حسد در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث حسد است. حسد از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حسد در قرآن - حسد در حدیث - حسد در نهج البلاغه - حسد در اخلاق اسلامی - نفی حسد در معارف و سیره نبوی - حسد در معارف دعا و زیارات - نفی حسد در معارف و سیره سجادی - حسد در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

• یکی از اخلاق زشت حسد است. بخشی از مخالفت‌هایی که با پیامبر می‌شده، الزاما ریشه اعتقادی نداشت، بلکه به دلیل به خطر افتادن منافع، کاهش قدرت و رشک بردن بر موقعیت پیامبر و احساس کوچکی قبیله خود در برابر موقعیت و جایگاه پیامبر بود. قرآن این موضوع را بازگو می‌کند که جایگاه معنوی پیامبر تعارض دنیایی ندارد و فضلی از سوی خدا و در ادامه حرکت پیامبران ابراهیمی‌و کاهش حساسیت‌ها یا بیان ریشه مخالفت است.

1. أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا * فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا
2. يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ مَا قَالُوا وَلَقَدْ قَالُوا كَلِمَةَ الْكُفْرِ وَكَفَرُوا بَعْدَ إِسْلَامِهِمْ وَهَمُّوا بِمَا لَمْ يَنَالُوا وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ
3. قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ * وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ * وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ * وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ

نکات

در آیات فوق این موضوعات مطرح شده است:

1. مقامات الهی عطا شده به پیامبر موجب حسادت یهود به پیامبر و اعراض آنان از ایمان به او: أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ... فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ عَنْهُ
2. برخورداری پیامبر و مؤمنان، از فضل خدا موجب حسادت منافقان به آنان: وَمَا نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْنَاهُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ مِنْ فَضْلِهِ
3. پیامبر در معرض حسادت و شرآفرینی برخی حسودان: قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ.... وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ.

بازشناسی مفهوم حسد در سیر نزول آیات

پیامبر(ص) در تبلیغ رسالت خود با دو گروه معارض روبه‌رو بود: از طرفی، اهل کتاب به ویژه برخی یهود قرار داشتند و از سوی دیگر، مشرکان مکه و منافقان مدینه از پیروی پیامبر سر باز می‌زدند. گزارش قرآن درباره کراهت گروه‌های یاد شده از نزول خیر بر پیامبر و یاران وی، بر مفهوم حسد تطبیق‌پذیر است: مَّا يَوَدُّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ مِنْ أَهْلِ ٱلْكِتَـٰبِ وَلَا ٱلْمُشْرِكِينَ أَن يُنَزَّلَ عَلَيْكُم مِّنْ خَيْرٍۢ مِّن رَّبِّكُمْ وَٱللَّهُ يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِهِۦ مَن يَشَآءُ وَٱللَّهُ ذُو ٱلْفَضْلِ ٱلْعَظِيمِ به همین مطلب با بیانی دیگر در آیه ۹۰ بقره درباره اهل کتاب اشاره و از کفر که نتیجه بغی و حسد آنان است به عنوان «معامله زیانبار جان خود» یاد شده است: بِئْسَمَا ٱشْتَرَوْا۟ بِهِۦٓ أَنفُسَهُمْ أَن يَكْفُرُوا۟ بِمَآ أَنزَلَ ٱللَّهُ بَغْيًا أَن يُنَزِّلَ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ عَلَىٰ مَن يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِۦ فَبَآءُو بِغَضَبٍ عَلَىٰ غَضَبٍۢ وَلِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابٌۭ مُّهِينٌۭ. اهل کتاب که منتظر ظهور پیامبر آخرالزمان بودند با دیدن نبوت در نسل اسماعیل(ع) از روی تعصّب، آن را انکار کردند و کافر شدند.

آنان که وجود این مقام را در غیر یهود منافی با ریاست خود می‌دیدند، با آنکه پیامبر را مانند فرزندان خود می‌شناختند حسادت، آنان را واداشت تا از ایمان به پیامبر خودداری کنند و همیشه در فکر توطئه ضد ایشان باشند، از این رو به مخالفت با وی پرداخته و در بازگرداندن مسلمان‌ها از آیین حق سعی داشتند: وَدَّ كَثِيرٌۭ مِّنْ أَهْلِ ٱلْكِتَـٰبِ لَوْ يَرُدُّونَكُم مِّنۢ بَعْدِ إِيمَـٰنِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًۭا مِّنْ عِندِ أَنفُسِهِم مِّنۢ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ ٱلْحَقُّ فَٱعْفُوا۟ وَٱصْفَحُوا۟ حَتَّىٰ يَأْتِىَ ٱللَّهُ بِأَمْرِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ عَلَىٰ كُلِّ شَىْءٍۢ قَدِيرٌۭ گروهی از آنان جهت رفع اتهام حسد از خویش و پنهان ساختن آن تصمیم گرفتند صبحگاهان ایمان به پیامبر را ادعا کنند و در پایان روز از ایمان دست کشیده و پیامبر را تکذیب کنند تا بدین ترتیب مردم گمان برند تکذیب آنها نه از روی حسد بلکه فقط به جهت نادرستی ادعای پیامبر در رسالت خویش است و در عقیده مسلمانان تزلزل ایجاد شود. داستان هابیل و قابیل نمونه برجسته‌ای از صفت نکوهیده حسادت است که ذکر آن در خلال آیات مربوط به یهود، نوعی یادآوری برای آنان به شمار رفته و درصدد برحذر داشتن آنها از بدخواهی و توطئه درباره پیامبر است. در آیه دیگری از حسد برخی یهود به پیامبر به جهت نبوت یا برخی ویژگی‌های دیگر ایشان نکوهش شده و ضمن یادآوری نعمت‌های گذشته خدا به خاندان ابراهیم(ع) حسد آنان را در واقع مقابله با فضل الهی به پیامبر و یاران وی می‌داند: أَمْ يَحْسُدُونَ ٱلنَّاسَ عَلَىٰ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ فَقَدْ ءَاتَيْنَآ ءَالَ إِبْرَٰهِيمَ ٱلْكِتَـٰبَ وَٱلْحِكْمَةَ وَءَاتَيْنَـٰهُم مُّلْكًا عَظِيمًۭا. این آیه در برخی روایات بر حسادت به اهل بیت(ع) به جهت مقام امامت تطبیق شده است. اهل مکه گروه دیگری بودند که به پیامبر حسادت ورزیدند؛ آنان با آنکه از نزدیکان پیامبر بودند و ایشان را به خوبی می‌شناختند، از روی حسادت نبوتش را انکار و با او دشمنی می‌کردند. نزول سوره یوسف در مکه که بیان آشکاری از حسد برادران و آزارهای آنها نسبت به یوسف و پیروزی او در پایان کار است، اهل مکه را از بدخواهی و اقدام شرارت‌آمیز ضد پیامبر برحذر می‌دارد. برادران یوسف بر اثر کبر و غرور به مرزی از حسد رسیده بودند که یعقوب از ترس بروز توطئه، یوسف را از باز گفتن رؤیای خود برای آنها باز می‌دارد: قَالَ يَـٰبُنَىَّ لَا تَقْصُصْ رُءْيَاكَ عَلَىٰٓ إِخْوَتِكَ فَيَكِيدُوا۟ لَكَ كَيْدًا إِنَّ ٱلشَّيْطَـٰنَ لِلْإِنسَـٰنِ عَدُوٌّۭ مُّبِينٌۭ و محبت بسیار پدر به یوسف به ویژه پس از رؤیا، حسد را در آنها شدت بخشید، به شکلی که پدر را به اشتباهکاری در این امر متهم می‌کردند: إِذْ قَالُوا۟ لَيُوسُفُ وَأَخُوهُ أَحَبُّ إِلَىٰٓ أَبِينَا مِنَّا وَنَحْنُ عُصْبَةٌ إِنَّ أَبَانَا لَفِى ضَلَـٰلٍۢ مُّبِينٍ، نقشه توطئه ضد یوسف (آیه ۹)، انداختن در چاه (آیه ۱۵) و دروغگویی (آیات ۱۶ ـ ۱۸) از پیامدهای رذیله حسد در این داستان و مشابه کارهایی است که مکّیان در مورد پیامبر اراده کردند: وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ ٱللَّهُ وَٱللَّهُ خَيْرُ ٱلْمَـٰكِرِينَ نقش تحریک کنندگی شیطان به همراه حسد سبب انجام دادن توطئه دانسته شده است... شدت حسادت کافران به مسلمانان نیز سبب گردید هرگونه خوشی برای مسلمانان، آنان را ناراحت و هر مصیبت و گزندی شادشان کند. «صبر» و «تقوا» دو عنصری هستند که برای مقابله با بدخواهی کافران به آن دو توصیه و احاطه خدا به کارهای آنها علت نرسیدن هرگونه زیان به مسلمان‌ها یاد گردیده است: إِن تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌۭ تَسُؤْهُمْ وَإِن تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌۭ يَفْرَحُوا۟ بِهَا وَإِن تَصْبِرُوا۟ وَتَتَّقُوا۟ لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْـًٔا إِنَّ ٱللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌۭ گروهی از منافقان متخلّف با دیدن پیروزی مؤمنان در غزوه خیبر از ایشان خواستند در غنیمت‌های جنگ شریکشان کنند؛ ولی با خودداری پیامبر و مؤمنان روبه‌رو شدند، از این رو آنان را به حسادت متهم کردند. خدا ضمن خبر دادن از این ماجرا و رفع اتّهام از مؤمنان، منافقان را گرفتار فهم اندک و جهل به امور دین می‌داند: سَيَقُولُ ٱلْمُخَلَّفُونَ إِذَا ٱنطَلَقْتُمْ إِلَىٰ مَغَانِمَ لِتَأْخُذُوهَا ذَرُونَا نَتَّبِعْكُمْ يُرِيدُونَ أَن يُبَدِّلُوا۟ كَلَـٰمَ ٱللَّهِ قُل لَّن تَتَّبِعُونَا كَذَٰلِكُمْ قَالَ ٱللَّهُ مِن قَبْلُ فَسَيَقُولُونَ بَلْ تَحْسُدُونَنَا بَلْ كَانُوا۟ لَا يَفْقَهُونَ إِلَّا قَلِيلًۭا افزون بر آیات یاد شده، روایات و تفاسیر، موارد دیگری را نیز در پیوند با مفهوم حسد دانسته یا به آن معنا کرده‌اند: حسد ابلیس به آدم در نتیجه کبر، عجب و خودداری از سجده بر وی و وسوسه کردن آدم در خوردن از درخت ممنوعه: وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَـٰٓئِكَةِ ٱسْجُدُوا۟ لِـَٔادَمَ فَسَجَدُوٓا۟ إِلَّآ إِبْلِيسَ أَبَىٰ وَٱسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ ٱلْكَـٰفِرِينَ، پاک شمردن پیامبر از جنون که تهمت کافران مکه از روی دشمنی و حسادت به آن حضرت بود: مَآ أَنتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍۢ؛ وَإِن يَكَادُ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَـٰرِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا۟ ٱلذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُۥ لَمَجْنُونٌۭ،. خودداری اهل کتاب از اقرار به حقانیت قرآن به جهت حسد: وَلَا تُؤْمِنُوٓا۟ إِلَّا لِمَن تَبِعَ دِينَكُمْ قُلْ إِنَّ ٱلْهُدَىٰ هُدَى ٱللَّهِ أَن يُؤْتَىٰٓ أَحَدٌۭ مِّثْلَ مَآ أُوتِيتُمْ أَوْ يُحَآجُّوكُمْ عِندَ رَبِّكُمْ قُلْ إِنَّ ٱلْفَضْلَ بِيَدِ ٱللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَآءُ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌۭ،. کفر و طغیان اهل کتاب بر اثر حسادت به پیامبر: وَقَالَتِ ٱلْيَهُودُ يَدُ ٱللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا۟ بِمَا قَالُوا۟ بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنفِقُ كَيْفَ يَشَآءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًۭا مِّنْهُم مَّآ أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَّبِّكَ طُغْيَـٰنًۭا وَكُفْرًۭا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ ٱلْعَدَٰوَةَ وَٱلْبَغْضَآءَ إِلَىٰ يَوْمِ ٱلْقِيَـٰمَةِ كُلَّمَآ أَوْقَدُوا۟ نَارًۭا لِّلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا ٱللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِى ٱلْأَرْضِ فَسَادًۭا وَٱللَّهُ لَا يُحِبُّ ٱلْمُفْسِدِينَ،. حسد اهل کتاب به مسلمانان به دنبال نزول آیه ۲۸ حدید: يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱتَّقُوا۟ ٱللَّهَ وَءَامِنُوا۟ بِرَسُولِهِۦ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِن رَّحْمَتِهِۦ وَيَجْعَل لَّكُمْ نُورًۭا تَمْشُونَ بِهِۦ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَٱللَّهُ غَفُورٌۭ رَّحِيمٌۭ و نزول ادامه آیه مبنی بر فضل الهی بودن نعمت‌های خدا به مسلمانان: لِّئَلَّا يَعْلَمَ أَهْلُ ٱلْكِتَـٰبِ أَلَّا يَقْدِرُونَ عَلَىٰ شَىْءٍۢ مِّن فَضْلِ ٱللَّهِ وَأَنَّ ٱلْفَضْلَ بِيَدِ ٱللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَآءُ وَٱللَّهُ ذُو ٱلْفَضْلِ ٱلْعَظِيمِ،. ترس منافقان مدینه از نزول سوره‌ای که حسد و دشمنی آنان را آشکار کند: يَحْذَرُ ٱلْمُنَـٰفِقُونَ أَن تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌۭ تُنَبِّئُهُم بِمَا فِى قُلُوبِهِمْ قُلِ ٱسْتَهْزِءُوٓا۟ إِنَّ ٱللَّهَ مُخْرِجٌۭ مَّا تَحْذَرُونَ،. حسادت منافقان متخلّف از جهاد به جهادگران بر اثر از دست دادن غنیمت‌های جنگی: وَلَئِنْ أَصَـٰبَكُمْ فَضْلٌۭ مِّنَ ٱللَّهِ لَيَقُولَنَّ كَأَن لَّمْ تَكُنۢ بَيْنَكُمْ وَبَيْنَهُۥ مَوَدَّةٌۭ يَـٰلَيْتَنِى كُنتُ مَعَهُمْ فَأَفُوزَ فَوْزًا عَظِيمًۭا،. ذکر حسد به عنوان مصداق فواحش باطنی در آیه ۳۳ اعراف: قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّىَ ٱلْفَوَٰحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَٱلْإِثْمَ وَٱلْبَغْىَ بِغَيْرِ ٱلْحَقِّ وَأَن تُشْرِكُوا۟ بِٱللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِۦ سُلْطَـٰنًۭا وَأَن تَقُولُوا۟ عَلَى ٱللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ.. نوشاندن شراب طهور به بهشتیان و پاک کردن آنها از اخلاق پست، از جمله حسد: عَـٰلِيَهُمْ ثِيَابُ سُندُسٍ خُضْرٌۭ وَإِسْتَبْرَقٌۭ وَحُلُّوٓا۟ أَسَاوِرَ مِن فِضَّةٍۢ وَسَقَىٰهُمْ رَبُّهُمْ شَرَابًۭا طَهُورًا.

حسد در نظام اخلاقی اسلام

در آیات گوناگونی، ابعاد اخلاقی حسد از جمله عوامل، آثار و راه رهایی از آن بیان شده است: از جمله خاستگاه اصلی حسادت برادران یوسف(ع) را جهل دانسته: قَالَ هَلْ عَلِمْتُم مَّا فَعَلْتُم بِيُوسُفَ وَأَخِيهِ إِذْ أَنتُمْ جَـٰهِلُونَ و برای پیشگیری از پدید آمدن هرگونه حسد در جامعه اسلامی از چشم دوختن به نعمت‌های خدا به دیگران نهی کرده است؛ زیرا این عادت سرانجام، پدید آورنده حسد است و در صورت استقرار در خُلق، به عمل سرایت کرده و فساد می‌آورد: وَلَا تَتَمَنَّوْا۟ مَا فَضَّلَ ٱللَّهُ بِهِۦ بَعْضَكُمْ عَلَىٰ بَعْضٍۢ... مفسّران شأن نزول‌های مختلفی برای آیه یاد کرده‌اند؛ از جمله آرزوی برخی همسران پیامبر برای شرکت در جهاد و بهره‌وری از ارث کامل، امید بعضی مردان به بهره‌مندی از فضل ویژه خدا در آخرت نسبت به زنان. در ادامه آیه اخیر، راه رسیدن به نعمت‌ها و فضل الهی درخواست از خدا همراه کار و تلاش دانسته و از حسدورزی و آرزوهای بیجا نهی شده است: لِّلرِّجَالِ نَصِيبٌۭ مِّمَّا ٱكْتَسَبُوا۟ وَلِلنِّسَآءِ نَصِيبٌۭ مِّمَّا ٱكْتَسَبْنَ وَسْـَٔلُوا۟ ٱللَّهَ مِن فَضْلِهِۦٓ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِكُلِّ شَىْءٍ عَلِيمًۭا.

به نظر برخی مفسران، مفسده‌های نابحق خوردن اموال دیگران و کشتن آنها که در آیه ۲۹ نساء از آن نهی شده است، از آثار رذیلت حسد است و راه رهایی از حسد و به تبع آن، مفاسد یاد شده براساس مفاد آیه ۳۲ نساء دوری از آرزوهای نابجا و رضایت به روزی الهی است. از نگاه قرآن، بغی و حسد عامل بروز اختلاف و تفرقه در دین‌اند و ریاست و برتری‌جویی عالمان دینی و عدم استفاده صحیح آنان از علم، سبب این مسئله است: كَانَ ٱلنَّاسُ أُمَّةًۭ وَٰحِدَةًۭ فَبَعَثَ ٱللَّهُ ٱلنَّبِيِّـۧنَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمُ ٱلْكِتَـٰبَ بِٱلْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ ٱلنَّاسِ فِيمَا ٱخْتَلَفُوا۟ فِيهِ وَمَا ٱخْتَلَفَ فِيهِ إِلَّا ٱلَّذِينَ أُوتُوهُ مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ ٱلْبَيِّنَـٰتُ بَغْيًۢا بَيْنَهُمْ فَهَدَى ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ لِمَا ٱخْتَلَفُوا۟ فِيهِ مِنَ ٱلْحَقِّ بِإِذْنِهِۦ وَٱللَّهُ يَهْدِى مَن يَشَآءُ إِلَىٰ صِرَٰطٍۢ مُّسْتَقِيمٍ؛ وَمَا تَفَرَّقُوٓا۟ إِلَّا مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلْعِلْمُ بَغْيًۢا بَيْنَهُمْ وَلَوْلَا كَلِمَةٌۭ سَبَقَتْ مِن رَّبِّكَ إِلَىٰٓ أَجَلٍۢ مُّسَمًّۭى لَّقُضِىَ بَيْنَهُمْ وَإِنَّ ٱلَّذِينَ أُورِثُوا۟ ٱلْكِتَـٰبَ مِنۢ بَعْدِهِمْ لَفِى شَكٍّۢ مِّنْهُ مُرِيبٍۢ؛ وَءَاتَيْنَـٰهُم بَيِّنَـٰتٍۢ مِّنَ ٱلْأَمْرِ فَمَا ٱخْتَلَفُوٓا۟ إِلَّا مِنۢ بَعْدِ مَا جَآءَهُمُ ٱلْعِلْمُ بَغْيًۢا بَيْنَهُمْ إِنَّ رَبَّكَ يَقْضِى بَيْنَهُمْ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ فِيمَا كَانُوا۟ فِيهِ يَخْتَلِفُونَ در پرتو تعالیم اخلاقی قرآن وقتی پیامبر از مال بنی‌نضیر به مهاجران می‌دهد، انصار با داشتن نیاز فراوان هیچ‌گونه حسدی در درون خود حس نمی‌کنند: وَٱلَّذِينَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَٱلْإِيمَـٰنَ مِن قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ فِى صُدُورِهِمْ حَاجَةًۭ مِّمَّآ أُوتُوا۟ وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌۭ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ اطلاق لفظ حاجت درباره حسادت به جهت ملازمه این دو مفهوم با یکدیگر و از روی کنایه است. از دیدگاه قرآن رستگاری واقعی با ایثار به دست می‌آید که خود میوه دوری از حسد و بخل است؛ همچنین نداشتن کینه و حسد به مؤمنان از ویژگی‌های پیروان مؤمنان صدر اسلام است: وَٱلَّذِينَ جَآءُو مِنۢ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا ٱغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَٰنِنَا ٱلَّذِينَ سَبَقُونَا بِٱلْإِيمَـٰنِ وَلَا تَجْعَلْ فِى قُلُوبِنَا غِلًّۭا لِّلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ رَبَّنَآ إِنَّكَ رَءُوفٌۭ رَّحِيمٌ دوری بهشتیان از غلّ و حسد بر اثر نوشیدن از شربت‌های بهشتی در آیه ۴۷ حجر آمده است: وَنَزَعْنَا مَا فِى صُدُورِهِم مِّنْ غِلٍّ إِخْوَٰنًا عَلَىٰ سُرُرٍۢ مُّتَقَـٰبِلِينَ. به عقیده برخی این امر بر اثر نبودن هرگونه محدویت در نعمت‌های بهشتی، در نتیجه انتفای زمینه حسد در میان اهل بهشت است. دانشمندان اخلاق با بهره‌گیری از آیات و روایات به تحلیل مفهوم حسد پرداخته و عوامل، آثار، مراتب، راه‌های پیشگیری و درمان آن را به تفصیل کاویده‌اند. بررسی گستره مفهوم حسد از مباحث مهم اخلاقی است که کم و بیش در آن اختلاف نظر هست: گروهی حسد را تنها در صورتی حرام شمرده‌اند که به مرحله اظهار در گفتار یا رفتار بینجامد و دسته‌ای دیگر حسد را صفتی نفسانی دانسته‌اند که اظهار آن در گفتار و رفتار به شکل غیبت، دروغ و... از پیامدهای آن است. در تحلیل رذیلت حسد، آن را ترکیبی از جهل و شره (حرص و بخل) دانسته و سبب پیدایش آن را صفاتی چون تکبر، تعجب همراه ناراحتی از برخورداری دیگران از نعمتی و ترس از دست دادن نعمت (حسادت علمای یهود) شمرده‌اند. درباره پیوند آن با بخل گفته‌اند که بخیل و حسود هر دو از رسیدن نعمت به دیگری جلوگیری می‌کنند؛ با این تفاوت که بخیل نعمت خود را به دیگری نمی‌دهد و حسود نعمت خدا را از دیگران باز می‌دارد؛ همچنین آثار فراوان فردی (مانند اضطراب نفس، بدی عاقبت) و اجتماعی (همچون: چشم زخم، ظلم به دیگران از راه زبان و دست، کتمان حق، غیبت، بهتان و قتل) حسد را علمای اخلاق پرسیده‌اند. آمیزه‌ای از علم و عمل (علم به اینکه نعمت‌های دیگران فضل الهی است و بدخواهی برای آنان سبب زیان به دین و دنیای خود است و چشم ندوختن به مال دیگران و...) را هم برای پیشگیری و درمان حسد سفارش کرده‌اند. البته در مؤلفه علم به شکل طبیعی نوع اندیشه کلامی مذاهب نیز اثرگذار است. برای نمونه اشاعره گرچه حسن و قبح عقلی را نمی‌پذیرند، با اعتقاد به حسن و قبح شرعی و تمسک به آیاتی مانند فَعَّالٌۭ لِّمَا يُرِيدُ و لَا يُسْـَٔلُ عَمَّا يَفْعَلُ وَهُمْ يُسْـَٔلُونَ افعال خدا را نیکو می‌دانند، در نتیجه خدا را برای نعمت‌هایی که به بندگان داده است شایسته اعتراض نمی‌دانند. معتزله هم حسن و قبح عقلی را پذیرفته‌اند؛ ولی معتقدند خدا در بخشیدن نعمت‌ها به بندگان مصلحت‌ها و حکمت‌هایی را در نظر گرفته است: عَلَّـٰمُ ٱلْغُيُوبِ، به هر روی، دو گروه افعال الهی را نیکو دانسته و رضا به قضای خدا را سبب و ریشه درمان این رذیلت می‌دانند. فقیهان در حرمت رذیلت حسد اختلاف دارند؛ ولی اظهار آن را سبب نابودی عدالت، در نتیجه عدم پذیرش شهادت دانسته‌اند.

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. ملک‌محمدی، مهدی، مقاله «حسد»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۰