حسد در جامعه‌شناسی اسلامی

مقدمه

حسد، یعنی آرزوی زوال نعمت دیگران^[۱] این ویژگی نفس را به سختی دایم گرفتار می‌سازد. حسودخواهان زوال نعمت از دارنده آن است و در حقیقت به تدبیر خداوند در اعطای نعمت به دیگر بندگان معترض است. متعلق حسد، نعمت مادی یا معنوی است^[۲]. اولین قتل در تاریخ بشر، به حسد مستند شده است. علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۵ سوره فلق می‌نویسد: بعضی از مفسران گفته‌اند: این آیه شامل چشم زدن اشخاص شورچشم نیز می‌شود، چون چشم زدن هم ناشی از نوعی حسد درونی است، شخص حسود وقتی چیزی را ببیند که در نظرش بسیار شگفت‌آور و بسیار زیبا باشد، حسدش تحریک شده، با همان نگاه زهر خود را می‌ریزد^[۳]. شهید مطهری نیز می‌نویسد: حالت حسد در انسان یک حالت ضد منطق است، یعنی چه؟ یعنی انسان حالتی پیدا می‌کند که فراموش می‌کند در فکر سعادت خودش باشد، فقط در فکر بدبختی دیگری است. آرزویش این نیست که خودش خوشبخت شود، اگر هم آرزو دارد که خودش خوشبخت شود، ده برابر آرزویش این است که دیگری بدبخت شود^[۴]. حسد سرچشمه بسیاری از نابه‌سامانی‌های اجتماعی است. حسود تمام یا بیشتر نیروهای بدنی و فکری خود را که باید در راه پیشبرد هدف‌های اجتماعی به کار برد در مسیر نابودی آنچه هست، صرف می‌کند، و از این‌رو، هم سرمایه‌های وجودی خود را از بین می‌برد و هم سرمایه‌های اجتماعی را. حسد انگیزه قسمتی از جنایت‌های دنیاست و آثار بسیار نامطلوبی روی جسم و سلامت انسان می‌گذارد. از نظر معنوی هم نشانه کمبود شخصیت و نادانی و کوته‌فکری و ضعف و نقص ایمان است، زیرا حسود در واقع خود را ناتوان‌تر از آن می‌بیند که به مقام محسود و بالاتر از آن برسد^[۵]. علمای اخلاق با الهام از روایات و یافته‌های تجربی فهرست بلندی از رفتارهای ناپسند همچون اختلاف و تفرقه، دشمنی، مانع‌تراشی، عیب‌جویی، تهمت‌زنی، کتمان فضایل، بزرگ‌نمایی لغزش‌ها، رقابت‌های ویرانگر، توطئه‌ها، شایعات، بی‌عدالتی‌ها و... در سطح روابط میان فردی را عمدتاً از این بیماری روحی ناشی می‌دانند^[۶].^[۷]

آیات قرآنی مرتبط

حسد زمینه ارتکاب جنایت: ﴿فَطَوَّعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾^[۸].
حسد اهل کتاب عامل ناخشنودی ایشان از نزول برکات الهی بر مؤمنان: ﴿مَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ وَلَا الْمُشْرِكِينَ أَنْ يُنَزَّلَ عَلَيْكُمْ مِنْ خَيْرٍ مِنْ رَبِّكُمْ﴾^[۹].
پناه بردن مستمر به خداوند از شر حسد حاسدان: ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ * مِنْ شَرِّ مَا خَلَقَ * وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ * وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثَاتِ فِي الْعُقَدِ * وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ﴾^[۱۰].
در آیاتی، حسدورزی اهل کتاب عامل دعوت مؤمنان به کفر^[۱۱] و حسدورزی منافقان عامل ناهمسویی و مخالفت آنها با مؤمنان^[۱۲] معرفی شده است. برخی آیات نیز به دعای همواره مؤمنان برای توفیق تطهیر روح خویش از آلودگی حسد، توجه داده است^[۱۳].^[۱۴]

منابع

شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم

پانویس

↑ حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۳۴.
↑ حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۲، ص۲۵۰.
↑ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۶۸۲.
↑ مرتضی مطهری، انسان کامل، ص۲۲۱.
↑ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۴۲۴.
↑ برای آگاهی بیشتر از این رذیله اخلاقی، ر. ک: محسن فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج۵، ص۳۲۵-۳۵۰؛ احمد نراقی، معراج السعاده، ص۳۴۷-۳۵۹؛ ناصر مکارم شیرازی و با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان؛ اخلاق در قرآن، ج۲، ص۱۱۹-۱۴۶.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۷۳.
↑ «نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد» سوره مائده، آیه ۳۰.
↑ «کافران از اهل کتاب و مشرکان، خوش ندارند که از پروردگارتان، خیری بر شما فرو فرستاده شود» سوره بقره، آیه ۱۰۵.
↑ «بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم * از بدی آنچه آفرید * و از بدی تاریکی شباهنگامی که فرا رسد * و از بدی زنان افسونگر دمنده در گره‌ها * و از بدی رشک‌آورنده هنگامی که به رشک خیزد» سوره فلق، آیه ۱-۶.
↑ ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ «بسیاری از اهل کتاب با آنکه حق برای آنان روشن است، از رشکی در درون جانشان، خوش دارند که شما را از پس ایمان به کفر بازگردانند؛ باری، (از آنان) درگذرید و چشم بپوشید تا (زمانی که) خداوند فرمان خویش را (پیش) آورد که خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۱۰۹.
↑ ﴿إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾ «چون نیکی‌یی به شما رسد آنان را غمگین می‌کند و چون بدی‌یی دامنگیرتان شود از آن شادمان می‌شوند؛ و اگر شکیبایی کنید و پرهیزگاری ورزید نیرنگ آنان به شما هیچ زیانی نخواهد رساند؛ که خداوند آنچه را انجام می‌دهند فراگیر است» سوره آل عمران، آیه ۱۲۰.
↑ ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.
↑ شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۷۳.

[1] حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۳۴.

[2] حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج۲، ص۲۵۰.

[3] سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲۰، ص۶۸۲.

[4] مرتضی مطهری، انسان کامل، ص۲۲۱.

[5] ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج۳، ص۴۲۴.

[6] برای آگاهی بیشتر از این رذیله اخلاقی، ر. ک: محسن فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج۵، ص۳۲۵-۳۵۰؛ احمد نراقی، معراج السعاده، ص۳۴۷-۳۵۹؛ ناصر مکارم شیرازی و با همکاری جمعی از فضلا و دانشمندان؛ اخلاق در قرآن، ج۲، ص۱۱۹-۱۴۶.

[7] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۷۳.

[8] «نفس (امّاره) او کشتن برادرش را بر وی آسان گردانید پس او را کشت و از زیانکاران شد» سوره مائده، آیه ۳۰.

[9] «کافران از اهل کتاب و مشرکان، خوش ندارند که از پروردگارتان، خیری بر شما فرو فرستاده شود» سوره بقره، آیه ۱۰۵.

[10] «بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم * از بدی آنچه آفرید * و از بدی تاریکی شباهنگامی که فرا رسد * و از بدی زنان افسونگر دمنده در گره‌ها * و از بدی رشک‌آورنده هنگامی که به رشک خیزد» سوره فلق، آیه ۱-۶.

[11] ﴿وَدَّ كَثِيرٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ لَوْ يَرُدُّونَكُمْ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِكُمْ كُفَّارًا حَسَدًا مِنْ عِنْدِ أَنْفُسِهِمْ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْحَقُّ فَاعْفُوا وَاصْفَحُوا حَتَّى يَأْتِيَ اللَّهُ بِأَمْرِهِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ «بسیاری از اهل کتاب با آنکه حق برای آنان روشن است، از رشکی در درون جانشان، خوش دارند که شما را از پس ایمان به کفر بازگردانند؛ باری، (از آنان) درگذرید و چشم بپوشید تا (زمانی که) خداوند فرمان خویش را (پیش) آورد که خداوند بر هر کاری تواناست» سوره بقره، آیه ۱۰۹.

[12] ﴿إِنْ تَمْسَسْكُمْ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَإِنْ تُصِبْكُمْ سَيِّئَةٌ يَفْرَحُوا بِهَا وَإِنْ تَصْبِرُوا وَتَتَّقُوا لَا يَضُرُّكُمْ كَيْدُهُمْ شَيْئًا إِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ مُحِيطٌ﴾ «چون نیکی‌یی به شما رسد آنان را غمگین می‌کند و چون بدی‌یی دامنگیرتان شود از آن شادمان می‌شوند؛ و اگر شکیبایی کنید و پرهیزگاری ورزید نیرنگ آنان به شما هیچ زیانی نخواهد رساند؛ که خداوند آنچه را انجام می‌دهند فراگیر است» سوره آل عمران، آیه ۱۲۰.

[13] ﴿وَالَّذِينَ جَاءُوا مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِإِخْوَانِنَا الَّذِينَ سَبَقُونَا بِالْإِيمَانِ وَلَا تَجْعَلْ فِي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذِينَ آمَنُوا رَبَّنَا إِنَّكَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾ «و کسانی که پس از آنان آمده‌اند می‌گویند: پروردگارا! ما و برادران ما را که در ایمان از ما پیشی گرفته‌اند بیامرز و در دل‌های ما کینه‌ای نسبت به مؤمنان بر جای مگذار! پروردگارا! تو مهربان بخشاینده‌ای» سوره حشر، آیه ۱۰.

[14] شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم، ص ۲۷۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]