان من عادته إذا ذكره أن يصلي عليه.
5. الحارث بن حصيرة، عن جابر الجعفي، عن محمد بن علي بن الحسين، عن أبيه، عن... الأخضر بن أبي الأخضر، عن النبي(ص) قال: أنا أ قاتل علي تنزيل القرآن و علي يقاتل علي تأويله؛ ... عن الحارث بن حصيرة، عن زيد بن وهب سمعت عليا يقول: أنا عبدالله و أخو رسوله لا يقولها بعدي إلا كذاب.
6. ... عن الحارث بن حصيرة، عن أبي سعيد عقيصا قال: أ قبلت من الأنبار مع علي نريد الكوفة قال و علي في الناس، فبينا نحن نسير علي شاطئ الفرات إذ لجج في الصحراء فتبعه ناس من أصحابه، و أخذ ناس علي شاطئ الماء، قال: فكنت ممن أخذ مع علي حتي توسط الصحراء، فقال الناس: يا أميرالمؤمنين! إنا نخاف العطش، فقال: إن الله سيسقيكم. قال و راهب قريب منا، قال: فجاء علي إلي مكان فقال: احفروا ههنا، قال: فحفرنا قال: و كنت فيمن حفر، حتي نزلنا - يعني عرض لنا حجر - قال: فقال علي: ارفعوا هذا الحجر، قال؟: فأعانونا عليه حتي رفعناه، فإذا عين باردة طيبة قال: فشربنا ثم سرنا ميلا أو نحو ذلك، قال: فعطشنا قال: فقال بعض القوم لو رجعنا فشربنا، قال: فرجع ناس و كنت فيمن رجع، قال فالتمسناها فلم نقدر عليها. قال فأتينا الراهب فقلنا: أين العين التي هاهنا؟ قال: أية عين؟ قال: التي شربنا منها و استقينا، و التمسناها فلم نقدر عليها قال: فقال الراهب: لا يستخرجها إلا نبي، أو وصي.
7. محمد بن كثير، حدثنا الحارث بن حصيرة - صدوق لكنه رافضي - عن أبي داوود السبيعي، عن عمران بن حصين، قال: كنت جالسا عند النبي(ص) و علي إلي جنبه إذ قرأ النبي(ص): أمن يجيب المضطر إذا دعاه و يكشف السوء و يجعلكم خلفاء الأرض. فارتعد علي، فضرب النبي(ص) بيده علي كتفه، فقال: لا يحبك إلا مؤمن، و لا يبغضك إلا منافق إلي يوم القيامة.

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶