حجر بن زائده در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حجر بن زائده است. حجر بن زائده از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حجر بن زائده در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

حجر بن زائده، در سند سه روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از کتاب‌های معانی الأخبار و تأویل الآیات الظاهرة واقع شده است؛ نمونه:

«حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ حُجْرِ بْنِ زَائِدَةَ عَنْ حُمْرَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ قَالَ هُمْ أَهْلُ الْوَلَايَةِ قُلْتُ وَ أَيُّ وَلَايَةٍ فَقَالَ أَمَا إِنَّهَا لَيْسَتْ بِوَلَايَةٍ فِي الدِّينِ وَ لَكِنَّهَا الْوَلَايَةُ فِي الْمُنَاكَحَةِ وَ الْمُوَارَثَةِ وَ الْمُخَالَطَةِ وَ هُمْ لَيْسُوا بِالْمُؤْمِنِينَ وَ لَا بِالْكُفَّارِ وَ هُمُ الْمُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ».

شرح حال راوی

ابو عبدالله حجر بن زائده حضرمی کوفی از راویانی است که در کتب رجالی قدمای شیعه، مانند رجال الکشی، رجال النجاشی، الفهرست و رجال الطوسی عنوان گردیده و در طرق و اسناد نیز واقع شده و با عنوان حجر و حجر بن زائده روایت کرده است و از حواریان امام باقر و امام صادق(ع) به شمار آمده است.

ایشان یک اثر علمی از خود به یادگار گذاشته که عبدالله بن مسکان آن را روایت کرده است. وی فرزندی به نام محمد داشته که از راویان و اصحاب امام صادق(ع) شمرده می‌شود.

طبقه راوی

تاریخ ولادت و وفات راوی مشخص نیست. نجاشی او را از راویان امام باقر و امام صادق(ع) به شمار آورده؛ ولی برقی و شیخ طوسی نام او را تنها در اصحاب امام صادق(ع) ذکر کرده‌اند و در اسناد روایات، از امام صادق(ع) روایت کرده و موردی یافت نشده که بی‌واسطه از امام باقر(ع) روایت کرده باشد، بلکه در همه موارد با واسطه از آن حضرت(ع) روایت کرده است، در نتیجه قول نجاشی که او را از راویان امام باقر(ع) به شمار آورده است، مورد تأمل است.

استادان و شاگردان راوی

حجر بن زائده در اسناد روایات، تنها از حمران بن اعین روایت کرده است که استاد حدیثی وی شمرده می‌شود و افرادی نیز از وی روایت کرده‌اند که از شاگردانش شمرده می‌شود؛ مانند ابان بن عثمان احمر، عبد الله بن مسکان، جعفر بن بشیر البجلی، هشام بن حکم، صفوان بن یحیی، عمر بن ابراهیم بیاع و اسحاق بن جریر}}.

بعضی به استناد طریق شیخ طوسی در الفهرست، محمد بن حسین بن أبی الخطاب را از راویان حجر بن زائده معرفی کردند که از جهت طبقه سازگاری ندارد و این برداشت غلط است.

مذهب راوی

رجالیان به امامی و صحیح المذهب بودن راوی، تصریح کرده‌اند. نجاشی، حجر بن زائده را در کتاب رجال خود که به راویان امامی اختصاص دارد، عنوان کرده و نوشته است: صحیح المذهب، من هذه الطائفة و کشی نیز او را از حواریان امام باقر و امام صادق(ع) دانسته است.

جایگاه حدیثی راوی

نجاشی با عبارت ثقة، صالح از وی یاد کرده و کشی او را کنار بزرگانی مانند زرارة بن اعین، برید بن معاویه و محمد بن مسلم از حواریان امام باقر و امام صادق(ع) دانسته است. علامه حلی و ابن داوود از راوی در بخش یکم کتاب رجالشان که به راویان ثقه و ممدوح اختصاص دارد، عنوان کردند.

روایات نکوهش و بررسی آن

چند روایت از امام صادق(ع) در نکوهش حجر بن زائده گزارش شده است، از این رو ابن داوود از راوی دو مرتبه یاد کرده است:

1. در بخش یکم (به جهت توثیق نجاشی) که به ثقات و ممدوحین اختصاص دارد.
2. در بخش دوم (به جهت روایات ذم) که به مجروحان و مجهولان اختصاص دارد که در ادامه به نقل و بررسی آنها می‌پردازیم:
   1. «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، يَرْفَعُهُ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْوَلِيدِ، قَالَ:، قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) مَا تَقُولُ فِي الْمُفَضَّلِ قُلْتُ وَ مَا عَسَيْتُ أَنْ أَقُولَ فِيهِ بَعْدَ مَا سَمِعْتُ مِنْكَ! فَقَالَ رَحِمَهُ اللَّهُ لَكِنْ عَامِرُ بْنُ جُذَاعَةَ وَ حُجْرُ بْنُ زَائِدَةَ أَتَيَانِي فَعَابَاهُ عِنْدِي فَسَأَلْتُهُمَا الْكَفَّ عَنْهُ فَلَمْ يَفْعَلَا ثُمَّ سَأَلْتُهُمَا أَنْ يَكُفَّا عَنْهُ وَ أَخْبَرْتُهُمَا بِسُرُورِي بِذَلِكَ فَلَمْ يَفْعَلَا فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا».
   2. «مُحَمَّدُ بْنُ مَسْعُودٍ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيِّ، قَالَ أَخْبَرَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ يَسِيرَ الدَّهَّانِ، قَالَ:، قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ(ع) لِمُحَمَّدِ بْنِ كَثِيرٍ الثَّقَفِيِّ، مَا تَقُولُ فِي الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ مَا عَسَيْتُ أَنْ أَقُولَ فِيهِ، لَوْ رَأَيْتُ فِي عُنُقِهِ صَلِيباً وَ فِي وَسَطِهِ كُسْتِيجاً لَعَلِمْتُ عَلَى أَنَّهُ عَلَى الْحَقِّ، بَعْدَ مَا سَمِعْتُكَ تَقُولُ فِيهِ مَا تَقُولُ، قَالَ، رَحِمَهُ اللَّهُ لَكِنْ حُجْرُ بْنُ زَائِدَةَ وَ عَامِرُ بْنُ جُذَاعَةَ أَتَيَانِي فَشَتَمَاهُ عِنْدِي، فَقُلْتُ لَهُمَا لَا تَفْعَلَا فَإِنِّي أَهْوَاهُ، فَلَمْ يَقْبَلَا فَسَأَلْتُهُمَا وَ أَخْبَرْتُهُمَا أَنَّ الْكَفَّ عَنْهُ حَاجَتِي! فَلَمْ يَفْعَلَا، فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا...».
   3. «عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حُسَيْنِ بْنِ أَحْمَدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) أَ لَا تَنْهَى هَذَيْنِ الرَّجُلَيْنِ عَنْ هَذَا الرَّجُلِ فَقَالَ مَنْ هَذَا الرَّجُلِ وَ مَنْ هَذَيْنِ الرَّجُلَيْنِ قُلْتُ أَ لَا تَنْهَى حُجْرَ بْنَ زَائِدَةَ وَ عَامِرَ بْنَ جُذَاعَةَ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ فَقَالَ يَا يُونُسُ قَدْ سَأَلْتُهُمَا أَنْ يَكُفَّا عَنْهُ فَلَمْ يَفْعَلَا فَدَعَوْتُهُمَا وَ سَأَلْتُهُمَا وَ كَتَبْتُ إِلَيْهِمَا وَ جَعَلْتُهُ حَاجَتِي إِلَيْهِمَا فَلَمْ يَكُفَّا عَنْهُ فَلَا غَفَرَ اللَّهُ لَهُمَا...».
   4. «عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ، قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ، عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا، عَنْ يُونُسَ بْنِ ظَبْيَانَ، قَالَ:، قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) جُعِلْتُ فِدَاكَ لَوْ كَتَبْتَ إِلَى هَذَيْنِ الرَّجُلَيْنِ بِالْكَفِّ عَنْ هَذَا الرَّجُلِ فَإِنَّهُمَا لَهُ مُؤْذِيَانِ! فَقَالَ إِذَنْ أُغْرِيهِمَا بِهِ...».

بزرگان رجالی به تحلیل و نقد روایات یاد شده پرداختند و آنها را از جهت سند ضعیف، غیر قابل استناد دانسته‌اند، در نتیجه توثیق نجاشی معارض ندارد و وثاقت حجر بن زائده قطعی است.

آیة الله خویی روایت یکم را به جهت ارسال، دوم را به دلیل اسحاق بن محمد بصری و محمد بن سنان، سومی را به سبب حسین بن احمد منقری و یونس بن ظبیان و روایت چهارم را بر اثر ارسال "بعض أصحابنا" و یونس بن ظبیان ضعیف می‌شمارد. "والمتحصل: أن حجر بن زائدة ثقة لا غبار علیه"

به دیده مامقانی أولاً روایت یکم به جهت ارسال، روایت دوم به جهت ضعف اسحاق بن محمد بصری، محمد بن سنان و جهالت بشیر الدهان دارای ضعف سندی هستند و روایت الکافی از جهت متن (چنانکه وحید بهبهانی به آن اشاره کردند ضعیف است.

ثانیاً این روایات، معارض است با روایتی که می‌گوید امام صادق(ع) از مفضل بن عمر برائت جسته و او را لعن نموده است.

ثالثاً این گونه لعن‌ها (از جمله لعن حجر بن زائده و عامر بن جذاعه چون معلوم نیست به چه سببی صادر شده‌اند، مجمل هستند و بر ذمّ راوی دلالت ندارند.

فتلخص من ذلك كله: أن توثيق النجاشي لا معارض له و هو المعتمد في الرجل.

نقد تستری

محقق تستری پس از یاد کرد ادله مذکور چنین به نقد آنها پرداخته است:

اولاً: محمد بن سنان ضعیف نیست، بلکه مختلف فیه است و دیدگاه صحیح، وثاقت ایشان است، همان‌گونه که مختار شما هم همین است

ثانیاً: بشیر الدهان از راویان مجهول نیست، بلکه از راویان مهمل است که طعنی درباره‌اش نرسیده است، درنتیجه خبرش معتبر است، از این رو کشی این حدیث را (حدیث ب) با سند دیگری گزارش کرده -و شما از نقل آن غفلت نمودید- و همه راویان، آن را جرح کردند، جز بشیر الدهان.

ثالثاً: آنچه از وحید بهبهانی نقل نمودید، مصادره به مطلوب است؛ زیرا ایشان فرض را بر تدین حجر بن زائده گرفته و خلاف عقل دانسته که در مقابل این همه تأکیدات امام صادق(ع) از آن حضرت اطاعت نکند و همچنان از مفضل بن عمر عیب‌جویی و او را آزار نماید، در حالی که تدین حجر بن زائده آغاز کلام است

رابعاً: در روایت معارض، اشاره‌ای به لعن حجر بن زائده و عامر بن جذاعه نشده، بلکه اشاره به لعن مفصل بن عمر دارد

خامساً: لعن از الفاظ مجمل نیست؛ زیرا در این صورت باید ملتزم شد که هیچ لعنی نشانه ذم کسی نباشد

در نتیجه هر لعنی بر ذم دلالت دارد، مگر خلافش ثابت شود؛ مانند لعن زراره و نظیر او که برای حفظ جان آنها صادر شده است.

نقد دیدگاه علامه تستری

بخشی از اشکالات محقق تستری درست‌اند؛ لکن بعضی وارد نیستند:

1. نوشتند که کشی این حدیث را با سند دیگری نقل، و همه راویان آن را جرح کرده، به جز بشیر الدهان در حالی که در آن سند، بشیر النبال واقع شده است؛ نه بشیر الدهان و مقصود از آن، بشیر بن میمون النبال است که غیر از بشیر الدهان است و خودشان در ترجمه بشیر النبال همین روایت کشی را دلیل حسن حال او دانسته و نوشته است: "ومما يدل علي سلامته: أن الكشي روي - في المفضل بن عمر- خبرا عن نصر، عن إسحاق البصري، عن ابن شمعون، عن ابن سنان، عن بشير النبال؛ وطعن في كل من تقدم علي بشير و لم يطعن فيه".
2. نوشتند که لعن بر ذم دلالت دارد، مگر ناقض داشته باشد؛ مانند لعن زراره؛ جوابش آن است که درباره لعن حجر بن زائده نیز ناقض وجود دارد و آن، روایت حواریون است.
3. نوشتند که تدین حجر بن زائده آغاز کلام است؛ در جواب گفته می‌شود تردیدی نیست که حجر بن زائده از راویان امامی و صاحب کتاب است، از این رو در رجال النجاشی عنوان شده است و شخص امامی که معتقد به امامت امام صادق(ع) است، بسیار بعید است که در مقابل آن همه تأکیدات عظیم حضرتش، نافرمانی کند و از دستورش سرپیچد، درنتیجه کلام وحید بهبهانی مصادره به مطلوب نیست. 

نتیجه‌گیری:

با بررسی انجام شده، روایات قدح از جهت سند (سه روایت کشی) و از جهت متن (روایت الکافی) مخدوش و غیر قابل استناد است و قدرت مقاومت در برابر سخن صریح نجاشی و حدیث حواریان را ندارد، درنتیجه وثاقت حجر بن زائده حضرمی قطعی است.

نکته

بیشتر رجالیان، روایت حواریون را ضعیف دانسته‌اند، چون علی بن سلیمان بن داوود الرازی در سندش قرار گرفته است و ایشان از راویان مجهول شمرده می‌شود؛ لکن به قرینه روایت محمد بن الحسن الصفار و سعد بن عبدالله الأشعری از ایشان و روایتش از حسن بن محبوب و محمد بن أبی عمیر، حسن حال، بلکه وثاقتش استظهار می‌شود، درنتیجه روایت حواریان از جهت سند معتبر است.

صاحب مجمع الرجال: لايقال: الطريق مجهول بعلي بن سليمان، لأنا نقول إن دأب علمائنا في الرجال -خصوصا الشيخ خصوصا في كتاب رجاله- إن الرجل إذا كان مجهولا أو من غير الإمامية أو مذموما أنه يصرح به؛ و إذا لم يظهر عليه قدحه بعد التفتيش لا يحتاج في ذكر أصل إيمانه زيادة التصريح به و هذا ظاهر بالتتبع فظهر أن عليا هذا من المؤمنين.

جستارهای وابسته

• محمد بن حجر بن زائده (فرزند)

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۶